Olivétan—“Ang Mapainubsanong Maghuhubad” sa Pranses nga Bibliya

Kadto maoy Septiyembre 13, 1540. Gironda sa mga polis ang balay ni Collin Pellenc. Sa sekretong lawak, nakakita silag katahapang mga dokumento, nga lakip niini mao ang usa ka dakong libro. Sa ikaduhang panid mabasa kini: “Si P. Robert Olivetanus, ang mapainubsanong maghuhubad.” Usa kini ka Bibliya sa Waldenses! Si Collin Pellenc gidakop, gihukmang erehes, ug gisunog nga buhi.

SA Pransiya nianang higayona, sama sa tibuok Uropa, gigukod sa Katolikong Simbahan ang mga Repormador aron masumpo ang ilang “peligrosong” mga doktrina. Usa sa mga Repormador, ang puwersadong manulti nga si Guillaume Farel, naningkamot pag-ayo aron sagopon sa mga Pranses ang pagtulon-an ni Martin Luther, nga iladong lider sa Protestanteng Repormasyon. Si Farel, nga naggikan sa Probinsiya sa Dauphiné, sa habagatan-sidlakang Pransiya, nasayod nga hinungdanon kaayo ang inimprentang mga basahon aron magmalamposon ang ilang kawsa. Busa, siya nagkinahanglag mga pulyeto, sinulat nga artikulo, ug mga Bibliya. Apan kinsay mogasto niini? Puwede ba kaha ang Waldenses, nga usa ka independenteng relihiyosong grupo nga madasigong nagsangyaw sa Bibliya?

Synod sa Chanforan

Sa tungatunga sa Septiyembre 1532, ang barbes (mga pastor) sa Waldenses naghimog synod, o komperensiya, sa Chanforan, usa ka sityo duol sa Turin, Italya. Sulod sa daghang katuigan, dihay panaglantugi sa Waldenses ug sa mga lider sa Repormasyon. Busa si Farel ug ang uban pa gidapit sa pagtambong sa synod. Buot masayran sa Waldenses kon ang ilang mga doktrina kaharmonya ba sa gisangyaw ni Luther ug sa iyang mga tinun-an. *

Sa Chanforan, makapakombinsir ang pagkamaayo manulti ni Farel. Sa dihang gipakita sa mga pastor sa Waldenses kang Farel ang ilang karaang sinulat nga Bibliya sa ilang kaugalingong dayalekto, gikombinsir sila ni Farel nga mogasto sa pagpatik sa Pranses nga Bibliya. Dili sama sa 1523 nga bersiyon ni Lefèvre d’Étaples, nga gipasukad sa Latin, kini pagahubaron gikan sa Hebreohanon ug Grego. Apan kinsay makahimo niini?

May nahibal-an si Farel nga takos niini. Ang iyang ngalan mao si Pierre Robert, apan siya nailhang si Olivétan, * usa ka batan-ong magtutudlo nga natawo sa Picardy sa amihanang Pransiya. Si Olivétan, nga ig-agaw ni John Calvin, maoy usa sa unang mga Repormador ug tawong kasaligan. Sa Strasbourg, daghang tuig usab siyang makugihong nagtuon sa mga pinulongan sa Bibliya.

Sama kang Farel ug sa daghan pa, si Olivétan mikalagiw ngadto sa Switzerland. Gikombinsir  siya sa iyang mga higala sa pagdawat sa maong buluhaton sa paghubad. Kadaghan siya mobalibad, apan iya ra gayong gidawat ang paghubad sa Bibliya “gikan sa Hebreohanon ug Gregong pinulongan ngadto sa Pranses.” Sa samang higayon, ang Waldenses nakatigom ug 500 sa 800 ka bulawang salapi nga gikinahanglan sa pagpatik. Usa kini ka dakong kantidad!

Ang Uwak ug ang Siloy

Sayo sa 1534, si Olivétan nagpuyo sa kabukiran sa Alps ug nagsugod sa paghubad nga walay laing kauban kondili ang iyang “hilom nga mga magtutudlo,” ang iyang mga libro. Gustong mabatonan sa modernong mga eskolar ang maong mga libro. Lakip niini ang Syriac, Grego, ug Latin nga mga bersiyon sa Bibliya, rabinikong mga komentaryo, Caldeanhong mga libro sa gramatika, ug uban pa. Labaw sa tanan, siya dunay Italyanhong edisyon sa orihinal nga Hebreohanong teksto sa Bibliya.

Gipasukad ni Olivétan ang iyang hubad sa gitawag karon ug Bag-ong Tugon diha sa Pranses nga teksto sa Lefèvre d’Étaples, bisan tuod kadaghan niya konsultaha ang Gregong teksto nga gigamit sa Dutch nga eskolar nga si Erasmus. Aron mahigawas gikan sa impluwensiya sa Katolisismo, sagad gigamit ni Olivétan ang lahi nga mga termino. Pananglitan, siya migamit ug “magtatan-aw” inay nga “obispo,” “tinago” inay nga “misteryo,” ug “kongregasyon” inay nga “simbahan.”

Determinado si Olivétan nga ang gitawag sa kadaghanan nga Daang Tugon literal nga hubaron gikan sa orihinal nga Hebreohanon. Siya nagpasiaw nga kon hubaron ang Hebreohanon ngadto sa Pranses sama rag “tudloan nimog kanta ang mananoy-moawit nga siloy sa kanta sa pagaw nga uwak.”

Sa Hebreohanong teksto, linibo ka beses nga nabasa ni Olivétan ang ngalan sa Diyos diha sa pormang tetragrammaton. Gihubad niya kini nga “Ang Walay Kataposan,” usa ka ekspresyon nga sa ulahi komon nga gigamit sa Pranses nga Protestanteng mga Bibliya. Apan sa ubay-ubayng teksto, iyang gigamit ang “Jehova,” ilabina sa Exodo 6:3.

Makaiikag nga niadtong Pebrero 12, 1535, human sa usa lamang ka tuig o kapin pa, gipahibalo ni Olivétan nga natapos na ang iyang paghubad! Sanglit siya miingon nga siya “dugay nang naghago niini [nga paghubad] nga nag-inusara,” dayag nga ang 1534/1535 maoy kataposan sa iyang walay puas ug makuting buluhaton. “Gihimo na nako ang kutob sa akong mahimo,” mapainubsanong mikomento ang maghuhubad. Busa andam nang ipatik ang unang Pranses nga Bibliya nga gihubad base sa orihinal nga mga pinulongan.

Sa Imprentahanan ni Pirot

Hinungdanon usab ang papel ni Pierre de Wingle, alyas Pirot Picard, usa ka higala ni Farel ug Repormador nga magpapatik. Human nga gipalayas sa Lyon sa Katolikong Simbahan, siya nagpuyo sa Neuchâtel, Switzerland niadtong 1533. Ginamit ang kuwarta sa Waldenses, daghan ang iyang gipatik nga “subersibong” mga basahon. Pananglitan, siya nagpatik ug mga poster nga nagkondenar sa Misa, nga ang uban niini nakaabot sa Katolikong hari nga si Francis I sa Pransiya.

Sa makausa pa, siya nagpadayon sa pagpatik—apan niining higayona siya nagpatik ug  Bibliya! Aron mapadali, dihay grupo sa upat o lima ka trabahante nga mag-operit sa matag usa sa duha ka imprentahanan, nga magmolde sa mga letra ug magpatik niini. Sa kataposan, sa “tuig 1535, Hunyo 4,” gipirmahan ni de Wingle ang pahina sa magpapatik sa Bibliya ni Olivétan. Sa iyang pasiunang mga pulong, gipahinungod ni Olivétan ang iyang hubad ngadto sa kabos nga mga magtutuo nga “nahugno ug nabug-atan” sa “kawang nga mga tradisyon.”

Wala makawang ang ilang paningkamot. Gawas nga ang pinulongang Pranses niini tin-aw ug yano, dali usab basahon ang gothic nga mga letra niini nga gihan-ay sa duha ka lindog ug gibahin sa mga kapitulo ug parapo. Ang panaplin nga mga nota niini nagpamatuod nga eksperto ang maghuhubad niini. Duna usab kiniy introduksiyon, apendise, tsart, ug mga balak. Sa kataposan sa tomo, mabasa ang usa ka mubong binalay nga garay nga “ang Waldenses, nga nagwali sa Ebanghelyo, nagdala niini nga bahandi sa publiko.”

Usa ka Obra Maestra . . . ug Kapakyasan

Bisag kanhi gitamay, ang hubad ni Olivétan giila na karon sa kadaghanan ingong tinuod nga obra maestra. Dugang pa, ang iyang hubad nahimong pasukaranan sa mga bersiyon sa Protestanteng Bibliya sulod sa tulo ka siglo.

Bisan tuod ug mga usa ka libo ka kopya sa Bibliya ni Olivétan ang gipatik, dili kini himalitan. Tungod kadto kay walay maayong sistema sa pag-apod-apod niini ug ang pinulongang Pranses nianang panahona kusog nga nagbag-o. Gawas pa, 5 kilos ang gibug-aton niini maong dili praktikal nga dad-on kini sa usa ka magsasangyaw samtang mopanaw o sa usa ka tawo nga mobasa niini sa tago.

Bisan tuod nga may usa ka kopya niini nga nakaabot sa balay ni Collin Pellenc sa Pransiya, sumala sa nahisgotan sa sinugdanan niini nga artikulo, ang Bibliya ni Olivétan dili gayod himalitan. Niadtong 1670, duolan sa usa ug tunga ka siglo sa ulahi, diha pa gihapoy kopya niini sa baligyaanag basahon sa Geneva.

“Wala Magpaila”

Bisan tuod nagmalamposon, wala kaayo mailhi si Olivétan. Siya migamit ug alyas sa dihang iyang girebisar ang Bag-ong Tugon ug ubang mga bahin sa Daang Tugon. Siya usab debotado sa iyang pagtudlo. Kay usa ka mahunahunaong magtutudlo, giedit niya pag-usab ang iyang sinulat nga Instruction for Children, usa ka libro alang sa mga bata, nga naghatag ug mga pagtulon-an ug may pasiunang leksiyon sa pagbasag Pranses nga bug-os gipasukad sa Kasulatan. Usa sa mga takoban nga iyang gigamit mao ang Belisem de Belimakom, nga nagkahulogang “Wala Magpaila.”

Si Olivétan namatay niadtong 1538 nga kapin pag 30 anyos, lagmit didto sa Roma. Diyutay lang karon ang nasayod sa dakong papel niining batan-ong eskolar nga taga-Picardy bahin sa sirkulasyon sa Pranses nga Bibliya. Panagsa lang makita ang iyang ngalan diha sa mga diksiyonaryo, kon naa man ugaling. Lagmit mohaom kini sa bansagong “ang mapainubsanong maghuhubad,” Louys Robert, alyas Olivétan!

[Mga footnote]

[Picture Credit Line sa panid 18]

Archives de la Ville de Neuchâtel, Suisse/Photo: Stefano Iori

[Picture Credit Lines sa panid 19]

Left photo: Alain Leprince - La Piscine-musée, Roubaix/Courtesy of the former Bouchard Museum, Paris

Center and right: Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris

[Picture Credit Line sa panid 20]

Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris