Keti Nge Zabaka Yo?

Inki mutindu bantwadisi ya mabundu ya Bayuda ya bilumbu ya Yezu vandaka kutadila bantu ya kukonda mfunu?

▪ Na mvu nkama ya ntete, bamvwama mpi bantwadisi ya mabundu ya Izraele vandaka kumenga bantu yina mekotaka ve nzo-nkanda to bayina melongukaka ve. Biblia ketuba nde Bafarize vandaka kutuba nde: “Bantu yina kuzaba ve Bansiku ya Moize, ebuna bo kele bantu yina ya Nzambi me singaka.”​—Yoane 7:49.

Mikanda yankaka kemonisa nde bamvwama mpi bantwadisi ya mabundu vandaka kuvwenza bantu yina melongukaka ve na kubingaka bo ʽam ha·ʼaʹrets, to “bantu ya ntoto.” Na luyantiku, ngogo yai kuvandaka ngogo ya luzitu yina bantu vandaka kusadila sambu na kubinga bantu yonso ya bwala mosi ya sikisiki. Bo vandaka kusadila yo ve kaka na bansukami to na bantu ya kukonda mfunu, kansi mpi na bamvwama.​—Kuyantika 23:7; 2 Bantotila 23:35; Ezekiele 22:29.

Kansi na bilumbu ya Yezu, bantu vandaka kusadila ngogo yango sambu na kuvwenza bantu yina bo vandaka kumona nde, bo zabaka ve Nsiku ya Moize to bayina vandaka kuzitisa ve bansiku yonso ya barabi. Mishnah (mukanda mosi yina kuvandaka ti mambu mingi yina bo sadilaka na nima sambu na kusonika Talmud) kukebisaka na dyambu yina metala kuvanda na banzo ya ba ʽam ha·ʼaʹrets. Na kutadila mukanda mosi (The Encyclopedia of Talmudic Sages) Meir, muntu mosi ya mayele mpi ya kuvandaka rabi na mvu nkama ya zole kulongaka nde: “Kana muntu mekwedisa mwana na yandi ya nkento na am ha’aretz, yo kele bonso nde yandi mekanga yandi meso mpi metula yandi na ntwala ya ntambu yina kenyata-nyata mbisi yina yo mekanga na ntwala ya kudya yo.” Mukanda Talmud kevutukila bangogo yai rabi yankaka kutubaka nde, “bantu yina melongukaka ve tafutumuka ve.”

Inki kele ntendula ya zina Kaisala yina Biblia kesadilaka?

▪ Kaisala kuvandaka zina ya dibuta ya Roma ya Gayusi Julius Kaisala yina kukumaka mfumu ya Roma ya mvimba na mvu 46 N.T.B. Ba amperere mingi ya Roma yina kuyingaka na nima, vandaka kusepela nde bantu kubinga bo na zina Kaisala, tanga mpi ba amperere tatu yina Biblia ketangaka bazina na bo: Auguste, Tibere, mpi Klode.​—Luka 2:1; 3:1; Bisalu 11:28.

Na mvu 14, Tibere kukumaka amperere mpi yandi vandaka na luyalu na nsungi yonso yina Yezu kusalaka kisalu na yandi ya kusamuna. Yo yina, yandi vandaka Kaisala yina kuvandaka na luyalu ntangu Yezu kupesaka mvutu ya metala kufuta mpaku. Yezu kutubaka nde: “Ya [Kaisala] beno pesa na [Kaisala], ya Nzambi beno pesa na Nzambi.” (Marko 12:17) Yo kemonana nde, mvutu ya Yezu kutadilaka kaka ve Tibere. Nkutu, zina “Kaisala” vandaka kumonisa bamfumu ya leta.

Na mvu 58, ntangu ntumwa Polo kumonaka nde bo sambisaka yandi ti kukonda lunungu, yandi sadilaka nswa na yandi ya kuvanda muntu ya Roma sambu na kutuba na ntwala ya Kaisala. (Bisalu 25:8-11) Mpidina, Polo kulombaka kaka ve nde Nero yina kuvandaka amperere na ntangu yina kusambisa yandi, kansi tribinale ya nene ya kintinu ya Roma.

Bantu kumaka kusadila zina Kaisala yina kuvandaka zina ya dibuta, na bamfumu yina vandaka kuyala; nkutu na nima ya luyalu ya amperere ya nsuka ya dibuta ya Kaisala, bo landaka kusadila zina yango bonso titre ya kimfumu.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 30]

Denari ya arza ya kele ti kifwanisu ya Tibere