Onlad karga

Onlad saray karga

Siopay Nanggawad Saray Ganggan a Mangokontrol ed Universe?

Siopay Nanggawad Saray Ganggan a Mangokontrol ed Universe?

Siopay Nanggawad Saray Ganggan a Mangokontrol ed Universe?

“ANTAM iray totontonen a manguuksoy na katawenan?” (Job 38:33, Maung a Balita) Sanen intepet itan na Dios ed si Job, labay Ton natalosan na naguguloan ya lingkor To a say too et ag-anggan makakiking ed anggapoy limitasyon a karunongan To bilang Manamalsa. Antoy nibagam ed saya?

Dakel lay naaralan na totoo nipaakar ed saray ganggan a mangokontrol ed universe, balet aaminen na saray scientist ya dakel ni kaukolan ya amtaen. Lapud saray balon nadidiskobre, paulit-ulit ya uumanen na saray scientist iray teorya ra nipaakar ed igagalaw na universe. Kasin nagmaliw lan karaanan odino obsolete imay tepet na Dios ed si Job lapud saray balon diskobre? Odino papaneknekan na saratan a si Jehova so Nanggawa ed saray ganggan ed universe?

Walaray marakdakep ya ibabaga na Biblia ya mangebat ed saratan. Tua, aliwan libro na science so Biblia. Balet no nabibitla toy mabitewen ya katawenan, talagan susto so ibabaga to tan mas akauna ni na nilibon taon nen saray adiskobre na totoo.

Saray Ibabaga Da Nensaman

Pawilen tayo pay komapat a century B.C.E., manga 100 a taon kayarin insulat so Daan a Sipan, say Hebreon parte na Biblia. Diad saman et ibabangat na Griegon philosopher a si Aristotle iray kabkabat ya iskolar nipaakar ed universe. Natan, sikato nin siansiay ipapasen ya sanka-impluensyaan ed amin ya scientist. (Nengnengen so  kahon ed pahina 25.) Imbaga na Encyclopædia Britannica ya “si Aristotle so lehitimon scientist ed kapiganman. . . . Kaukolan a misalamat ed sikato so amin a scientist.”

Nanggawa si Aristotle na diagram na universe. Imbaga to a say dalin kuno et walad pegley na universe a gawad masulok a 50 ya nanlalatopan a tibukel a kristal. Akapeket kuno iray bitewen ed bandad arawi na sayan latop tan saray planeta et akapeket ed asingger na dalin. Tan likud ed dalin, amin a walad universe et agnaderal tan agmanguman. Diad sayan panaon, nayarin makapalek lad sikatayo iratan ya ideya, balet ontan so anisiaan na saray scientist diad loob na manga 2,000 ya taon.

Antoy pandumaan na saray bangat nen Aristotle tan say Biblia? Diad inlalabas na panaon dinan so apaneknekan a duga? Pantongtongan tayo so taloran tepet nipaakar ed saray ganggan a mangokontrol ed universe. Saray ebat so ontulong pian ombiskeg so pananisia tayo ed Autor na Biblia, say Nanggawa ed ganggan a “manguuksoy na katawenan.”​—Job 38:33MB.

1. Kasin Onaawang so Universe?

Imbaga nen Aristotle a say universe et ag-onawang. Saray mamebemben ed bibitewen et ag-onmelag tan agmet ombaleg.

Ontan met kasi walad Biblia? Andi, anggapoy espisipikon ibabaga to nipaakar ed satan. Balet, imanoen pay balibalin impangibaga to: “Sikato a manyurong ed tagey na tibukel a dalin, tan saray manayam ed sikato singa ra dondonaron; a mangibuskag na saray tawen a singa sakey a kobongkobong [“maimpis ya abel,” NW], tan mangibilkag ed sikara a singa sakey a tolda a panayaman.”​—Isaias 40:22. *

Dinan so duga, say diagram nen Aristotle odino say ibabaga na Biblia? Antoy ibabaga natan na saray cosmologist (manaaral nipaakar ed universe)? Diad koma-20 a century, naamtaan na saray astronomer ya say universe et onaawang. Diad tua, saray galaksi et maples ya onsisian ed saray arum nin galaksi. Ag-inilaloan na saray scientist so agaylan iyaawang na universe. Diad sayan panaon, papanisiaan na saray cosmologist a say universe et ginmapo a melag anggad inmawang lan inmawang. Papaneknekan sirin na science ya samay diagram nen Aristotle so obsolete.

Say ibabaga balet na Biblia ey? Mainomay ya naimadyin so sakey a toon singa si propetan Isaias ya ontatangay ed marakdakep a mabitewen ya katawenan tan iisipen ton kaparpara itan na toldan akabuskag. * Ompan naimano to ni ingen ya say Milky Way et mipadparad “maimpis ya abel.”

Sakey ni, walaray nanonotan tayo ed imbaga nen Isaias. Nayarin naisip tayoy sakey a tolda nensaman a panaon; ompan naiimadyin tayoy melag a lukot na matibay ya toldan imbilkag insan tinukolan pian napanayaman. Ontan met, nayarin naisip tayoy melag a lukot na maimpis ya abel ya ibubuskag na managlako pian nanengneng na sumasaliw. Diad saratan ya alimbawa, samay datin melag ed pakanengneng tayo et nagmaliw ya baleg.

Siempre, agtayo met ibabagan say marakdakep ya deskripsion na Biblia ed tolda tan maimpis ya abel et mangipapaliwawa lad iyaawang na universe. Balet, agta makapadinayew a naamtaan ya say imbaga na Biblia nipaakar ed universe et eksakto ed modernon science? Masulok a 300 a taon ya akaunan nambilay si Isaias nen say si Aristotle tan nilibon taon ni apalabas antis ya naamtaan na science so agnasuppiat a paneknek nipaakar ed universe. Ingen ta agkaukolan ya umanen so insulat na sayan ordinaryon Hebreo a propeta, ya aliwan singa samay ginawan diagram nen Aristotle.

2. Antoy Mamebemben ed Universe?

Parad si Aristotle, say universe et aseksek. Naimano ton walay apatiran elemento na dalin tan say atmospera na satan​—dalin, danum, dagem, tan apoy. Say universe kuno et napno na nanlalatopan a tibukel a kristal ya gawad agnaderal ya substance a tinawag ton ether. Saray bitewen tan planeta et akapeket kuno ed saratan ya agnanengneng a latop. Diad andukey a panaon, sayan ideya nen Aristotle et inawat na maslak a scientist, ta singa mipaknad papanisiaan ya: Say sakey a bengatla et kaukolan a walay pangigatonan odino pangibitinan pian agnapelag.

Antoy ibabaga na Biblia balet ey? Oniay inkuan na matoor a lakin si Job nipaakar ed si Jehova: “Ibitin to so dalin ed tapew na anggapo.” (Job 26:7) No mabilay ni Aristotle, seguradon isipen ton sakey iyan kalokoan.

Nen koma-17 century C.E., manga 3,000 taon kayari impanbilay nen Job, papanisiaan na karaklan so teorya ya say universe et aseksek. Balet ta aliwa lan say nanlalatopan a tibukel a kristal so mamapano kuno ed satan, noagta sakey a klase na likido. Diad pansamposampot balet na satan a century, impresenta nen physicist a si Sir Isaac Newton so duman tuloy ya ideya. Imbaga ton say gravity so rason no akin et agnabubuyak so universe. Atalosan nen Newton a say dalin, bibitewen, tan saray arum nin planeta et talagan akabitin ed “anggapo.”

Amayamay so kinmontra ed teorya nen Newton. Agnapanisiaan na dakel a scientist ya anggapoy bengatlan mamebemben ed saray bitewen tan planeta. Panon a say baleg ya planetan dalin odino saray bengatla ed tawen et basta labat akabitin ed anggapo? Parad arum et imposible itan ya ideya. Manlapu la nen panaon nen Aristotle, papanisiaan na maslak a scientist ya say espasyo et walan walay karga ton bengatla.

Siempre, ag-amta nen Job ya wala manayay agnanengneng tan agmanguuman a dalan (orbit) na dalin legan ya onliliber ed agew. No ontan sirin, akin et nibaga ton say planeta tayo et akabitin ed “anggapo”?

Sakey ni, lapud ideyan anggapoy mamebemben ed dalin, nayarin nitepet mo: Akin et agmanbabanggaan iray planeta tan bitewen? Imanoen pay makapadinayew ya intepet na Dios ed si Job: “Naberber mo ta so siglaot na saray Pleyades, odino lukasan so saray berber na Orion?” (Job 38:31) Legan na andukey a bilay nen Job, nilabilabi ton nanenengneng iray pamilyar a lira na onggalaw a bibitewen. * Balet akin a kayari pigay taon odino pigapigaran dekada et onman nin siansiay lira da? Antoy mamebedber ed saratan a bibitewen tan arum ni ran planeta ed akapuestoan da? Seguradon mankelkelaw si Job no nononoten to itan.

No saray bitewen et akapeket lad saray tibukel a kristal, agla kaukolan iratan a berber. Linmabas ni so nilibon taon insan adiskobre na saray scientist so agnanengneng a “berber” odino “singer” ya mamebemben ed saray bitewen tan planeta diad aliling to et andukey tan matantan a pansasayaw-sayaw dad ambilunget a kaliberliber. Nagmaliw a popular si Isaac Newton tan Albert Einstein ed saray adiskobre ra nipaakar ed saya. Siempre, ag-amta nen Job so puersan inusar na Dios a pamedber ed saray bitewen tan planeta. Balet, samay impaisulat na Dios ed libron Job et apaneknekan ya tua kayari nilibon taon, tan agmakakiking imay ideya nen intelihentin si Aristotle. Siopa ni so walaay ontan a karunongan noag say Nanggawa ed saray ganggan?

3. Mansiansia ed Andi-angga odino Ondaan?

Panisiaan nen Aristotle ya baleg so pandumaan na katawenan tan dalin. Ibabaga ton say dalin et manguman, naderal, tan ondaan. Balet saray mabitewen a katawenan kuno a gawad ether et agbalot manguman, tan mansiansia ed andi-angga. Saray nanlalatopan kunon tibukel a kristal tan saray akapeket ditan ya bibitewen tan planeta et agbalot manguman, ondaan, odino ompatey.

Ontan kasi so ibabangat na Biblia? Oniay nabasa tayo ed Salmo 102:25-27: “Dia ed ona impasen mo so panangiletnegan na dalin, tan saray katawenan sikara so gawa na limalimam. Sikara mangangga ra, balet sika maando ka; on, amin da ondaan ira a singa sakey a kawes; salatan mo ra a singa sakey ya ikakawes, et sikara nasalatan ira. Bangbalet agka nauman tan saray taotaon mo anggapo so anggaan da.”

Imanoen a say nansulat ed saya ya nambilay 200 a taon antis nen Aristotle et agto inkompara so dalin ed mabitewen a katawenan. Agto imbagan say dalin et naderal balet ta saray bitewen et mansiansia. Imbes, inkompara toy tawen tan dalin ed Dios, say makapanyarin Espiritu ya angidaulo na impamalsa ed sikara. * Ibabaga na sayan salmo a saray bitewen et “ondaan” a singa saray wadia ed dalin. Tan antoy adiskobre ed modernon science?

Susuportaan na science so imbaga na Biblia tan nen Aristotle ya say dalin et ondaan. Diad tua, saray angkakabaleg a bato ed dalin et tuloy-tuloy ya natetebag. Balet nasasalatan iratan lapud isasabog na bulkan tan iyeyegyeg na dalin.

Saray bitewen balet ey? Nadederal met kasi ira a singa imbaga na Biblia odino mansiasiansia rad andi-angga a singa imbangat nen Aristotle? Nen koma-16 a century C.E., agla panisiaan na saray astronomer ed Europe so imbaga nen Aristotle ya agnaderal iray bitewen ta diad sankaunaan ya pankanawnawa et anengneng day makapakelkelaw ya supernova (insabog na sakey a bitewen). Manlapu lad saman et naoobserbaan na saray scientist ya ompapatey manaya iray bitewen. Saray arum et onsasabog, kalkalnan napopoolan, odino nagegeray. Balet, naobserbaan met na saray astronomer ya walaray napoporman balon bitewen diad ‘stellar nurseries,’ say makapal ya asewek na saramay daan ya bitewen a sinmabog. Kanian, talagan duga imay imbaga na nansulat ed Biblia a singa iratan kawes ya ondadaan tan sasalatan. * Talagan makapabilib ya samay insulat ed salmo nensaman ni et eksakto ed saray adiskobre na modernon science!

Balet ompan nitepet mo: ‘Kasin ibabangat na Biblia ya nasabi panaon et mangangga odino kaukolan a salatan so dalin odino say mabitewen a katawenan?’ Andi, isisipan na Biblia ya mansiansia ira ed andi-angga. (Salmo 104:5; 119:90) Balet, aliwan lapud sarag dan apigerey inkasikara, noagta isisipan na Dios ya amalsa ed sikara ya asikasoen to ra. (Salmo 148:4-6) Agto imbaga no panon ton gawaen itan, balet agta makatunongan ya isipen a say Nanggawa ed universe et walay pakayari ton mangasikaso ed saratan? Mipadpara itan ed maong a karpentero ya maaron mangomponi ed impaalagey ton abung parad sikato tan pamilya to.

Siopay Nepeg ya Nirayew tan Nigalang?

Naebatan tayo itan diad pannodnonot ed pigaran ganggan a mangokontrol ed universe. No aralen tayo no siopay “mangibubuskag” ed agnabilang a bibitewen diad maaw-awang ya katawenan, no siopay “mameberber” ed sikara panamegley na gravity, tan no siopay mangaasikaso ed sikara panamegley na saray tuloy-tuloy a cycle, agta pandinayewan tayon maong itan?

Balibali imbaga na Isaias 40:26 a rason no akin et mandinayew itayo: “Itangay yo so saray mata yo ed tagey, tan nengnengen yo no siopa so amalsa ed saraya, a sikato alaen to so saray ehersito [odino armada] ra ed bilang; sikato tawagen to ra ya amin ed ngaran.” Saray bitewen et inyaliling ed armada, ya tutugyopen na dakdakel a sundalo. No anggapoy instruksion na komander, seguradon nataytayak ira. Ontan met, no anggapo ray ganggan nen Jehova, agmagmaliw ya mauksoy iray planeta, bitewen, tan galaksi; seguradon nataytayak odino manbabanggaan ira. Balet, imadyin mo pa natan so binilyon ya armada a say Komander da et aglabat mangigaganggan, noagta kabkabisado toy ngaran na kada sundalo, say kawalaan da, tan say kipapasen da!

Saray ganggan a mangokontrol ed universe et mangiiter ed sikatayo na ideya ed anggapoy limitasyon a karunongan na sayan Komander. Siopa ni so makapanggawa ed sarayan ganggan tan angipasulat ed totoo na dugan impormasyon, pigan lasus o nilibon taon ni ingen antis ya atalosan iratan na saray scientist? Seguradon anggapo lay arum a pangiteran tayo na “gloria tan dayew” noag si Jehova labat!​—Apocalipsis 4:11.

[Saray paimano ed leksab]

^ par. 11 Makapadinayew so imbaga na Biblia a say dalin et tibukel odino malimpek, a singa say impangipatalos ed Hebreon salita. Base ed teorya di Aristotle tan saray arum a Griego, say dalin et tibukel, balet nilibon taon ni iyan nandebatian.

^ par. 13 Sayan balibalin deskripsion et aminpigan inusar ed Biblia.​—Job 9:8; Salmo 104:2; Isaias 42:5; 44:24; 51:13; Zacarias 12:1.

^ par. 22 Saray konstelasyon a “Pleyades” tan “Orion” et grupo na bibitewen a siansia nin kabkabat natan. Kaukolan ni nilibo-libon taon pian manguma-uman so lira na bibitewen.

^ par. 27 Lapud tinuro nen Jehova so bogbogtong ya espiritun Anak to bilang “uloen a komikimey” pian palsaen so amin a bengatla, onaplika met iyan balikas ed Anak.​—Uliran 8:30, 31; Colosas 1:15-17; Hebreos 1:10.

^ par. 29 Nen koma-19 a century, adiskobre na scientist ya si William Thomson, a tatawagen met ya Lord Kelvin so second law of thermodynamics, a mangipapaliwawa no akin a diad ilalabas na panaon et ondadaan tan nabubulok so amin a palsa. Say sakey ya rason no akin ya oniay konklusyon to et lapud inaral ton maong so Salmo 102:25-27.

[Kahon/Saray litrato ed pahina 24, 25]

 Say Maksil ya Akaimpluensya

“Si Aristotle so sankabantogan a philosopher tan sientista nensaman.” Ontan so inkuan na libron The 100​—A Ranking of the Most Influential Persons in History. Agla pankelawan no akin ya ontan so nibaga ed sayan nidumaduman too. Si Aristotle (384-322 B.C.E.) so estudyante na kabkabat a philosopher a si Plato tan diad saginonor et nambangat ed prinsipe a nagmaliw ya Alejandro a Baleg. Unong ed saray rekord nensaman, kaibad saray dakel ya insulat nen Aristotle so manga 170 ya libro, tan 47 ed saratan et wala ni anggad natan. Dakel so insulat to nipaakar ed astronomy, biology, chemistry, zoology, physics, geology, tan psychology. Saray arum ya insulat to nipaakar ed mabilay iran bengatla et akauna ni na dakel a siglo antis ya inaral iratan. “Talagan baleg so impluensya nen Aristotle ed bandad Sagur iran bansa,” so inkuan na The 100. Balet, onia ni inyarum na satan: “Say impangidayew ed si Aristotle et nagmaliw a sobsobra ta singa da la diodiosen.”

[Credit Lines]

Royal Astronomical Society / Photo Researchers, Inc.

Nanlapud libron A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Litrato ed pahina 26, 27]

Bebembenan na gravity iray bitewen tan planeta

[Credit Line]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)

[Litrato ed pahina 26, 27]

Pleiades star cluster

[Litrato ed pahina 28]

Saray arum ya bitewen et onsasabog, supernova

[Credit Line]

ESA/Hubble

[Litrato ed pahina 28]

Napoporma iray balon bitewen diad stellar “nursery”

[Credit Line]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Picture Credit Line ed pahina 24]

© Peter Arnold, Inc./Alamy