Sumaq jallpaʼamanta qanchis laya puquykuna

BIBLIAPI Israel jallpʼata urquswan, valleswan, wayqʼuswan, kinraykunawan, loma pampaswan, mayuswan, yaku juturiswan ima kasqanta rikuchin. Tukuy laya jallpʼasniyuq, chaykunapitaq chiri tiempo, qʼuñi tiempo chʼaki tiempo, para tiempo ima tiyan. Pata jallpʼasninpis ritʼiyuq urqusmanta, uraniqman chʼin pampaskama chayan, chaykunapitaq tukuy laya puquykunata tarpunku. Moisesllataq israelitasta “sumaq jallpʼaman” rinallankupaqpuni kallpachananpaq kayjinata nirqa: “Chay jallpʼapeqa poqon cebada, trigo, uvas, higos, granadas, olivos ima; chantapis kallantaj aceite, abeja miskʼi ima”, nispa (Deuteronomio 8:7, 8).

Chantapis chay jallpʼas sumaqta puqusqanta rikuchinankupaq phisu qullqipi, cartata apachinapaq sellospi ima chay puquykuna dibujasqa rikhurin. ¿Imaynatá ñawpa tiempopi chay puquykunata tarpuq kanku? ¿Imaynatá chay puquykuna runasta yanapaq? Qhawarina.

“Cebada, trigo”, ima. Iskayninkuta chʼaki tiempopi tarpukun, chaywanpis cebadataqa, trigomanta nisqa juk killa ñawpaqta uqharikun. Jehovap templonpi mana Levadurayuq Tʼanta nisqa fiesta kachkaptin, marzo chayri abril killapi, ñawpaq kaq cebada cosechamanta juk marqʼata jaywakuq. Semanas nisqa fiestapitaq mayo killapi, trigomanta ruwasqa tʼantasta jaywakuq, mayqintachus Pentecostés fiesta sutiwan riqsikullantaq (Levítico 23:10, 11, 15-17).

Unaymantapachaña, kunankamapis Israelmanta tarpuq runas, pʼachankupi chayri tʼimpinkumanta mujuta uqharispa qhalliq kanku. Cebataqa qhallinalla karqa. Trigotataq yuntaswan chayri watiqmanta jallpʼata llamkʼaspa pʼampana karqa.

Bibliapi tarpuy, ruthuy, puquyta uqhariy, erapi trillay, wayrachiy, molinopi jakʼuchiy ima rimaykunata uqharillanpuni. Kaykunata ruwayqa achkha kallpapaq. Chantapis sapa familia trigota kutananku karqa, sapa pʼunchay tʼantata hornopi chayachinankupaq. Chayraykuchá Jesús Diosmanta, “sapa pʼunchay tʼantaykuta kunan qowayku”, nispa mañakunata yachachirqa. (Mateo 6:11). Chay tiempopi trigomanta chayri cebadamanta ruwasqa tʼantataqa mikhunankupaq kaqpuni (Isaías 55:10).

 “Uvas, higos, granadas”, ima. Moisés tawa chunka watastaña israelitasta chʼin pampaniqta pusachkaptin, Sumaq Jallpʼapi allin puquykuna suyachkasqanta rikuchirqa. Tawa chunka watas ñawpaqta, chay jallpʼasta watiqaq riqkuna, imatachus Israelpa jarankuman apamusqankuta, ¿yuyarikunkichu? “Uj uva sachʼaj ramanta, uvas chhullchuyojta”, mayjina llasa kasqanraykutaq “kʼaspiman warkhuykuspa, iskay ukhu wantuspa aparqanku”. Chantá granadasta, higosta ima apallarqankutaq. Israelitas imaynachus chayta rikuspa kusikusqankupi, ¿reparankichu? May sumaq jallpʼa suyachkasqanta yachaspa, chiqamantachá chaypiña kayta munarqanku (Números 13:20, 23).

Uva sachʼasta kinraykunapi plantaq kanku, chantá qhawanallapuni karqa: ramasninta kʼutuspa, qarpaspa, puquykunasninta pallaspa ima. Allin qhawasqa uva huertasqa rumi pirqaswan muyurisqa karqa, huertata qhawanapaqtaq juk chʼukllata ruwaq kanku. Tiempowanqa israelitas chay sinchi llamkʼayta sumaqta riqsirqanku, mana qhawariptinkutaq imapichus tukusqanta yacharqanku (Isaías 5:1-7).

Uvasta pallaytawan, vinotañataq ruwayta qallariq kanku. Uvasta, ruwasqa tʼuquspi uvas chhullchuta saruq kanku chayri ruwasqa prensawan chʼirwaq kanku. Chʼirwasqankutataq puquchiq kanku vinota ruwanankupaq chayri tʼimpuchiq kanku miskʼinta urqhunankupaq. Chay jallpʼaqa uvasta plantanapaq, vinota ruwanapaq ima may sumaq karqa. *

Maypichus tiyakunki higos mana puqusqanrayku ichapis higo kʼisallata riqsinki. ¡Sachʼanmanta chay ratopacha urqhusqa higoqa aswan sumaq kʼisamanta nisqaqa! Mana higo pierdekunanpaq usqhayllata pallana. Aswan unayta jallchʼanapaqtaq intip kʼanchayninwan chʼakichikun chantá prensakun. Bibliapi “higo kʼisamanta [...] tortillasta” ruwakusqanta achkha kutista parlan (1 Samuel 25:18).

 Sumaq Jallpʼamanta wak miskʼi puquytaq granadas karqa. Phatu qaranta kicharispaqa kʼiski juchʼuy puquykuna rikukun, mikhuykunapaqjina chayri jugota ruwanapaqjina. Chayrayku may sumaq puquy kasqanta nisunman. Salomonpa templop sayantasninpi granadasta plantarqanku, kuraq kaq sacerdotep pʼachasnintapis qʼaytumanta ruwasqa granadaswan tʼikacharqanku, jinamanta chay puquy may valorniyuq kasqanta rikuchirqanku (Éxodo 39:24; 1 Reyes 7:20).

“Olivos [...], abeja miskʼi ima”. Bibliapi olivo sachʼamanta —aceitunata, aceiteta ima urqhukun— suqta chunka kutistajina parlan. Israelpa tukuy jallpʼasninpi kunankamapis achkha olivo sachʼas kallanpuni (Deuteronomio 28:40). Octubre killapi familiasqa achkha comunidadespi kunankamapis aceitunasta pallallankupuni. Llamkʼaqkunataq sachʼaspa ramasninta waqtaspa puquykunasninta tʼakachimunku. Watantinpi familiankuta mikhuchinankupaq aceitunata jallchʼanku chayri comunidadpi ruwasqa prensaman apanku, aceiteta urqhunankupaq. Jallpʼata pʼamparaspa unay tiempomanta ruwasqa tukuy laya prensasta tarinku. Chay aceiteta watantinpi familias mikhunankupaq chayri vendenankupaq kunankama botellaspi juntʼachillankupuni. Mana mikhunallapaqchu apaykachakuq, manaqa qʼapachkaq jawinasta ruwanapaq chayri lamparasta kʼanchachinapaq.

Moisés abeja miskʼimanta parlasqanmanta, ¿ima nisunmantaq? Chay tiempopi iskay laya miskʼi karqa: 1) abeja miskʼi, 2) palmeramanta chantá uvamanta ruwasqa miskʼi. Kay iskay kaq miskʼitaqa kunankama miskʼichanapaq apaykachakullanpuni. Chaywanpis Bibliapi Sansonmanta, Jonatanmanta ima parlaptin abeja miskʼimantapuni parlakun (Jueces 14:8, 9; 1 Samuel 14:27). Tel Rehov nisqa jallpʼapi, kunallanraq kimsa chunka abeja colmenasta tarirqanku. Kaytaq Salomonpa tiemponmantaña abeja miskʼita ruwanankupaq, colmenasta churasqankuta rikuchiwanchik.

Israelpa mercadosninpi panaderiasta, puquykunamanta qhatusta ima, chay qanchis laya puquykunawan kunankama tarikunraq. Kaytaq chay suyupi tukuy imata puquchisqankumanta juk chhikallan. Wak lugaresmanta puquykunatapis astawan yachasqankurayku tarpullankutaq. Chay jallpʼa sumaqta puqusqanqa juchʼuy kaptinpis, kunankama “may sumaj[lla]puni” kasqanta reparachiwanchik (Números 14:7).

[Sutʼinchaynin]

[11 paginapi dibujo/foto]

Trigo

[11 paginapi dibujo/foto]

Cebada

[12 paginapi dibujo/foto]

Uvas

[12, 13 paginaspi dibujo/foto]

Higos

[12 paginapi dibujo/foto]

Granadas

[13 paginapi dibujo/foto]

Olivos

[13 paginapi dibujo/foto]

Abeja miskʼi