O Ai na Faia Tulafono o Loo Faatonutonuina Mea i le Vateatea?

“PO UA e iloa tulafono o le lagi?” (Iopu 38:33) E ala i lea fesili, o loo fesoasoani le Atua i lana auauna ua mafatia o Iopu ia malamalama i le itiiti o le iloa o le tagata, pe a faatusa i le poto e lē gata mai o Lē na faia mea uma. O le ā sou manatu i lea faatusatusaga?

E tele mea ua iloa e tagata e faatatau i tulafono o loo faatonutonuina ai mea o loo tatou vaaia i le lagi, ae e ioe le toʻatele o saienitisi, e tele foʻi isi mea e latou te lē o iloa. Ua tele ina toe faasaʻo manatu o saienitisi i nei mea pe a aʻoaʻoina nisi mea fou e uiga i le vateatea. Po ua faalēaogāina ai le fesili a le Atua iā Iopu ona o mea fou ua aʻoaʻoina e saienitisi? I le isi itu, po ua avea na mea ma faamaoniga o Ieova, o Lē na faatulagaina tulafono o le lagi?

E tatou te maua tali o na fesili mai i faamatalaga a le Tusi Paia. E ui o le Tusi Paia e lē o se tusi faa-saienisi, ae e saʻo atoatoa ana faamatalaga e faatatau i le anoanoaʻi o fetu i le lagi, ma ua leva ona taʻua ai mea e faatoʻā iloa e tagata i se taimi mulimuli ane.

Manatu o Tagata Anamua

Ina ia malamalama i lenei mea, seʻi o tatou toe tepa i tua i le senituri lona fā T.L.M., i le tusa ma le selau tausaga talu ona tusia le Feagaiga Tuai, po o le Tusi Paia Eperu. Sa aʻoaʻoina ai i lenā vaitaimi e le faifilosofia Eleni o Aristotle tagata popoto e faatatau i mea o i le lagi. E oo mai i le taimi nei o loo manatua pea o ia o se tasi o saienitisi e sili ona aloaʻia. (Tagaʻi i le  pusa i le itulau e 25.) Ua taʻua i le Encyclopaedia Britannica: “O Aristotle le saienitisi māoʻi muamua na iai . . . . E ao i saienitisi uma ona talisapaia mea na ia faia.”

Na faataatia lelei e Aristotle se ata o le vateatea, o paneta, le lā ma le masina, ma fetu. Na ia faamatala e faapea o le lalolagi le ogatotonu o le vateatea, ma o loo liʻo i ni mea e silia i le 50 e pei o ni polo tioata i totonu o isi polo tioata. O le polo e pito i tua sa pipii ai fetu, ae o polo pito i totonu e lata i le lalolagi, sa pipii ai paneta eseese. O mea uma i talaatu o le lalolagi, e tumau ma e lē masuia. Atonu e logomālie na faamatalaga iā i tatou, ae e tusa ma le 2,000 tausaga o talitonu saienitisi i na talitonuga.

Ae o lē fea manatu e moni, o aʻoaʻoga a Aristotle po o faamatalaga a le Tusi Paia? E tolu ni fesili o le a tatou iloiloina e faatatau i tulafono o loo faatonutonu ai le lagi ma le lalolagi. O le mauaina o tali, e aogā e atiaʻe ai lo tatou faatuatua i Lē e ana le Tusi Paia, o ia na faatulagaina “tulafono o le lagi.”​—Iopu 38:33.

1. Pe e Tumau Mea i le Vateatea?

Na manatu Aristotle, e tumau polo o loo liʻo ai le lalolagi, ma e lē masuia. O le polo o loo pipii ai fetu, e pei lava o isi polo, e lē mafai ona memeʻi i tua po o totonu.

 Po o le manatu lenā o loo i le Tusi Paia? E leai se faamatalaga patino i lenei mea, ae e lelei ona mātau mai le ata o le lagi ma le lalolagi o loo taʻua ai: “Ua iai Lē o loo afio i luga o le faataaliʻoliʻo o le lalolagi o ē o loo nonofo ai e pei o ni sē, o Lē o loo fofola le lagi e pei o se ʻie valavala, e na te faamafolafola foʻi e pei o le faleʻie e nonofo ai.”​—Isaia 40:22. *

O lē fea faamatalaga ua faamaonia le moni i aso nei, o le manatu o Aristotle po o le faamatalaga a le Tusi Paia? O le ā ua iloa mai i suʻesuʻega faaonapōnei? E ofo saienitisi e suʻesuʻe i fetu i le senituri lona 20, ona e lē o tumau mea uma o loo i le vateatea ae o loo tuputupu pea. E foliga mai o loo faateleina le va o le tasi aniva mai i le isi. E seāseā iai se saienitisi na talitonu e mafai ona memeʻi i tua le vateatea. Ua talitonu le toʻatele o le ʻausuʻesuʻe i aso nei, na amata mai mea i le vateatea o maopoopo, ae ua faasolosolo ona tuputupu pea ma memeʻi i tua. O lona uiga, ua faalēaogā e nei suʻesuʻega manatu o Aristotle.

Ae ā faamatalaga a le Tusi Paia? E faigofie ona faaata i o tatou mafaufau e faapea, a o tagatagaʻi atu le perofeta o Isaia i le lagi ma mea o iai, e na te faatusatusaina ia mea e pei o se ʻie po o se faleʻie o loo faamafolafola aʻe i ona luga. * Atonu foʻi i lana vaai, e tai pei le aniva o le Milky Way o se ʻie valavala.

E iai se ata e oso aʻe i o tatou mafaufau ona o upu a Isaia. E tatou te mafaufau i se faleʻie i  aso anamua, atonu o se ʻie malō o loo tāʻai, a ua tatala ma faamafolafola, ona faamau lea i pou ma faatutū i luga e avea ma mea e malu ai. Pe e mafaufau foʻi i se faatauoloa o loo tuu atu se taʻaiga ʻie valavala i luma o le tagata faatau, ma tatala atu ae seʻi matamata i ai. Ua aogā nei talafaatusa e faamatala ai se mea sa maopoopo, ae ua tatala ma faalautele i tua ia tatou vāai lelei i ai.

E leʻi tusia nei faamatalaga e faatatau i le faleʻie ma le ʻie valavala, e faamatala ai le memeʻi i tua o le vateatea ma mea o iai. Ae o se mea e mataʻina, ona e fetaui lelei le faamatalaga a le Tusi Paia ma le malamalamaga ua oo i ai suʻesuʻega i ona pō nei. E sili atu ma le tolu selau tausaga na muamua ai Isaia iā Aristotle, ae faatoʻā faamaonia lenei mea e saienitisi i le faitau afe o tausaga mulimuli ane. Peitaʻi e lē manaʻomia ona toe faasaʻosaʻo mea na tusia e lenei perofeta lotomaulalo, ona e lē sesē e pei o le aʻoaʻoga a Aristotle.

2. O Faapefea Ona Taofia Mea i le Vateatea?

Sa manatu Aristotle, ua matuā tumu lava le vateatea i mea eseese. Sa faia aʻe le lalolagi ma le atimosifia i le palapala, vai, ʻea ma le afi. O le vanimonimo o loo siʻomia ai, sa tumu i mea e pei o ni polo tioata e lē mafai ona iloa atu e o tatou mata, ma e faia aʻe i se vailaau e taʻu o le ether, lea e tumau e faavavau. Sa pipii fetu ma paneta i na polo tioata. E umi se taimi o lagolago e le toʻatele o saienitisi lenā talitonuga o Aristotle, ona sa fetaui ma le manatu e faapea, e tatau ona iai se mea e pipii i ai mea uma, ina neʻi paʻuʻū i lalo.

Ae o le ā le tala a le Tusi Paia? O loo taʻua ai faamatalaga a Iopu, o sē e faatuatua, e faatatau iā Ieova e faapea: “Ua ia . . . tautau le lalolagi ae e leai se mea o tautau ai.” (Iopu 26:7) E mautinoa le lē fetaui ma le valea o lenā manatu iā Aristotle.

I le senituri lona 17, e tusa lea ma le 3,000 tausaga talu ona mavae Iopu, sa manatu saienitisi e tumu le vateatea i se mea e pei o se suāvai, ae lē o ni polo tioata. I le faaiʻuga o lenā senituri na faatū mai ai se manatu fou e se saienitisi e igoa iā Isaac Newton. Na fai mai o ia, e ala ona mafai ona tautau nei paneta, fetu ma aniva ona o le kalave, po o le malosiaga i le va o na mea eseese e fetosinaaʻi ai. Ua sili ona tau lalata atu le malamalamaga o Newton i le mea moni e faapea, e leai se mea o taofia mea eseese o i le vateatea.

Sa matuā teena e le toʻatele o saienitisi lea manatu e uiga i le kalave, ona e faigatā ona talitonu e leai se mea o taofia ai fetu ma paneta. E faapefea ona tautau fua lenei lalolagi mamafa ma paneta e aunoa ma se mea e taofia? O nisi na manatu, na mafai lenei mea ona o se mana uigaese. E mai lava i taimi o Aristotle, e talitonu le toʻatele o saienitisi, e  tatau ona iai se mea o loo tumu ai le vanimonimo.

O le mea moni, e leai se malamalamaga o Iopu i le malosiaga lē vaaia o loo faatonutonuina le taamilosaga a le lalolagi i le lā. O lea la, aiseā na faapea mai ai Iopu, “e leai se mea o tautau ai” lo tatou lalolagi?

Talu ai e leai se mea o tautau ai le lalolagi, ua tulaʻi mai ai foʻi ma se isi fesili: Ua faapefea ona faatonutonuina le lalolagi ma isi mea o i le lagi? Mātau fetalaiga a le Atua iā Iopu: “Pe e mafai ona e nonoa mau noataga o faaputuga o fetu o Kima, pe e mafai foʻi ona e tatalaina manoa o faaputuga o fetu o Kisila?” (Iopu 38:31) Sa mātauina e Iopu i pō taʻitasi o lona soifuaga umi le oso aʻe ma le goto ifo o na faaputuga o fetu. * Ae aiseā e foliga ai e lē o suia mai i lea tausaga i lea tausaga? O ā noataga o loo noatia faatasi ai na fetu uma, ina ia tumau i o latou tulaga e tatau ona iai? E mautinoa le matuā faagaeeina o Iopu a o manatunatu i na mea.

Pe afai e moni e pipii fetu ma paneta i le lagi i ni polo tioata, e lē manaʻomia la ni noataga e pei ona taʻua i le tusi o Iopu. E faitau afe tausaga faatoʻā malamalama saienitisi, e iai noataga e lē mafai ona iloa atu o loo faatumauina paneta ma fetu a o fegasoloaʻi i le vateatea. Sa lauiloa Isaac Newton ma se isi saienitisi e igoa iā Albert Einstein ona o mea na la aʻoaʻoina e uiga i le vateatea. Peitaʻi, e aunoa ma se malamalama o Iopu i malosiaga eseese na faaaogā e le Atua e noatia ai mea i le vateatea. Ae ua faamaonia e saʻo upu i le tusi o Iopu, i lo o aʻoaʻoga a le tagata poto o Aristotle. E na o Lē na faia tulafono o le lagi e silafia le mea moni.

3. E Tumau pe Pala?

Na manatu Aristotle e telē le eseesega o le lagi ma le lalolagi. Na fai mai o ia, e mafai ona suia le lalolagi, ma e oo ina pala ma fano, ae o le ether o loo faia aʻe ai le lagi ua tumu i fetu, e lē masuia, e tumau e faavavau. O polo lapotopoto tioata o loo pipii ai fetu ma paneta, e tumau e lē pala.

Ae o le ā le aʻoaʻoga a le Tusi Paia? Ua taʻua i le Salamo 102:25-27: “Na e faataatia le faavae o le lalolagi i aso anamua, ma o le lagi o le galuega lea a ou aao. E fano ia mea, a o oe e te tumau pea; ma e pala foʻi ia mea uma e pei o se ofu. E te suia na mea e pei o le ofu, ma e oo uma lava i lo latou iʻuga. A o oe e te lē sui lava, e leai foʻi se iʻuga o ou tausaga.”

Pe tusa ma le lua selau tausaga na tusia ai e le faisalamo lana tusi a o leʻi oo i le taimi o Aristotle, ae e na te lē o faatusatusaina le lalolagi i le lagi ma mea o iai, e peiseaʻī e pala le lalolagi ae tumau pea e faavavau fetu. Peitaʻi, o loo ia faatusatusaina le lagi ma le lalolagi i le Atua, o le Agaga sili, o lē na faatonutonuina le faia o ia mea uma. * Ua faailoa mai ai e le faisalamo, e pala foʻi pe fano fetu, e pei o mea i le lalolagi. O le ā ua iloa nei e saienitisi e uiga i lea mea?

Ua lagolagoina e suʻesuʻega o le eleele le Tusi Paia ma manatu o Aristotle e faapea, e mafai ona faatamaʻia le eleele ma mea o iai. O loo faaauau pea ona āia papa o le laueleele, ma e toe suia i isi mea e ala i mauga mū ma fegaoioiaʻiga o le manava o le laueleele.

Ae ā fetu, pe e mafai ona faatamaʻia e pei ona faailoa mai i le Tusi Paia, pe e tumau e faavavau e tusa ai ma manatu o Aristotle? I le  senituri lona 16 T.A., na amata ai ona lē talitonu tagata suʻesuʻe i fetu o Europa i manatu o Aristotle e faatatau i le tumau pea o fetu, ona na latou vaaia ai mo le uluaʻi taimi ua pā se fetu ma taape. Talu mai lenā taimi, ua mātauina e saienitisi, e faafuaseʻi ona taape fetu, pe faasolo ina pē, pe solofa foʻi ma lē toe iai. Ae ua latou mātauina foʻi o loo amata aʻe ni fetu fou i puao e faia aʻe i kasa, e maua mai pe a pāpā fetu tuai ma taape. O lea la, ua fetaui lelei le faamatalaga a le tusitala o le Tusi Paia, e faatatau i se ofu ua pala ma toe sui i se ofu fou. * O se mea e sili ona mataʻina manatu na tusia e lenei faisalamo anamua, ae o loo talafeagai lelei ma mea ua iloa i aso nei.

Ae atonu o loo e fia iloa: ʻPo o taʻua i le Tusi Paia, o le a iai se taimi o le a mavae ai le lalolagi ma mea uma i le lagi, pe e toe suia atoa na mea uma?’ E leai, ae ua folafola mai o le a tumau e faavavau. (Salamo 104:5; 119:90) E lē faapea o na mea e lē mafai ona pala, ae ua folafola mai e le Atua o lē na faia na mea, o Ia e faatumauina. (Salamo 148:4-6) E na te lē o faailoa maia pe faapefea, ae e tatou te mautinoa e iai le mana o Lē na faia mea uma e faatumauina ai. E tai pei lava o se tufuga poto, e na te faatumauina le lelei o se fale na ia fauina mo ia ma lona aiga.

O Ai e Tatau i ai le Viiga ma le Mamalu?

O le a tatou malamalama lelei i lenei fesili pe a manatunatu i ni tulafono o le lagi. Pe e lē faagaeetia ea i tatou pe a mafaufau i Lē na fofolaina le anoanoaʻi o fetu i le vateatea, e na te faatumauina i noataga o le kalave, ma faatonutonuina ona fegasoloaʻiga?

Ua sili ona faamatalaina lelei mai i le Isaia 40:26, māfuaaga e tatou te lagona ai le faagaeetia: “Ia outou tetepa aʻe ma vāai. O ai ua na faia ia mea? O Lē o loo taʻitaʻia ia mea e pei o se ʻautau e tusa ma le faitau aofaʻi o ia mea, ma ua ia valaau i o latou igoa.” Ua faatusaina fetu i se ʻautau, e faia aʻe i le anoanoaʻi o fitafita. A aunoa ma se taʻitaʻiʻau e faatonutonuina, o le a fenuminumiaʻi lenei ʻautau. A aunoa foʻi ma tulafono a Ieova, o le a lē fegasoloaʻi lelei paneta, fetu ma aniva. Seʻi mafaufau i se ʻautau e faitau piliona le aofaʻi, e iai se Taʻitaʻiʻau e lē gata ina faatonutonuina a latou gaoioiga, ae e silafia lelei foʻi igoa o fitafita taʻitoʻatasi, le tulaga ma le mea o iai.

Ua mafai ona maua sina malamalamaga i mafaufauga sili ona maualuga o lenei Taʻitaʻiʻau ona o tulafono o le lagi. O ai ea se isi e mafai ona faatulaga ni tulafono faapea, ma faagaeeina tagata i lona agaga e tusia nei mea moni i le faitau senituri, a o leʻi taitai ona malamalama i ai saienitisi? E mautinoa la, e tele māfuaaga e tatau ai ona tatou avatu “le viiga ma le mamalu iā Ieova.”​—Faaaliga 4:11.

[Faaopoopoga i lalo]

[Ata i le itulau 25]

 Telē se Aafiaga o Ana Aʻoaʻoga

Na taʻua i le tusi e faatatau i tagata lauiloa e faapea: “O Aristotle o se faifilosofia ma o se saienitisi sili i aso anamua.” (The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History) E faigofie ona malamalama i le māfuaaga ua faia ai nei faamatalaga e uiga i lenei alii e uiga ese lona tomai. Sa soifua Aristotle i le 384-322 T.L.M., ma sa aʻoga i le faifilosofia taʻutaʻua o Palato ma mulimuli ane ona ia aʻoaʻoina le perenise lea na avea ma Alesana le Sili. E tusa ma faamaumauga anamua, e uiga ese le tele o tusitusiga a Aristotle e aofia ai tusi e 170, ma e 47 tusi o loo iai pea i aso nei. Sa ia faia tusitusiga e faatatau i suʻesuʻega i fetu, tagata, meaola ma laau, vailaau, malosiaga eseese, eleele, faalogona ma le mafaufau. Sa ia faia ni faamaumauga auʻiliʻili e faatatau i meafaiola, a o leʻi taitai ona faia e se isi tagata ni suʻesuʻega e faatatau i na mea. Na toe taʻua i lea tusi e faapea: “E telē se aafiaga o aʻoaʻoga a Aristotle i manatu o le toʻatele i atunuu papalagi.” Peitaʻi ua toe faaopoopo mai lenā lava tusi: “I ni senituri, na toetoe ai ina a tapuaʻi tagata iā Aristotle ona na latou viiviia o ia.”

[Ē Ana le Ata]

Royal Astronomical Society / Photo Researchers, Inc.

Mai le tusi A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Ata i le itulau 26]

O loo mau mea i le vateatea e ala i le kalave

[Ē Ana le Ata]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)

[Ata i le itulau 26]

Faaputuga o fetu o Pleiades

[Ata i le itulau 28]

O nisi fetu e pāpā ma taape

[Ē Ana le Ata]

ESA/Hubble

[Ata i le itulau 28]

Ua amata ni fetu fou

[Ē Ana le Ata]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Ē Ana le Ata]

© Peter Arnold, Inc./Alamy