Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

Lelo Wadi Uyukile Kala?

Lelo Wadi Uyukile Kala?

Lelo Wadi Uyukile Kala?

Le bendeji ba bipwilo bya Bayuda ba mu mafuku a Yesu bādi bamona namani bantu bitupu?

Mu myaka katwa kabajinji K.K., bantu ba bitenta ne bendeji ba bipwilo mu Isalela bādi bamwesha malwa bantu bafunde bityetye ne bampikwa kufunda. Bafadiseo i batelwe banena’mba: “Kino kibumbo kyampikwa kuyūka mukanda-wabijila i kifingwe mafingo.”—Yoano 7:49.

Mabuku makwabo, kutalula’mo Bible, alombola amba bantu ba bitenta bādi beta na kipuni bantu bampikwa kufunda bu ba ʽam ha·ʼaʹrets, ko kunena amba “bantu ba panshi.” Ku ngalwilo, kino kishima kyādi kingidijibwa na bulēme ku bantu ba ku mutamba kampanda. Kekyādipo kingidijibwa enka ku balanda ne bantu ba munshi, ino i ne ku bantu ba bitenta.—Ngalwilo 23:7; 2 Balopwe 23:35; Ezekyele 22:29.

Ino mu mafuku a Yesu, kino kishima kyādi ke kingidijibwa mwanda wa kufutulula boba bādi bamonwa bu kebayukilepo Mukanda wa Bijila wa Mosesa nansha bakomenwa kulama tujilajila twa bisela bya bafundiji. Mishnah (kisampo kya myanda yaikele ke kyalwilo kya Talmud) kyādi kidyumuna bantu baleke kushikata mu mobo a ba ʽam ha·ʼaʹrets. Mungya dibuku Encyclopedia of Talmudic Sages, mwifundi umo wa mu myaka katwa ka bubidi, Rabbi Meir wāfundije amba: “Shi muntu wasongeja wandi mwana mwana-mukaji kwa am ha’aretz, wādi pamo bwa aye wakuta wandi mwana myonji ne kumutūla ku meso a ntambo wenda kukwata kikwatwa kyakimba kubokota.” Talmud utela labi mukwabo wadi pamo bwa aye unena’mba “bantu bampikwa kufunda kebakasangulwangapo.

Lelo dijina Kesala dya mu Bible didi na buluji’ka?

Kesala dyādi dijina dya kisaka Kine Loma kya Kesala Ngaiusa Dyudiusa, wāikele mulopwe wa kasusu wa Loma mu 46 K.K.K. Balopwe bambikavu Bene Loma bālondele’ko, nabo bāselele dijina Kesala, kubadila’mo ne boba batelelwe mu Bible pa majina—Akutusa, Tyibilusa, ne Kodusa.—Luka 2:1; 3:1; Bilongwa 11:28.

Mu 14 K.K., Tyibilusa wāikele mulopwe mbikavu ne kubikala kitatyi kyonso kya mwingilo wa Yesu. Nanshi ye wādi Kesala wa lupusa wānene Yesu kitatyi kyālondolwele kipangujo kitala kusonka musonko, wanena’mba: “Lubwilai Kesala bintu bya Kesala, kadi bya Leza nabyo i bya Leza.” (Mako 12:17) I kimweke patōka amba Yesu kādipo usaka malondololo andi akadikile padi Tyibilusa. Ino, “Kesala” wādi welekeja balupusa ba bantu, ke Leta kadi.

Kubwipi na mwaka wa 58 K.K. mutumibwa Polo wālobele Kesala pamo bwa mwanā kibundi Mwine Loma, paājingulwile amba kidye kibakomenwa kuketa mambo na boloke. (Bilongwa 25:8-11) Pa kulonga uno muswelo, Polo wālombele bamutyibile mambo, ke kudipo Nero, mulopwe mbikavu wa mu kine kitatyi’kya, ino i na kidye kikatampe kya umbikalo.

Dijina dya Kisaka Kesala dyādi ke dyendela pamo na bubikadi bwa ntanda, penepo nansha pāpwile kufwa kisaka kya bene-bulopwe ba kisaka kya Kesala, dijina dyālamwa bu kitenta kya balopwe.

[Kifwatulo pa paje 30]

Ndenadi ya ndalama na bilembwa bya tyibilusa