I Mani La Endleke Milawu Leyi Lawulaka Vuako Hinkwabyo?

“XANA wa yi tiva milawu ya matilo?” (Yobo 38:33) Hi ku vutisa xivutiso xexo, Xikwembu a xi pfuna nandza wa xona Yobo loyi a karhatekile ku twisisa vutlhari bya Muvumbi lebyi nga pimekiki. Xana u anakanya yini hi ku pimanisiwa ka matimba lawa?

Vanhu va dyondze swilo swo tala hi milawu leyi lawulaka matilo, kambe vativi vo tala va sayense va pfumela leswaku ka ha ri ni swilo swo tala leswi faneleke swi dyondziwa. Hi ku phindha-phindha, swilo leswintshwa leswi swa ha ku tshuburiwaka swi endle leswaku van’wasayense va tlhela va anakanyisisa hi tidyondzo ta vona malunghana ni ndlela leyi swilo swi tirhaka ha yona evuakweni. Xana swilo leswintshwa leswi van’wasayense va swi tshubuleke hi vuako swi endle leswaku xivutiso lexi Xikwembu xi xi vutiseke Yobo xi va lexi hundzeriweke hi nkarhi? Kumbe entiyisweni xi tiyisekise leswaku Yehovha i Mutsari wa milawu ya le matilweni?

Bibele yi ni timhaka to tsakisa leti nga pfunaka ku hlamula swivutiso swo tano. Bibele a hi buku ya sayense. Hambiswiritano, loko yi vulavula hi matilo lama nga ni tinyeleti, leswi yi swi vulaka swi pakanisa hi ndlela yo hlamarisa naswona hakanyingi vanhu va swi tshubula endzhaku ka malembe ya magidi.

Leswi Van’wana Va Swi Hlamuseleke Hi Vuako eNkarhini Lowu Hundzeke

Leswaku hi mi chumbutela swin’wana swa leswi va swi hlamuseleke, a hi tlheleleni eka lembe-xidzana ra vumune B.C.E., kwalomu ka lembe-xidzana endzhaku ka loko ku hetiwe ku tsariwa Testamente ya Khale, ku nga xiphemu xa Bibele ya Xiheveru. Hi nkarhi wolowo, mutivi wa filosofi wa Mugriki Aristotle a dyondzisa swidyondzi swa le nkarhini wakwe hi matilo. Ninamuntlha wa ha tekiwa tahihi un’wana wa van’wasayense lava nga ni nkucetelo lava tshameke va hanya. (Vona  bokisi eka tluka 25.) Hi ku ya hi Encyclopædia Britannica, “Aristotle a a ri mutivi wa sayense wo sungula ematin’wini. . . . Mutivi un’wana ni un’wana wa sayense u fanele a tlangeriwa hikwalaho ka leswi a swi endleke.”

Aristotle u yi kambisise hi vukheta ndlela leyi vuako byi endliweke ha yona. U ringanyete mhaka ya leswaku pulanete ya misava a yi ri exikarhi ka vuako hinkwabyo lebyi vumbiweke hi tibolo to vonikela to tlula 50, leti ha yin’we ya tona yi namarheleke yin’wana. Tinyeleti ti le kusuhi ni bolo leyi nga ehandle, tipulanete ti le ka tibolo leti nga ekusuhi ni misava. Swilo hinkwaswo leswi nga emisaveni swi tshama hilaha ku nga heriki naswona a swi cinci. Namuntlha mavonelo yo tano ma nga ha vonaka ma ri norho eka hina, kambe ma kucetele vavanuna va sayense kwalomu ka malembe ya 2 000.

Kambe, xana tidyondzo ta Aristotle ti nga fanisiwa njhani ni ta le Bibeleni? Hi tihi tidyondzo leti tikombeke ti ri ntiyiso? A hi kambisiseni swivutiso swinharhu malunghana ni milawu leyi lawulaka vuako bya hina. Tinhlamulo leti ti ta hi pfuna leswaku hi va ni ripfumelo eka Mutsari wa Bibele, ku nga Muendli wa “milawu ya matilo.”—Yobo 38:33.

1. Xana Vuako Bya Ndlandlamuka?

Aristotle u vule leswaku tibolo ta vuako ta ndlandlamuka. Bolo leyi khomeke tinyeleti, ku fana ni letin’wana, a yi vi yitsongo kumbe yi va leyikulu.

 Xana Bibele yi vula mhaka leyi fanaka? Doo; a yi vuli nchumu hi mhaka leyi. Hambiswiritano, xiya marito lawa lama tsakisaka: “Ku ni Loyi a tshamaka ehenhla ka xirhendzevutana xa misava, lava tshamaka eka yona va fana ni tinjiya, Loyi a anamisaka matilo ku fana ni nturhu wo vevuka, loyi a ma andlalaka ku fana ni ntsonga wo tshama eka wona.”—Esaya 40:22. *

Kambe hi yihi dyondzo leyi vonakaka yi faneleka swinene namuntlha, i ya Aristotle kumbe i ya Bibele? Xana dyondzo ya manguva lawa ya vuako yi vula yini hi byona? Hi lembe-xidzana ra vu-20, vativi va tinyeleti va hlamarisiwe hi ku tiva leswaku vuako a byi ndlandlamuki. Kahle-kahle swirimele swi vonaka swi suka hi ku hatlisa swi ya ekule ni swin’wana. Van’wasayense va nga ri vangani, a va nga si tshama va anakanya hi ku ndlandlamuka ko tano ka vuako. Namuntlha, vativi va vuako va tshemba leswaku vuako hinkwabyo byi sungule byi ri byitsongo naswona a byi ri karhi byi ndlandlamuka ku sukela hi nkarhi wolowo. Entiyisweni, sayense yi vone mhaka ya Aristotle yi nga ha pfuni nchumu.

Ku vuriwa yini hi marito ya le Bibeleni? Swa olova ku anakanya hi wanuna wo tanihi muprofeta Esaya a langute exibakabakeni lexi taleke hi tinyeleti kutani a ehleketa leswaku xi fanekisela nxaxa. * A nga ha va a xiye ku fana loku nga kona eka swirimela ni ku languteka ka “nturhu wo vevuka.”

Ku tlula kwalaho, marito ya Esaya ma hi rhamba leswaku hi vona mhaka leyi hi mahlo ya  mianakanyo. Hi nga ha ehleketa hi nxaxa wa le minkarhini ya Bibele; kumbexana hi xiputsa xa lapi ro tsindziyela leri phurumuriwaka kutani ri andlariwa ehenhla ka timhandzi kutani ku va kaya. Hilaha ku fanaka, hi nga ehleketa hi n’wamabindzu loyi a tekaka xiputsa xa nturhu wo vevuka kutani a wu phurumula leswaku muxavi a ta wu kambela. Ku nga khathariseki tinhlamuselo teto, xilo lexi petsiweke xa phurumuriwa kutani xi va lexikulu ematihlweni ya hina.

Entiyisweni, a hi vuli swona leswaku xigego lexi nga eBibeleni xa nxaxa ni nturhu wo vevuka swi endleriwe ku hlamusela ku ndlandlamuka ka vuako. Xana a swi tsakisi leswi Bibele yi nyikelaka nhlamuselo ya vuako leyi fambisanaka kahle ni sayense ya manguva lawa? Esaya u hanye eka malembe-xidzana yo tlula manharhu Aristotle a nga si va kona naswona ka ha sele magidi ya malembe sayense yi nga si vulavula hi mhaka leyi. A swi bohi leswaku nhlamuselo leyi tsariweke hi muprofeta loyi wa Muheveru yi tlhela yi kambisisiwa ku fana ni leswi endliweke eka dyondzo ya Aristotle.

2. I Yini Lexi Khomeke Swilo Leswi Nga eTilweni?

Hi ku ya Aristotle vuako hinkwabyo a byi tele. U vone misava ni atimosifiya ya yona swi ri ni tielemente ta mune—misava, mati, moya ni ndzilo. Vuako a byi tele hi tibolo to vonikela, hinkwato ti ri ni swilo leswi tshamaka hi masiku leswi vuriwaka etere. Swilo swa le tilweni a swi ri ekusuhi ni tibolo leti nga vonakiki. Ku ringana nkarhi wo leha van’wasayense va ri karhi va pfumelelana ni dyondzo ya Aristotle, hikuva a yi tikomba yi pfumelelana ni ntiyiso lowu: Vuako byi fanele byi seketeriwe hi nchumu wo karhi hikuva handle ka sweswo byi nga wa.

Xana Bibele yi dyondzisa yini? Yi ni marito ya Yobo wanuna wo tshembeka, la vuleke leswi hi Yehovha: “[U] hayeka misava ehenhla ka hava.” (Yobo 26:7) Vonelo rero ri nga ha va ri endle Aristotle xiphukuphuku.

Hi lembe-xidzana ra vu-17 C.E., kwalomu ka malembe ya 3 000 endzhaku ka masiku ya Yobo, dyondzo ya sayense a yi khomelele emhakeni ya leswaku vuako byi tele, ku nga ri hi tibolo leti vonikelaka kambe hi swihalaki. Endzhakunyana ka lembe-xidzana rero, Nkulukumba Isaac Newton mutivi wa ntumbuluko u te ni dyondzo yin’wana leyi hambaneke hi ku helela ni mavonelo wolawo. U vule leswaku nkoka-misava ni swilo leswi nga etilweni swa tirhisana. Newton u sungule ku twisisa leswaku misava ni swilo swin’wana leswi nga etilweni swi hayekiwe ehenhla ka hava laha vanhu va nga ha swi vonaka swi nga ri ehenhla ka nchumu.

Dyondzo ya Newton ya nkoka-misava yi kanetiwe swinene. Van’wasayense vo tala a swi va tikela ku tshemba leswaku tinyeleti ni swilo swin’wana leswi nga etilweni a swi hayekiwanga ehenhla ka nchumu lowu tiyeke. Swi ta njhani leswaku misava ya hina leyikulu kumbe tipulanete ni tinyeleti swi va empfhukeni? Vanhu van’wana va teka dyondzo yoleyo yi ri mavunwa. Ku sukela enkarhini wa Aristotle, van’wasayense vo tala a va tshemba leswaku empfhukeni ku fanele ku tele hi swilo.

Yobo a a nga tivi nchumu hi ta ku rhendzeleka  ka misava hi dyambu loku nga vonakiki nileswaku a yi le henhla ka nchumu. Kutani, i yini lexi n’wi endleke a vula leswaku pulanete ya hina yi hayekiwe “ehenhla ka hava”?

Ku engetela kwalaho, dyondzo ya leswaku misava yi le henhla ka hava yi endle vanhu va tivutisa xivutiso lexi nge: I yini lexi khomeke misava ni swilo swin’wana leswi nga etilweni? Xiya marito yo hlamarisa lawa Xikwembu xi tshameke xi ma byela Yobo lama nge: “Xana u nga ti tsimba ti tiya timpecana ta nhlengeleto wa tinyeleti wa Kima, kumbe, xana u nga ntshunxa tintambhu ta nhlengeleto wa tinyeleti wa Kesili?” (Yobo 38:31) Vusiku ni nhlikanhi eka vutomi byakwe hinkwabyo, Yobo u vone tinyeleti loko ti huma niloko ti nyamalala. * Kambe, ha yini ti vonaka ti fana lembe ni lembe? I yini leswi hlanganisaka tinyeleti ni swilo leswin’wana hinkwaswo swa le tilweni etindhawini leti swi nga eka tona? Handle ko kanakana, sweswo swi nga ha va swi n’wi hlamarisile Yobo.

Loko ku ri hileswaku tinyeleti a ti ri ekusuhi ni tibolo leti vonikelaka, a ku nga ta va ku ri ni xilaveko xo va ti hlengeletana. Endzhaku ka magidi ya malembe van’wasayense va dyondze swo tala hi nhlengeletano lowu khomaka swilo swa le tilweni endhawini yin’we loko swi ri karhi swi rhendzeleka empfhukeni. Endzhakunyana, Isaac Newton na Albert Einstein va dumile hileswi va tshubuleke mhaka leyi. I ntiyiso leswaku Yobo a nga tivi nchumu hi matimba lawa Xikwembu xi ma tirhisaka leswaku xi hlengeleta swilo swa le tilweni. Marito lama huhuteriweke eka buku ya Yobo ma tikombe ma ri ntiyiso ku tlula tidyondzo ta Aristotle. I mani loyi a ta va ni vutivi byo tano ku tlula Muendli wa milawu?

3. Xana Vuako Byi Ta Lovisiwa Kumbe Byi Ta Tshama Hilaha Ku Nga Heriki?

Aristotle a a tshemba leswaku ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka matilo ni misava. U vule leswaku misava yi ta lovisiwa kasi tinyeleti leti nga etilweni ti endleriwe leswaku ti tshama hilaha ku nga heriki. Tibolo leti nga vonakiki ni swilo leswi nga eka wona a swi nge pfuki swi cincile, swi hlakarile kumbe swi lovisiwile.

Xana leswi hi swona leswi Bibele yi swi dyondzisaka? Pisalema 102:25-27 yi ri: “U veke masungulo ya misava khale swinene, ni matilo i ntirho wa mavoko ya wena. Ma ta lova, kambe wena u ta tshama u ri kona; ma ta hlakala hinkwawo ku fana ni nguvu. U ta ma siva ku fana ni swiambalo, ma ta tshama nkarhi lowu wu ma ringaneke. Kambe wena u tshama u ri tano, naswona malembe ya wena a ma nge heli.”

Xiya leswaku mupisalema loyi, loyi kumbexana a tsaleke buku yakwe eka malembe-xidzana mambirhi emahlweni ka nkarhi wa Aristotle, a nga hambanisi misava ni matilo lama teleke hi tinyeleti, onge hiloko misava yi endleriwe ku lovisiwa loko tinyeleti ti endleriwe ku tshama hilaha ku nga heriki. Ematshan’weni ya sweswo, u fanise matilo ni misava ni Xikwembu, ku nga Moya wa matimba lowu kongomisaka ntumbuluko wa xona. * Pisalema leyi yi vule leswaku tinyeleti ti ta lovisiwa ku fana ni swilo hinkwaswo leswi nga emisaveni. I yini leswi kumiweke hi van’wasayense va manguva lawa?

Sayense ya ntivo-misava yi seketela leswi vuriwaka hi Bibele na Aristotle hi ku vula leswaku misava yi ta lovisiwa. Entiyisweni, maribye lama nga emisaveni ma hela hikwalaho ka nkhukhulo naswona ma vuyelelana loko ku va ni vholkheno kumbe hikwalaho ka matimba man’wana ya ntumbuluko.

Kambe ku vuriwa yini hi tinyeleti? Xana ti ta lovisiwa hilaha Bibele yi vulaka hakona kumbe ti ta tshama hilaha ku nga heriki, hilaha Aristotle a dyondziseke hakona? Loko vativi va tinyeleti va le Yuropa va sungula ku vona ku buluka ka nyeleti va sungule ku kanakana dyondzo ya Aristotle ya  lembe-xidzana ra vu-16 C.E. ya leswaku tinyeleti ti ta tshama hilaha ku nga heriki. Ku sukela kwalaho van’wasayense va vone leswaku tinyeleti ti nga ha fa hi ku va ti buluka kumbe tintshwa hakatsongo-tsongo kumbe ti wa. Hambiswiritano, vativi va tinyeleti va tlhele va vona ku vumbeka ka tinyeleti letintshwa laha mapapa ma vaka ni gasi loko ku buluka tinyeleti ta khale. Hikokwalaho, xifaniso xa mutsari wa Bibele xa nguvu leyi hlakaleke kutani yi siviwa hi yin’wana xi faneleka kahle. * Hakunene swa hlamarisa leswi mupisalema wa le minkarhini ya khale a koteke ku tsala marito lama fambisanaka kahle nileswi tshuburiweke manguva lawa!

Hambiswiritano, u nga ha tivutisa xivutiso lexi: ‘Xana Bibele yi dyondzisa leswaku siku rin’wana misava kumbe matilo lama teleke hi tinyeleti ma ta lovisiwa kumbe ma lava ku siviwa hi man’wana?’ Doo, Bibele yi tshembisa leswaku swi ta tshama hilaha ku nga heriki. (Pisalema 104:5; 119:90) Kambe sweswo a swi vangiwi hileswi ntumbuluko wu nga wa hilaha ku nga heriki; ematshan’weni ya sweswo Xikwembu lexi wu tumbuluxeke xi tshembisa leswaku xi ta wu hlayisa. (Pisalema 148:4-6) Anakanya hi muaki loyi a nga ha hlayisaka yindlu leyi a tiakeleke yona ni ndyangu wa yena. Hilaha ku fanaka, Loyi a tumbuluxeke vuako a nga va ni matimba yo byi hlayisa.

I Mani Loyi A Faneleke A Vangamisiwa Ni Ku Fundzhiwa?

Loko hi anakanyisisa hi milawu yi nga ri yingani ya matilo swi ta endla leswaku hi kuma nhlamulo ya xivutiso lexi. Loko hi kambisisa loyi a endlaka leswaku tinyeleti ta ntsandza-vahlayi ti tata xibakabaka lexikulu, loyi a endlaka leswaku ti tshama ndhawu yin’we hi ku tirhisa matimba ya nkoka-misava ni ku endla leswaku ti tshama ti ri eku rhendzelekeni hilaha ku nga heriki, xana a swi hi endli hi n’wi xixima?

Kumbexana xivangelo xa ku hlamala loku, xi hlamuseriwe eka Esaya 40:26 leyi nge: “Tlakuselani mahlo ehenhla mi vona. I mani loyi a tumbuluxeke swilo leswi? Hi Loyi a humesaka vuthu ra swona hi nhlayo ya swona, hinkwaswo u swi vitana hi vito.” Tinyeleti ti fanisiwa ni vuthu, leri nga ni masocha yo tala. Loko mukongomisi wa rona a nga ri leteli, vuthu rero a ri nga ta pfuna nchumu kambe a ri ta va ntshungu wa vapfukeri. Handle ka milawu ya Yehovha, tipulanete, tinyeleti ni swirimele a swi nga ta hleleka. Ematshan’weni ya sweswo, ehleketa hi vuthu ra gidi ra timiliyoni leri nga ni Mukongomisi loyi a nga ri kongomisiki ntsena kambe a tlhelaka a tiva socha ha rin’we hi vito, lomu ma tshamaka kona ni xiyimo xa wona!

Milawu ya matilo yi hi pfuna ku vona mianakanyo ya Mukongomisi loyi leyi nga pimekiki. Xana i mani un’wana loyi a ta va a endle milawu kutani a huhutela vavanuna leswaku va tsala timhaka to tano hi ndlela leyi pakanisaka leti endlekeke eka malembe-xidzana kumbe eka gidi ra malembe van’wasayense va nga si ti twisisa? Swi le rivaleni leswaku vuako byi hi endla hi va ni swivangelo swo ‘vangamisa Yehovha ni ku n’wi xixima.’—Nhlavutelo 4:11.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 24, 25]

 Nkucetelo Lowukulu

“Aristotle a a ri mutivi lonkulu wa filosofi tlhelo mutivi wa sayense wa khale.” Sweswo swi vuriwa hi buku leyi nge, The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History. Swi olovile ku vona leswaku ha yini ku vuriwa timhaka to tano hi wanuna loyi, loyi a nga tolovelekangiki. Aristotle (384-322 B.C.E.) a ri xichudeni xa Plato mutivi wa filosofi la dumeke loyi endzhakunyana a kongomiseke hosana leyi veke Alekzanda Lonkulu. Hi ku ya hi minxaxamelo ya khale, matsalwa yo tala ya Aristotle ma katsa tibuku tin’wana ta 170 leti eka tona ku poneke ta 47. U tsale ngopfu hi ntivo-tinyeleti, ntivo-vutomi, dyondzo ya tikhemikhali, ntivo-swiharhi, sayense ya swilo swa ntumbuluko, ntivo-misava ni ntivo-miehleketo. Byin’wana bya vuxokoxoko byitsongo lebyi a byi tsaleke hi swilo leswi hanyaka a byi tekeriwanga enhlokweni naswona a ku dyondziwanga ha byona eka malembe-xidzana. Buku leyi nge The 100 yi ri: “Nkucetelo wa Aristotle eka vanhu hinkwavo va le vupela-dyambu wu ve wukulu. Yi engetela yi ku: “Aristotle u xiximiwe swinene eku heleni ka malembe ya le xikarhi.”

[Swihlovo Swa Kona]

Royal Astronomical Society/​Photo Researchers, Inc.

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Xifaniso lexi nga eka matluka 26, 27]

Nkoka-misava wu khoma swilo swa le tilweni

[Xihlovo Xa Kona]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/​STScl)

[Xifaniso lexi nga eka matluka 26, 27]

Swirimele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Tinyeleti tin’wana ti hetelela ti bulukile

[Xihlovo Xa Kona]

ESA/​Hubble

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Tinyeleti letintshwa ta vumbeka laha mapapa ma vaka ni gasi

[Xihlovo Xa Kona]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]

© Peter Arnold, Inc./​Alamy