Ninjani Wakapanga Malango Agho Ghakulongozga Vinthu Vyakucanya?
Ninjani Wakapanga Malango Agho Ghakulongozga Vinthu Vyakucanya?
“KASI ukumanya malango ghakwimikika gha kucanya?” (Job 38:33) Apo Ciuta wakamufumbanga Yobu fumbo ili, wakamovwiranga muteŵeti wake uyu kuti wamanye kuti ŵanthu ŵakumanya vinthu vicoko comene pakuyaniska na vinjeru vyambura cigoti ivyo iyo wali navyo pakuŵa Mlengi. Kasi mukughanaghana kuti tikupambana wuli na Ciuta?
Nangauli ŵanthu ŵasambira vinandi pakukhwaskana na malango agho ghakulongozga vinthu vyakucanya, kweni ŵasayansi ŵanandi ŵakuyowoya kuti pacali vinandi vyakuti tisambire. Nyengo na nyengo, vinthu viphya ivyo ŵasayansi ŵabowozga vyapangiska kuti ŵasandeso fundo zawo zakukhwaskana na kendero ka vinthu vyakucanya. Kasi vinthu viphya ivyo ŵasayansi ŵabowozga vyapangiska kuti fumbo ilo Ciuta wakafumba Yobu liŵe lambura nchito? Panji kasi vinthu viphya ivyo ŵabowozga vyalongora kuti Yehova ndiyo wakapanga malango agho ghakulongozga vinthu vyakucanya?
Baibolo lili na fundo zakukondweska comene izo zingatovwira kuti tisange mazgoro gha mafumbo agha. Ndipouli, Baibolo lindayowoyepo kuti ni buku la sayansi. Kweni para likuyowoya za vinthu vyakucanya, ivyo likuyowoya ni vyaunenesko ndipo kanandi ŵanthu ŵakuzakavibowozga kunthazi comene.
Umo Ŵanji Ŵakalongosolerapo za Vinthu Vyakucanya
Kuti tipulikiske makora kuti Baibolo likuneneska para likuyowoya za vinthu vyakucanya, tiyeni tiwelere mu vilimika vya m’ma 300 B.C.E., pakati pajumpha vilimika pafupifupi 100 kufuma apo Malemba gha Cihebere, agho ni “Tesitamenti Lakale,” ghakamalizgika kulembeka. Pa nyengo iyi, munthu munyake wakusambira comene wa ku Greece, Aristotle, wakasambizganga nkhwantha za masambiro vyakukhwaskana na vinthu vyakucanya. Mpaka sono, Aristotle wacali kuyowoyeka kuti wakaŵa yumoza mwa ŵasayansi ŵakucindikika comene kuluska wose awo ŵakaŵako. (Wonani bokosi pa peji 25.) Encyclopædia Britannica yikuti: “Aristotle wakaŵa wasayansi wakwamba wanadi. . . . Wasayansi waliyose wakwenera kumucindika pa ivyo wali kufiska.”
Aristotle wakapanga cinthu cinyake cakulongora umo vinthu vyakucanya vili kukhalira. Pa cinthu ico wakapanga, caru capasi cikaŵa pakati ndipo kuwaro kwa caru kukaŵa vizingo vyakunyezimira vyakujumpha 50, ndipo cizingo cilicose cikaŵa mukati mwa cinyake. Nyenyezi zikademelera ku cizingo cakuwaro, ndipo mapulaneti ghakademelera ku vizingo vyakufupi na caru capasi. Cilicose ico cikaŵa kuwaro kwa caru capasi cikaŵa camuyirayira ndiposo cambura kusintha. Fundo izi tingaziwona nga ni zakusekeska waka, kweni ndizo ŵasayansi awo ŵakaŵako vilimika 2,000 ivyo vyajumpha ŵakenderanga.
Kweni, kasi ivyo wakasambizga Aristotle tingaviyaniska wuli na ivyo Baibolo likusambizga? Ni visambizgo vini ivyo vyalongora kuti ni vyaunenesko? Tiyeni tiwone mafumbo ghatatu ghakukhwaskana na malango agho ghakulongozga vinthu vyakucanya. Mazgoro ghake ghatovwirenge kuti tikhozge cipulikano mwa Mweneco wa Baibolo, mweneuyo wali kupanga malango “ghakwimikika gha kucanya.”—Job 38:33.
1. Kasi Vinthu Vyakucanya Vikusintha yayi?
Aristotle wakati vinthu vyakucanya vikusintha yayi. Wakatiso vizingo vyose, kusazgapo ico kukudemelera nyenyezi kuti zikhale pa malo ghake, vikukhwinyata yayi nesi kutandawuka.
Kasi Baibolo nalo likuyowoya nthena? Yayi. Lindayowoyepo fundo ya nga ni iyi. Kweni, wonani fundo yakukondweska iyo likuyowoya, likuti: “Ndi mweneuyo wakukhala pacanya pa cizingo ca caru, ico ŵanthu ŵake ŵali nga ndi mphazi; mweneuyo wakutandaula mitambo nga ndi cihiya, na kuyithaza nga nchihema cakukhalamo.”—Yesaya 40:22. *
Ni visambizgo vini vyalongora kuti ni vyaunenesko? Kasi ni ivyo wakasambizga Aristotle panji ivyo Baibolo likusambizga? Kasi ŵasayansi mazuŵa ghano ŵakuti wuli pakuyowoya za vinthu vyakucanya? Mu vilimika vya m’ma 1900, ŵasayansi ŵakusanda vinthu vyakucanya ŵakazizwa ŵakati ŵabowozga kuti vinthu vyakucanya vikwenda ndiposo kutandawuka. Nakuti vipingausiku vikuwoneka kuti vikwenda mwaluŵiroluŵiro, kutalikirana na vinyake. Mbasayansi ŵacoko comene, usange ŵakaŵapo, awo kale ŵakaghanaghananga kuti vinthu vyakucanya vikwenda ndiposo kutandawuka. Mazuŵa ghano, ŵakusanda vinthu vyakucanya ŵakugomezga kuti vinthu vyakucanya pakwamba vikaŵa vicokovicoko ndipo vili kucita kukura pacokopacoko. Nakuti ŵasayansi ŵasanga kuti cinthu ico Aristotle wakapanga nchautesi.
Wuli pakuyowoya za ivyo Baibolo likusambizga? Nchimi Yesaya apo yikalaŵiskanga kucanya na kuwona nyenyezi, yikawona kuti kukuyana na hema ilo latandawulika. * Wakwenera kuti wakawona kuyana uko kulipo pakati pa cipingausiku na kawonekero ka “cihiya” panji kuti cisalu ca vidolozi.
Kweniso mazgu gha Yesaya ghakuticiska kuti tiŵe na cithuzithuzi mu maghanoghano ghithu. Tingaghanaghanira umo ghakaŵira mahema ghakale, mutepanji tingaŵa nga tikuwona salu yicoko yakuzingika ndipo ŵakuyitandawura pambere ŵandajinthike mapolo na kupanga hema. Mwakuyana waka, tingaŵa nga tikuwona wamalonda wakutora salu yakuzingika ndipo wakuyitandawura kuti uyo wagurenge wayiwone. Mu viyelezgero viŵiri ivi, cinthu ico taciwonanga kuti nchicoko ciŵenge cikuru cifukwa cakuti catandawulika.
Ndipouli, para Baibolo likuyowoya kuti mtambo ukutandawulika nga ni hema panji cihiya likung’anamura kuti vinthu vyakucanya ndimo vikutandawukira nadi yayi. Kweni kasi nchakukondweska yayi kuti Baibolo likulongosora umo vinthu vyakucanya viliri nga umo ŵasayansi ŵamazuŵa ghano ŵakuyowoyera? Yesaya wakaŵako vilimika 300 pambere wandaŵeko Aristotle ndiposo vilimika masauzandi ghanandi pambere ŵasayansi ŵandabowozge maukaboni ghawo pa nkhani iyi. Kweni, ivyo nchimi Yacihebere iyi yikalemba vikukhumbikwira kuvisintha yayi nga umo ŵali kucitira na cinthu ico wakapanga Aristotle.
2. Kasi Vinthu Vyakucanya Vikudemelera ku Vici Kuti Vikhale pa Malo Ghake?
Aristotle wakawona kuti kucanya nkhwakuzura na vinthu. Wakawona kuti caru capasi na mlengalenga vili kupangika na vinthu vinayi nga ni dongo, maji, mphepo, na moto. Kuwaro kwa caru kukaŵa vizingo vyakunyezimira ndipo mukati mwake mukaŵa tunthu twamajimaji twakuti tungabuka. Vinthu vyakucanya vikademelera ku vizingo ivyo vikuwoneka yayi. Kwa vilimika vinandi ŵasayansi ŵakakolerananga na fundo ya Aristotle yakuti: Kuti cinthu cileke kuwa cikwenera kukholera ku cinyake panji kudemelera ku cinthu cinyake.
Kasi Baibolo likuti wuli? Lili na mazgu agho wakayowoya munthu wakugomezgeka Yobu, uyo pakukhwaskana na Yehova wakayowoya kuti: “Wakuning’inya caru pa waka.” (Job 26:7) Aristotle wakatenge wawonenge fundo ya mu Baibolo iyi kuŵa yawakawaka.
Mu vilimika vya m’ma 1600 C.E., pakati pajumpha vilimika 3,000 kufuma apo Yobu wakaŵirako, ŵasayansi ŵakagomezganga kuti kucanya kuli kuzura, kweni kuli kuzura na vizingo vyakunyezimira yayi kweni na vinthu vyamajimaji. Kweni, kuumaliro wa vilimika vya m’ma 1600, wasayansi munyake Sir Isaac Newton wakayowoya fundo yinyake yakupambana comene na fundo iyi. Iyo wakati, nkhongono yakuguza ndiyo yikupangiska vinthu vyakucanya kuti vikhalenge pa malo ghake. Newton wakambapo kupulikiska kuti caru capasi na vinthu vinyake vyakucanya vili kudemetelera ku cinthu cilicose yayi kweni vikuning’ina pawaka.
Ŵasayansi ŵanandi comene ŵakasuska ivyo Newton wakayowoya. Cikaŵa cakusuzga nipera ku ŵasayansi ŵanyake kuti ŵagomezge kuti nyenyezi na vinthu vinyake vyakucanya vili kudemelera ku cinthu cinyake yayi ico nchakukhora comene. Vingacitika wuli kuti caru capasi na vinthu vyakucanya vining’ine pawaka? Fundo iyi yikazizwiska ŵanandi comene. Kwambira mu mazuŵa gha Aristotle, ŵasayansi ŵanandi ŵakagomezganga kuti mu mlengalenga mukwenera kuti muli kuzura na cinthu cinyake.
Mbunenesko kuti Yobu wakamanyanga yayi ico cikukolelera caru capasi kuti cileke kumbotoka apo cikuzweta dazi. Sono nchivici cikamupangiska kuyowoya kuti caru cithu capasi “cikuning’ina pawaka”?
Kweniso fundo yakuti palije ico cikukolelera caru yikwambiska fumbo linyake lakuti: Nchivici cikukolelera caru capasi na vinthu vinyake vyakucanya kuti vikhale pa malo ghake? Wonani mazgu ghakukondweska agho Ciuta wakaphalira Yobu, ghakuti: “Ungamanya kasi kukaka maunyoro gha Cilimera, panji kusutura vikakiri vya Mauta?” (Job 38:31) Usiku uliwose Yobu wakawonanga nyenyezi izo wakazimanyanga, zikufuma na kunjira. * Kweni, cifukwa wuli zikawonekanga mwakuyana waka cilimika na cilimika? Nchivici cikakolelera nyenyezi na vinthu vinyake vyakucanya kuti vikhalenge pa malo ghawo? Nchakuwonekerathu kuti Yobu wakazizwanga comene para wakughanaghanira pa vinthu ivi.
Nyenyezi ziŵenge kuti zili kudemelera ku cizingo, mphanyi nchakukhumbikwa yayi kuti zikakike pa malo ghamoza. Pakajumpha vilimika vinandi kuti ŵasayansi ŵamanye za vinthu vyambura kuwoneka ivyo vikukolelera vinthu vyakucanya kuti vikhale pa malo ghake ndiposo para vikwenda mu mlengalenga. Pamanyuma, Isaac Newton na Albert Einstein ŵakamanyikwa comene cifukwa ca ivyo ŵakabowozga pa nkhani iyi. Mbunenesko kuti Yobu wakamanya cilicose yayi za vinthu ivyo Ciuta wakugwiliskira nchito kuti vinthu vyakucanya vikhalenge pamoza. Kweni, mazgu agho Yobu wakayowoya mwa kuphalirika na Ciuta ghalongora kuti ngaunenesko nangauli pajumpha vilimika vinandi. Ivyo wakayowoya vikuluska fundo za Aristotle. Ninjani padera pa Ciuta uyo wangamanya makora za vinthu ivi?
3. Kasi Vinthu Vyakucanya Vikunangika Panji ni Vyamuyirayira?
Aristotle wakagomezganga kuti pali mphambano yikuru comene pakati pa vinthu vyakucanya na vya pa caru capasi. Iyo wakati caru cikusintha, cikuvunda, ndiposo cikunangika, apo vinthu vyakucanya vikusintha yayi, ni vyamuyirayira. Iyo wakatiso vizingo vyakunyezimira ndiposo vinthu vyakucanya ivyo vikudemelera ku vizingo ivi vikusintha yayi, vikumara yayi, panji kufwa.
Kasi ndivyo Baibolo likusambizga? Pa Salmo 102:25-27, tikuŵazga kuti: “Mukaŵika lufura lwa caru papo kale, mitambo ndi mulimo wa mawoko ghinu. Tivimalenge, kweni Imwe timukhalilirenge; vyose tivikoroŵere nga nchakuvwara. Mukuvizgora nga ndi malaya ndipo tivimalenge; kweni Imwe mucali umo muliri, vilimika vinu kuti tivimalenge cara.”
Wonani kuti wamasalmo wakalemba mazgu agha mutepanji vilimika 200 pambere Aristotle wandaŵeko. Wakapambaniska yayi caru capasi na vinthu vyakucanya, nga kuti caru capasi ndico cikunangika apo nyenyezi ni zamuyirayira. Kweni, wakapambaniska Ciuta na vinthu vyose, vyakucanya na vya pa caru capasi. Iyo Ngwauzimu ndipo wali na nkhongono zakulongozgera vilengiwa vyake. * Apa wamasalmo wakang’anamuranga kuti nyenyezi nazoso zikunangika nga umo vikuvundira vinthu vya pa caru capasi. Kasi ŵasayansi ŵa mazuŵa ghano ŵasanga vici pa nkhani iyi?
Ŵasayansi awo ŵakusanda vinthu vya pa caru capasi ŵakukhozgera vyose, ivyo Baibolo likuyowoya na ivyo Aristotle wakayowoya kuti vinthu vya pa caru capasi vikuvunda. Unenesko ngwakuti, malibwe agho ghali pa caru capasi ghakusweka na maji ndipo ghakupangikaso para pasi paphulika na kufumiska vibalabala ndiposo para pa caru pacitika vinthu vinyake.
Wuli pakuyowoya za nyenyezi? Kasi zikunangika nga umo Baibolo likuyowoyera, panji ni zamuyirayira nga umo wakasambizgira Aristotle? Mu vilimika vya m’ma 1500 C.E., ŵasayansi ŵakusanda vinthu vyakucanya ŵa ku Europe ŵakamba kukayikira fundo ya Aristotle yakuti nyenyezi ni zamuyirayira ŵakati ŵawona nyenyezi yikukhonyoka. Kufuma nyengo iyi kuzakafika sono, ŵasayansi ŵawona kuti nyenyezi zinganangika para zaphulika panji kuphya pacokopacoko, kweniso para zingawa zekha. Kweniso ŵasayansi ŵawonaso kuti nyenyezi ziphya zikupangika para nyenyezi zikoloŵere zaphulika. Ntheura nchakupulikikwa kuti mulembi wa Baibolo wakayelezgera na malaya agho ghakumara ndipo ghakuwezgekerapo. * Ipo nchakukondweska comene kuwona kuti wamasalmo uyu, uyo wakaŵako kale comene, wakalemba vinthu ivyo vikukolerana na ivyo ŵasayansi ŵa mazuŵa ghano ŵakubowozga.
Kweni, mungafumbaso kuti: ‘Kasi Baibolo likusambizga kuti caru capasi panji vinthu vyakucanya zuŵa linyake vizamumara panji vizamukhumbikwira kulengekaso?’ Yayi, Baibolo likulayizga kuti viŵengepo kwamuyirayira. (Salmo 104:5; 119:90) Vilengiwa ivi viŵengepo nyengo zose cifukwa cakuti vili kulengeka kuti ni vyamuyirayira yayi, kweni cifukwa cakuti Ciuta uyo wakavilenga walayizga kuti wavivikilirenge. (Salmo 148:4-6) Nangauli wandayowoye umo wavivikililirenge, kweni kasi nchakupulikikwa yayi kugomezga kuti Uyo wakavilenga wali na nkhongono yakuvivikililira? Vikuyana waka na munthu uyo ni nkhwantha pakuzenga nyumba. Wakumanyaso kupwelelera nyumba iyo wazengera mbumba yake kuti yileke kuwa.
Ninjani Wakwenera Kupika Ucindami Ndiposo Nchindi?
Kughanaghanirapo pa malango ghacoko waka agho ghakulongozga vinthu vyakucanya kungatovwira kusanga zgoro la fumbo ili. Kasi tikuzizwa yayi para tikughanaghanira uyo wakapangiska nyenyezi kuti zithandazgike mlengalenga mose, uyo wakuzikora kuti zikhale pa malo ghake, ndiposo kuzivikilira kuti zileke kumara?
Mutepanji cifukwa cakuzizwira ni ico cikuyowoyeka makora pa Yesaya 40:26, apo pakuti: “Tumphuskirani kucanya maso ghinu, muwone: kasi uyo wakavilenga vyose ivi ndi njani? Uyo wakufumya ciwuru ca ivyo na kuvipenda, kuvicema vyose na mazina mu ukuru wa nkhongono zake.” Nyenyezi tingaziyaniska na gulu la ŵasilikari. Kwambura kulondezga ulongozgi wa mulara wawo, mbwenu paŵenge waka nthimbanizgo. Kwambura malango ghakufuma kwa Yehova, mapulaneti, nyenyezi, ndiposo vipingausiku vingalondezga makora yayi nthowa iyo vikwendamo, nakuti vingagandana. Kweni, ghanaghanirani waka ŵasilikari mabiliyoni ghanandi awo ŵali na mulongozgi wawo uyo wakuŵalongozga waka yayi, kweni wakumanyaso zina la msilikari waliyose, uko wali, ndiposo ivyo vili mu mtima wake.
Malango ghakucanya ghakutovwira kuwona vinjeru vyambura cigoti vya Yehova uyo ni Mulongozgi wa vinthu vyakucanya. Ninjani munyake uyo wangapanga malango ghanthena agha na kuphalira ŵanthu kuti ŵalembe vinthu vyaunenesko pa nkhani iyi pambere ŵasayansi ŵandavimanye? Mwambura kukayika, tili na vifukwa vyose vyakumupira Yehova ‘ucindami na nchindi’ pakuwona umo wali kulengera vinthu.—Uvumbuzi 4:11.
[Mazgu ghamusi]
^ ndime 11 Nchapadera comene kuti Baibolo likuyowoya kuti caru nchizingo panji ca lawundi. Umu ndimo lizgu lakuti caru lili kung’anamulikira mu Cihebere. Aristotle na Ŵagiriki ŵanyake ŵa mu nyengo yakale ŵakasanga kuti caru ncha lawundi, kweni ŵasayansi ŵakasuskana nkhani iyi kwa vilimika vinandi.
^ ndime 13 Mazgu ghakuyelezgera agha ghakuyowoyeka mwakuwerezgawerezga mu Baibolo.—Job 9:8; Salmo 104:2; Yesaya 42:5; 44:24; 51:13; Zekariya 12:1.
^ ndime 22 Apo wakazunura za “Cilimera” wakwenera kuti wakanenanga cipingausiku ico cikuŵa na nyenyezi zakujumpha 300. Ndipo apo wakazunura za nyenyezi za “Mauta” wakanenanga nyenyezi izo zikuŵala comene. Pakujumpha vilimika vinandi comene kuti nyenyezi izi zisinthe.
^ ndime 27 Cifukwa cakuti Yehova wakagwiliskira nchito mwana wake wauzimu wapadera “nga ndi fundi” pakulenga vinthu vyose, mazgu gha wamasalmo agha ghangayowoyekaso kwa Mwana wake.—Zintharika 8:30, 31; Ŵakolose 1:15-17; Ŵahebere 1:10.
^ ndime 29 Mu vilimika vya m’ma 1800, wasayansi munyake William Thomson, uyo wakamanyikwaso kuti Lord Kelvin, wakabowozga kuti mukuluta kwa nyengo vinthu vikwamba kuvunda na kumara. Cinthu cimoza ico cikamovwira kuti wasange fundo iyi, ni apo wakasanda mwakupwelelera lemba la Salmo 102:25-27.
[Bokosi/Vithuzithuzi pa peji 24, 25]
Wakaŵa Munthu Wakucindikika Comene
Buku la The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History likuti: “Aristotle wakaŵa munthu wakusambira comene ndiposo wakumanya comene vyasayansi mu nyengo yakale.” Nchakuzizika yayi kuwona kuti ŵanthu ŵanandi ŵakuyowoya za iyo. Aristotle (uyo wakaŵako kufuma mu 384 B.C.E. mpaka mu 322 B.C.E.) wakasambizgika na munthu wavinjeru wa ku Girisi zina lake Plato uyo wakaŵa wakumanyikwa comene. Apo Alexander the Great wakaŵa mwana, Aristotle ndiyo wakaŵa msambizgi wake. Mdauko ukulongora kuti Aristotle wakalemba vinthu vinandi, ndiposo mabuku ghakukwana 170, nakuti mabuku 47 ghacalipo. Wakalemba comene vyakukhwaskana na vinthu vyakumtambo, vinthu vyaumoyo, kulongosora vinyama, maghanoghano gha ŵanthu, na vinyake. Ndiyo wakamba kusanda vinthu vyamoyo pambere ŵasayansi wose ŵandambe kuvisanda. Buku la The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History likutiso: “Ŵazungu ŵanandi ŵakalondezganga fundo za Aristotle.” Kweni likuyowoyaso kuti: “Mu nyengo yakale ŵanthu ŵanandi ŵakamucindikanga comene Aristotle, nakuti ŵakakhala pacoko kuti ŵambe kumusopa.”
[Kulongosora Vithuzithuzi]
Royal Astronomical Society / Photo Researchers, Inc.
Kufuma mu buku lakuti A General History for Colleges and High Schools, la mu 1900
[Cithuzithuzi pa peji 26, 27]
Nkhongono ya kuguza yikukolelera vinthu vyakucanya kuti vikhalenge pa malo ghake
[Cithuzithuzi pa peji 26]
[Kulongosora Cithuzithuzi]
NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)
[Cithuzithuzi pa peji 26 27]
Cipingausiku ca cilimera
[Cithuzithuzi pa peji 28]
Nyenyezi zinyake zikukhonyoka
[Kulongosora Cithuzithuzi]
ESA/Hubble
[Cithuzithuzi pa peji 28]
Nyenyezi ziphya zikupangika pamalo apo nyenyezi yinyake yaphulika
[Kulongosora Cithuzithuzi]
J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA
[Kulongosora Cithuzithuzi pa peji 24]
© Peter Arnold, Inc./Alamy
