Ke Mang yo a Hlamilego Melao Yeo e Laolago Legohle la Rena?

“NA O kwešišitše melao ya magodimo?” (Jobo 38:33, The New Jerusalem Bible) Ge Modimo a be a botšiša Jobo potšišo yeo, o be a thuša mohlanka yo wa Gagwe yo a tshwenyegilego gore a kwešiše kamoo batho ba nago le tsebo e nyenyane ka gona ge e bapetšwa le bohlale bjo bo sa lekanywego bja Mmopi. O nagana’ng ka go bapetšwa moo?

Batho ba ithutile mo gontši ka melao yeo e laolago legohle, eupša borathutamahlale ba bantši ba dumela ka go se dikadike gore go sa dutše go na le mo gontši mo go ka ithutwago. Nako le nako dilo tše difsa tšeo di utollwago di dirile gore borathutamahlale ba nagane lefsa ka dithuto tša bona tša kamoo legohle le šomago ka gona. Na dilo tše difsa tšeo di utolotšwego di dirile gore potšišo yeo Modimo a e botšišitšego Jobo e be yeo e fetilwego ke nako? Goba na tšwelopele e bjalo e hlatsela gore Jehofa ke Mohlami wa melao ya magodimo?

Beibele e na le mantšu a kgahlišago ao a thušago go araba dipotšišo tše bjalo. Therešo ke gore Beibele ga e ipolele gore ke puku ya thutamahlale. Lega go le bjalo, seo e se bolelago ka legohle se nepagetše ka tsela e makatšago le gona gantši e bolela dilo tšeo batho ba ilego ba di utolla nywaga e dikete ka morago.

Kamoo ba Bangwe ba Ilego ba Hlalosa Legohle ka Gona Kgale

E le gore re be le kwešišo e itšego, a re boeleng morago lekgolong la bone la nywaga B.C.E., mo e ka bago ngwagakgolo ka morago ga gore go fetšwe go ngwalwa Testamente ya Kgale, e lego karolo ya Seheberu ya Beibele. Ka nako yeo, radifilosofi wa Mogerika e lego Aristotle o be a ruta diithuti tša maemo a godimo tša mehleng ya gagwe mabapi le legohle. Le lehono o sa dutše a tšewa e le yo mongwe wa borathutamahlale bao ba bilego le tutuetšo e kgolo kudu bao ba kilego ba phela. (Bona  lepokisi leo le lego go letlakala 25.) Go ya ka Encyclopædia Britannica, “Aristotle e bile rathutamahlale wa mathomo wa kgonthe historing. . . . Rathutamahlale yo mongwe le yo mongwe o swanetše go leboga seo Aristotle a se fihleletšego.”

Aristotle o ile a hlama seswantšho sa sebopego sa legohle ka kelohloko. O ile a šišinya mokgwa woo go wona lefase le bego le le bogareng bja legohle leo le dirilwego ke dintikodiko tše di phadimago tša ka godimo ga tše 50 tšeo di hlatlaganego. Dinaledi di be di kgomaretše ntikodikong ya ka ntle mola dipolanete di be di le dintikodikong tše di lego kgauswi le lefase. Selo se sengwe le se sengwe seo se bego se le ka ntle ga lefase e be e le sa ka mo go sa felego, se sa fetoge. Lehono dikgopolo tšeo e ka ba e le tše di sa kwagalego go rena, eupša di tutueditše borathutamahlale ka nywaga e ka bago e 2 000.

Lega go le bjalo, dithuto tša Aristotle di bapetšwa bjang le tšeo di lego ka Beibeleng? Ke dithuto dife tšeo di ipontšhitšego e le tša therešo? Anke re ahlaahleng dipotšišo tše tharo tša mabapi le melao yeo e laolago legohle la rena. Dikarabo tša dipotšišo tšeo di tla re thuša go dumela go Mongwadi wa Beibele, yena Mohlami wa “melao ya magodimo.”—Jobo 38:33.

1. Na Legohle ga le Fetoge?

Aristotle o ile a bolela gore dintikodiko tša legodimong ga di fetoge. Ntikodiko yeo e swerego dinaledi gore di dule madulong a tšona, go swana le dintikodiko tše dingwe, e ka se fokotšege goba ya oketšega.

Na Beibele e nea kgopolo e swanago? Aowa; ga e bolele selo ka tsela e kgonthišeditšwego tabeng ye. Lega go le bjalo, ela  hloko seswantšhokgopolo se se kgahlišago seo e se tšweletšago: “Go na le Yoo a dulago godimo ga ntikodiko ya lefase, yeo badudi ba yona ba etšago ditšie, yena Yoo a phurollago magodimo bjalo ka lešela le le bonaletšago, yoo a a phurollago bjalo ka tente yeo go ka dulwago go yona.”—Jesaya 40:22. *

Ke taba efe yeo e kwagalago gabotse lehono—na ke kgopolo ya Aristotle goba ke tlhaloso ya Beibele? Thuto ya legohle ya mehleng yeno e lebelela bjang legohle? Lekgolong la bo-20 la nywaga, borathutadinaledi ba be ba makaditšwe ke go ithuta gore legohle le a fetoga. Ge e le gabotse, go bonagala melalatladi ya dinaledi e katogana ka lebelo. Borathutamahlale ba sego kae, ge e ba ba le gona, ga se ba ka ba nagana gore go fetoga mo go bjalo ga legohle go ka ba gona. Lehono ka kakaretšo diithuti tša legohle di dumela gore mathomong legohle e be e le le lenyenyane kudu le gore le be le dutše le oketšega go tloga ka nako yeo. Ge e le gabotse, thutamahlale e bontšhitše gore kgopolo ya Aristotle e šiilwe ke nako.

Go thwe’ng ka seo se bolelwago ke Beibele? Ga go thata go akanya ka monna wa go swana le moporofeta Jesaya a lebeletše legodimo leo le tletšego dinaledi gomme a bona le swana le tente yeo e phurolotšwego ka godimo ga gagwe. * Go ka direga gore o ile a ba a lemoga go swana ga molalatladi wa dinaledi wa Milky Way le “lešela le le bonaletšago.”

Go oketša moo, mantšu a Jesaya a re kgothaletša gore re bope diswantšhokgopolo. Re ka akanya ka tente ya mehleng ya Beibele; mohlomongwe ka leihlo la kgopolo re bona seila e phuthilwego ya go tia e bulwa, e phurollwa, e alwa pele ga ge e ka fegwa godimo ga dikokwane ke moka ya ba tente. Ka mo go swanago, re ka akanya ka morekiši a tšea  lešela le le phuthilwego leo le bonaletšago gomme a le phurollela moreki gore a le hlahlobe. Boemong le ge e le bofe, selo se itšego se senyenyane kudu se a phurollwa ke moka ra se bona e le se segolo.

Go ba gona, ga re re seswantšhokgopolo sa theto sa Beibele sa tente le lešela le le bonaletšago se reretšwe go hlalosa go oketšega ga legohle. Lega go le bjalo, na ga se mo go kgahlišago gore Beibele e hlalosa legohle ka tsela yeo e sepedišanago gabotse le thutamahlale ya mehleng yeno? Jesaya o phetše nywagakgolong e ka godimo ga e meraro pele ga mehla ya Aristotle, le gona o phetše nywageng e dikete pele ga ge thutamahlale e ka nea bohlatse bjo bo kgodišago tabeng ye. Lega go le bjalo, tlhaloso yeo e ngwadilwego ke moporofeta yo wa maemo a tlase wa Moheberu ga go nyakege gore e hlahlobje lefsa go etša seswantšho seo se hlamilwego ka bohlale ke Aristotle.

2. Ke Eng Seo se Swerego Makoko a Legodimo?

Go ya ka Aristotle, legohle le be le tletše. O ile a bona lefase le sebakabaka sa lona di bopša ke dilo tše nne, e lego mobu, meetse, moya le mollo. Legohle leo le lego godimo le be le tletše dintikodiko tše di phadimago, ka moka ga tšona di bopilwe ka selo seo se sa senyegego seo a bego a se bitša ether. Makoko a legodimo a be a kgomaretše dintikodikong tše di sa bonagalego. Borathutamahlale ba bantši ba ile ba dumelelana le kgopolo ya Aristotle ka nako e telele, ka ge e be e bonagala e sepedišana le boikgopolelo bja motheo bja gore: Selo se swanetše go dula godimo ga selo se itšego goba se se kgomarele, go sego bjalo se tla wa.

Go thwe’ng ka Beibele? E na le pego ya mantšu a monna yo a botegago yo a bitšwago Jobo, yoo a boletšego ka Jehofa gore: “A fega lefase lefeeleng.” (Jobo 26:7) Ruri mantšu a bjalo e be e tla ba a bošilo go Aristotle.

Lekgolong la bo-17 la nywaga C.E., e lego nywaga e ka bago e 3 000 ka morago ga mehla ya Jobo, kgopolo ya thutamahlale yeo e bego e le gona e be e ruta gore legohle le be le tletše seela se itšego, e sego dintikodiko tše di phadimago. Lega go le bjalo, mafelelong a lekgolo leo la nywaga, rathutamahlale yo mongwe e lego Mohlomphegi Isaac Newton o ile a šišinya kgopolo e fapanego kudu. O itše matlakgogedi a be a dira gore makoko a legodimo a batamelane. Newton o be a le kgauswi le go kwešiša gore lefase le makoko a mangwe a legodimo ruri di fegilwe mo go se nago selo, e lego seo go batho se bonagalago e le “lefeeleng.”

Kgopolo ya Newton ya mabapi le matlakgogedi e ile ya ganetšwa o šoro. Go be go sa dutše go le thata go borathutamahlale ba bantši go akanya gore dinaledi le makoko a mangwe a legodimo ga se tša swarwa ke selo se itšego seo ba ka se bonago. Go ka kgonega bjang gore lefase la rena le legolo goba makoko a legodimo a fo lekelela mo go se nago selo? Go ba bangwe seo se be se sa kgonege go ya ka thutamahlale. Ga e sa le go tloga mehleng ya Aristotle, borathutamahlale ba bantši ba be ba dumela gore sebakabakeng go swanetše go ba go na le selo se itšego.

Go ba gona, Jobo o be a tloga a sa tsebe ka selo seo se sa bonagalego seo se swerego lefase ge le dikologa letšatši. Ka gona, ke eng seo se dirilego gore a bolele gore polanete ya rena e fegilwe “lefeeleng”?

Go oketša moo, kgopolo ya gore ga go na selo seo  se swerego lefase e rotoša potšišo e nngwe yeo e rego: Ke eng seo se dirago gore lefase le makoko a mangwe a legodimo di dule di le mosepelong wa tšona? Ela hloko dipotšišo tše tše di kgahlišago tšeo Modimo a kilego a di botšiša Jobo: “Na o ka tlema sehlopha sa dinaledi seo se bitšwago Kima ka ditlemo wa se tiiša, goba na o ka tlemolla dithapo tša sehlopha sa dinaledi seo se bitšwago Kesile?” (Jobo 38:31) Mašego ka go latelana a bophelo bja gagwe bjo botelele, Jobo o ile a bona dihlopha tšeo tša dinaledi tše di tsebegago di hlaba le go dikela. * Eupša ke ka baka la’ng di be di bonagala di sa fetoge ngwaga le ngwaga gotee le ka morago ga nywagasome e mentši? Ke ditlemo dife tšeo di bego di swere dinaledi tšeo le makoko a mangwe ka moka a legodimo madulong a tšona? Ruri go nagana ka seo go be go dira gore Jobo a šale a maketše.

Ge e ba dinaledi di be di kgomaretše feela dintikodikong tša legodimong, go be go ka se nyakege ditlemo tše bjalo. Ke feela nywaga e dikete ka morago moo borathutamahlale ba ilego ba ithuta ka mo go oketšegilego ka “ditlemo” goba “dithapo” tše di sa bonagalego tšeo di swaragantšego makoko a legodimo modikologong wa tšona o motelele wa go nanya leswiswing la sebakabakeng. Isaac Newton gomme ka morago Albert Einstein ba ile ba tuma ka dilo tšeo ba ilego ba di utolla tabeng ye. Therešo ke gore Jobo o be a sa tsebe selo ka matla ao Modimo a a dirišago go tlemaganya makoko a legodimo. Lega go le bjalo, mantšu a buduletšwego ao a lego ka pukung ya Jobo a ipontšhitše e le a therešo ka morago ga nywaga e dikete go feta dikgopolo tša Aristotle wa serutegi. Ke mang a ka bago le tsebo e bjalo ge e se Mohlami wa molao?

3. Na di tla Dula di le Gona Goba di tla Senyega?

Aristotle o be a dumela gore go be go na le phapano e kgolo magareng ga magodimo le lefase. O itše lefase le ka fetoga, la senyega le go onala, mola ether yeo legodimo leo le tletšego dinaledi le dirilwego ka yona e tloga e ka se fetoge, e le ya sa ruri. Dintikodiko tše di phadimago tšeo Aristotle a bego a nagana ka tšona gotee le makoko a legodimo ao a kgomaretšego go tšona le ka mohla di ka se fetoge, tša hlagala goba tša hwelela.

Na seo ke se se rutwago ke Beibele? Psalme 102:25-27 e balega ka gore: “O theile metheo ya lefase kgalekgale, magodimo ona ke modiro wa diatla tša gago. Tšona di tla onala, eupša ge e le wena o tla dula o eme; ka moka ga tšona di tla hlagala go fo etša seaparo. O tla di lahla go etša ge seaparo seo se onetšego se lahlwa ke moka gwa aparwa se sengwe, gomme di tla felelwa ke nako ya tšona tša tšeelwa legato ke tše dingwe. Eupša wena o dula o le bjalo, e bile nywaga ya gago e ka se fele.”

Ela hloko gore mopsalme yo, yoo mohlomongwe a ngwadilego mantšu a nywagakgolo e mebedi pele ga mehla ya Aristotle, ga a dire phapano magareng ga lefase le magodimo ao a tletšego dinaledi bjalo ka ge eka lefase le tla senyega mola dinaledi tšona di tla dula di le gona go ya go ile. Go e na le moo, o dira phapano magareng ga bobedi legodimo le lefase le Modimo, e lego Motho yo matla wa Moya, yena yo a laetšego gore di bopše. * Psalme ye e šišinya gore dinaledi di ka senyega go fo etša selo le ge e le sefe se sengwe mo lefaseng. Ka gona, ke eng seo se utolotšwego ke thutamahlale ya mehleng yeno?

Thutaswika e thekga Beibele le Aristotle ka go hlalosa gore lefase le ka senyega. Ge e le gabotse, maswika ao a lego lefaseng ka mehla a hlagatšwa ke go gohlega le go pšhatlega ke moka a boela sekeng ge go na le methuthupo ya dithabamollo gotee le dilo tše dingwe tšeo di diregago maswikeng.

Lega go le bjalo, go thwe’ng ka dinaledi? Na ka tlhago di reretšwe go senyega go etša ge Beibele e bolela, goba na di diretšwe go ba gona ka mo go sa felego, go etša ge Aristotle a rutile bjalo? Lekgolong la bo-16 la nywaga C.E., borathutadinaledi ba Yuropa ba ile ba thoma go belaela kgopolo ya Aristotle ya gore dinaledi ke tša sa ruri, ge ka lekga la mathomo ba be ba bona naledi e thuthupa. Ga e sa le go  tloga ka nako yeo, borathutamahlale ba lemogile gore dinaledi di ka hwelela gabohloko methuthupong e bjalo goba tša tima ganyenyane-ganyenyane goba gaešita le go fo wa. Lega go le bjalo, borathutadinaledi gape ba lemogile go bopega ga dinaledi tše difsa marung a dikgase tšeo di matlafatšwago ke go thuthupa ga dinaledi tša kgale. Ka baka leo, papišo ya mongwadi wa Beibele ya diaparo tšeo di hlagalago ke moka tša tšeelwa legato ke tše dingwe ke yeo e swanelago gabotse. * Ke mo go makatšago gakaakang gore mopsalme yo wa mehleng ya bogologolo o kgonne go ngwala mantšu ao a dumelelanago tlwaa le dilo tšeo di utolotšwego mehleng yeno!

Lega go le bjalo, o ka ipotšiša gore: ‘Na Beibele e ruta gore ka letšatši le lengwe lefase, goba legodimo ka moka leo le tletšego dinaledi, le tla fela goba la swanelwa ke go tšeelwa legato?’ Aowa, Beibele e holofetša gore di tla ba gona ka mo go sa felego. (Psalme 104:5; 119:90) Eupša seo ga se ka gobane dilo tše bjalo tše di hlodilwego e le tša ka mo go sa felego; go e na le moo, Modimo yo a di bopilego o holofetša gore o tla dira gore di dule di le gona. (Psalme 148:4-6) Ga a hlalose gore o tla dira seo bjang, eupša na ga se mo go kwagalago gore Yo a bopilego legohle o tla ba le matla a go dira gore le dule le le gona? Ka tsela e swanago, moagi wa sekgwari a ka hlokomela ka lerato ntlo yeo a e agetšego yena le ba lapa la gagwe.

Ke Mang yo a Swanetšego go Hwetša Letago le Kgodišo?

Go naganišiša ka melao e sego kae yeo e laolago magodimo go re thuša go araba potšišo ye. Ge re nagana ka yo a dirilego gore dinaledi tše di sa balegego di phatlalale legohleng leo le ikadilego, yo a di beago madulong a tšona ka ditlemo tša matlakgogedi le yo a dirago gore di kgone go tšwela pele ka medikologo ya tšona ya go se fele, na ruri ga re makale?

Mohlomongwe mabaka a go makala mo go bjalo a hlalositšwe gabotse go Jesaya 40:26, yeo e rego: “Emišetšang mahlo a lena godimo le bone. Ke mang yo a hlodilego dilo tše? Ke Yena yo a tšweletšago makoko a tšona ka boati, a di bitšago ka moka ka maina.” Dinaledi di swantšhwa gabotse le makoko ao a ka bago a na le madira a mantši. Ka ntle le ditaelo tše di tšwago go molaodi, makoko ao e ka fo ba sehlopha seo se hlakahlakanego. Ka ntle le melao e tšwago go Jehofa, dipolanete, dinaledi le melalatladi ya dinaledi di ka se sepele ka thulaganyo; e tla ba tlhakatlhakano feela. Go e na le moo, nagana feela ka bahlabani ba dibilione bao ba nago le Molaodi yo a sa ba neego feela ditaelo tša gore ba sepele bjang, eupša gape a tlogago a tseba mohlabani yo mongwe le yo mongwe ka leina, gore o kae le boemo bja gagwe!

Melao yeo e laolago magodimo e re nea tsebonyana ka monagano o sa lekanywego wa Molaodi yo. Ke mang yo mongwe yo a ka bago a ile a hlama melao e bjalo le go budulela batho go ngwala ka mo go nepagetšego ditaba tše bjalo nywagakgolo gaešita le nywaga e dikete pele ga ge borathutamahlale ba ka di kwešiša? Ka ntle le pelaelo re na le mabaka ka moka legohleng a go nea Jehofa ‘letago le kgodišo.’—Kutollo 4:11.

[Mengwalo ya tlase]

[Box/​Pictures on pages 24, 25]

 Tutuetšo e Kgolo

Puku ya The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History e re: “Aristotle e be e le radifilosofi le rathutamahlale wa go tuma wa mehleng ya bogologolo.” Ga go thata go bona lebaka leo ka lona mantšu a bjalo a ilego a bolelwa ka monna yo yo a makatšago. Aristotle (384-322 B.C.E.) e be e le morutwana wa radifilosofi wa go tuma e lego Plato gomme ka morago a tla a ba mohlahli wa kgošana yeo e bilego Alexander yo Mogolo. Go ya ka malokelelo a bogologolo, palo e kgolo ya dingwalwa tša Aristotle e be e akaretša dipuku tše 170, tšeo tše 47 tša tšona di sa dutšego di le gona le lehono. O ngwadile kudu ka dinaledi, diphedi, dikhemikhale, diphoofolo, tlhago, maswika le ka monagano. Tše dingwe tša ditaba tšeo a di utolotšego gomme a di ngwala ka diphedi ga se tša ka tša tsebja ka nako e telele ke motho le ge e le ofe. Puku ya The 100 e re: “Tutuetšo ya Aristotle e bile e kgolo kudu menaganong ya batho ka moka ba ka Bodikela bao ba phetšego ka morago.” Lega go le bjalo, e oketša ka gore: “Aristotle o ile a tšeelwa godimo kudu moo e lego gore go yela bofelong bja mehla ya magareng o be a le kgauswi le go lebelelwa e le modingwana.”

[Methopo]

Royal Astronomical Society/Photo Researchers, Inc.

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Seswantšho go matlakala 26, 27]

Matlakgogedi a dira gore dihlopha tša dinaledi di dule mafelong a tšona

[Mothopo]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/​STScl)

[Seswantšho go matlakala 26, 27]

Sehlopha sa dinaledi sa Selemela

[Seswantšho go letlakala 28]

Dinaledi tše dingwe di feleletša ka go thuthupa

[Mothopo]

ESA/​Hubble

[Seswantšho go letlakala 28]

Dinaledi tše difsa di bopega marung a dikgase

[Mothopo]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 24]

© Peter Arnold, Inc./​Alamy