Olivétan “Osụhọde-Idem Akparawa Akabade” Bible Esịn ke Usem French

Ke September 13, 1540, mme bodisi ẹma ẹdụn̄ọde ufọk Collin Pellenc. Mmọ ẹma ẹdụk ubet kiet emi enye mîkesiyakke owo odụk ẹkekụt akamba n̄wed kiet ke otu mme n̄wed emi ẹkebietde mme n̄wed oro ibet akpande. Se ẹkewetde ke ọyọhọ page iba ke n̄wed emi ekedi: “P. Robert Olivetanus, osụhọde-idem akparawa akabade n̄wed emi.” N̄wed emi ẹkekụtde mi ekedi Bible Mme Anditiene Waldo! Ẹma ẹmụm Collin Pellenc, ẹkpe ikpe ẹnọ enye ẹnyụn̄ ẹdọhọ ke enye edi ekpep isio ukpepn̄kpọ. Ekem ẹfọp enye ẹwot.

KE INI emi ke France ye ke mme ebiet en̄wen ke Europe, Ufọkabasi Catholic ẹkeyoyom mme Anam-Ukpụhọde man ẹtre mmọ ndikpep mme ukpepn̄kpọ oro mîdịghe ukpepn̄kpọ Ufọkabasi Catholic. Guillaume Farel, emi ekedide owo uko ye owo emi mîsidịpke inua, ama esịne ke otu mme Anam-Ukpụhọde emi. Enye ama esịn ofụri ukeme ndinam mbon emi ẹsemde usem French ẹtiene Martin Luther, owo Protestant emi ekedide etubom Anam-Ukpụhọde. Farel, emi okotode Dauphiné emi odude ke usụk n̄kan̄ edem usiahautịn France, ama ọfiọk ke n̄wed edi ata akpan usụn̄ ndida n̄kpụhọde ekikere mme owo. Ama oyom enye osion̄o n̄kpri n̄wed, ye mme Bible. Edi m̀mọ̀n̄ ke enye edida okụk inam emi? Enye ama ebiere ndidọhọ Mme Anditiene Waldo, kpa otu emi ẹkesịnde idem ẹkpep mme owo Bible, ẹn̄wam imọ.

Akwa Mbono Ufọkabasi ke Chanforan

Ke September 1532, mme pastọ Ufọkabasi Waldo ẹma ẹnịm mbono ke Chanforan, ke ekpri obio emi ekperede Turin ke Italy. Ẹma ẹkot Farel ye ediwak mme Anam-Ukpụhọde eken ẹdi mbono emi sia Mme Anditiene Waldo ye ikpọ mme Anam-Ukpụhọde ẹkesibabuana ekikere ke ata ediwak isua. Mme Anditiene Waldo ẹkeyom ndifiọk m̀mê se Luther ye mme anditiene enye ẹkpepde ekem ye se mmimọ ikpepde. *

Ke itie mbono emi ke Chanforan, Farel ama etịn̄ ikọ tutu edep mme owo esịt. Ke ini mme pastọ ufọkabasi Waldo ẹkewụtde enye Bible usem mmọ emi ẹkewetde ke ubọk, emi ama okonyụn̄ akani, Farel ama anam mmọ ẹnyịme ndisio okụk ndi man ẹda ẹmịn̄ Bible ke usem French. Bible enye emi iditiehe nte eke Lefèvre d’Étaples emi ẹkesiode ke 1523, emi ẹkenyụn̄ ẹkabarede ẹto usem Latin. Ẹdikabade enye emi ẹdito akpasarade uwetn̄kpọ usem Hebrew ye Greek. Edi anie edikeme ndinam utọ utom emi?

Farel ama ọdiọn̄ọ owo. Owo oro ekekere Pierre Robert, edi ẹkediọn̄ọ enye nte Olivétan, * ekpri andikpep emi akamanade ke Picardy emi odude ke edem edere France. Olivétan, ekedi iman John Calvin. Enye ekedi kiet ke otu mme akpa Anam-Ukpụhọde ye owo emi ẹkemede ndibuọt idem. Enye ama odụn̄ ke Strasbourg ke ediwak isua,  esịn idem ekpep mme usem emi ẹkedade ẹwet Bible.

Ukem nte Farel ye ediwak mbon eken, Olivétan ekefefehe okodụn̄ ke Switzerland. Mme ufan esie ẹma ẹkpe enye ubọk ẹte ọbọ utom emi anam. Enye ama afan̄a ediwak ini ke imọ idinamke, edi ke akpatre enyịme ndikabade Bible “nto akpasarade uwetn̄kpọ usem Hebrew ye Greek nsịn ke usem French.” Ndien Mme Anditiene Waldo ẹma ẹsio ata ediwak okụk man ẹda ẹmịn̄ Bible emi.

Ata Ọkpọsọn̄ Utom

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua 1534, Olivétan ama okoyom ndodobo ebiet ke ikpọ obot edem usụk Europe, odụn̄. Do ke enye ọkọtọn̄ọ ndida ediwak n̄wed emi enye ekenyenede n̄kabade Bible. Idụhe ataifiọk eyomfịn emi mîkpamaha ndinyene utọ nti n̄wed emi Olivétan ekenyenede. Enye ama enyene Bible ke usem Syria, Greek, ye Latin, onyụn̄ enyene mme n̄wed aban̄ade ukpepn̄kpọ ye ido mme Jew, ye mme n̄wed mbet usem Babylon, ye ediwak n̄wed en̄wen. Mfọnn̄kan n̄kpọ edi ke enye ama enyene akpasarade Bible usem Hebrew, eke mbon Venice ini oro.

Enye akakabade ikpehe Bible emi mme owo ẹsiwakde ndikot “Obufa Ediomi” etiene nte Lefèvre d’Étaples okobonde ikọ ke Bible usem French esie. Enye ama esimen Bible usem Greek emi Erasmus ataifiọk owo Netherlands akakabarede ese n̄ko ke ini ke ini. Enye ikadaha ikọ mbon Catholic ikabade. Ke uwụtn̄kpọ, utu ke “bishop,” enye ekewet esie, “esenyịn,” n̄ko utu ke “ufọkabasi,” enye ewet “esop.”

Enye ama esịn ofụri ukeme akabade ikpehe Bible emi ẹsiwakde ndikot Akani Ediomi nnennen nnennen nte ẹkewetde ke akpasarade uwetn̄kpọ usem Hebrew. Enye ama anam mbubru ọdọhọ ke ndikabade usem Hebrew nsịn ke French etie nte “ndikpep inuen emi esinemde uyo ikwọ ndikwọ ikwọ idiọk idiọk nte ekọn̄ ebụkeyop.”

Olivétan ama okụt enyịn̄ Abasi, oro edi, YHWH, ke ediwak tọsịn itie ke akpasarade uwetn̄kpọ Hebrew emi. Enye ama emek ndikabade enyịn̄ emi nte “Enye Emi Odude ke Nsinsi,” kpa ikọ emi ekedide ediyọhọ Bible usem French Mbon Protestant. Ke ediwak itie n̄ko, enye ama akabade enye nte “Jehovah,” utọ nte ke Exodus 6:3.

Ke February 12, 1535, n̄kpọ nte isua kiet kpọt, enye ama ọdọhọ ke imokụre utom emi! Ndien sia enye ama ekenyịme ke imọ ima ‘itọtọn̄ọ ọkpọsọn̄ utom edikabade Bible emi anyan ini ko ke idemmọ,’ ọwọrọ ke isua oro 1534/1535 akakam edi utịt utịt ọkpọsọn̄ utom emi. Olivétan ama etịn̄ ke ata nsụhọdeidem ete: “Mmanam ofụri ukeme mi.” Se ikosụhọde ekedi ndimịn̄ Bible emi, ndien enye ekedi akpa Bible emi ẹkabarede ẹto mme akpasarade usem Bible ẹsịn ke usem French.

Ke Itie Umịn̄n̄wed Pirot

Pierre de Wingle, emi ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọde nte Pirot Picard, ekedi ufan Farel. Enye ekedi kiet ke otu mme Anam-Ukpụhọde, ndien enye ekesimịn̄ n̄wed. Ke Ufọkabasi Catholic ẹma ẹkebịn enye ẹsio ke Lyon, enye ama aka okodụn̄ ke Neuchâtel, Switzerland, ke 1533. Ke Mme Anditiene Waldo ẹma ẹkenọ enye okụk, enye ama ọtọn̄ọ ndimịn̄ ediwak n̄wed ndiwụt ke ukpepn̄kpọ Catholic inenke. Ke uwụtn̄kpọ, edi ke itie umịn̄n̄wed esie ke ẹkemịn̄ ikpọ babru emi ẹwụtde ke Mass emi mbon Catholic ẹsinịmde inenke. Ndusụk babru emi ẹma ẹkedụk ubọk Edidem Francis emi ekedide owo Catholic.

Itie umịn̄n̄wed esie emi ke ẹkeyom ndida  mmịn̄ Bible emi Olivétan akakabarede. Ukwak umịn̄n̄wed iba ẹkedu ke itie umịn̄n̄wed emi, ndien man ẹsọsọp ẹnam utom emi, ẹma ẹdọn̄ owo inan̄ inan̄ m̀mê ition ition ndinam utom ke ukwak umịn̄n̄wed emi kiet kiet. Ke akpatre, ke “ọyọhọ usen inan̄ ke ọfiọn̄ June, 1535, de Wingle ama esịn ubọk ke Bible emi ndiwụt ke imọ ikemịn̄ enye. Ke mbemiso ikọ Bible emi, Olivétan ọkọdọhọ ke ikabade Bible emi inọ mme usụhọde owo emi ẹnịmde Abasi ke akpanikọ, edi emi ẹdade ‘ukpepn̄kpọ owo ẹfịk mmọ.’

Bible usem French emi ama etie ukem ukem nte ẹkeyomde. Enye ama eye etieti, mme ikọ esie ẹmem ndikot ẹnyụn̄ ẹsọp ndin̄wan̄a owo. Ẹkebahade Bible emi ke ikpehe ke ikpehe ye ke ibuot ke ibuot ndien mme ikọn̄ esie ẹma ẹye etieti. Mme ikọ mben esie ẹwụt ke Olivétan ekedi ata eti akabade n̄wed. Mbemiso ikọ Bible emi, se ẹwetde ẹdian ke edem esie, mme uto ye mme n̄kpọ eken ẹma ẹtetịm ẹnam Bible emi eye. Ke utịt utịt Bible emi, ẹma ẹwet n̄kpọ emi owụtde ke “Mme Anditiene Waldo, emi ẹsikwọrọde eti mbụk, ẹyom Bible emi esịm kpukpru owo.”

Ata Eti Bible Emi Mîkanyamake

Okposụkedi emi ẹkesede Bible emi ke mbio ini oro, mme owo ẹnyịme mfịn ke Bible emi edi ata eti Bible emi ẹketịmde ẹkabade. N̄kpọ efen edi nte ke ofụri isua ikie ita, mbon Protestant ẹma ẹda Bible emi Olivétan akakabarede mi ẹsion̄o mme Bible efen!

Ẹma ẹmịn̄ Bible emi n̄kpọ nte idem tọsịn kiet, edi enye ikanyamake. Se ikanamde enye okûnyama edi nte ke usụn̄ ikodụhe ndisuan Bible emi, ndien ini oro n̄ko ke usem French ekenen̄erede okpụhọde. Akan oro, sia Bible emi okodobide onyụn̄ okponde etieti, ikememke utom ndidedịbe n̄kot enye m̀mê ndimen enye n̄ka isan̄!

Okposụkedi emi Collin Pellenc ke France ekenyenede Bible emi nte iketịn̄de ke ntọn̄ọ ibuotikọ emi, Bible Olivétan emi ikanyamake. Ndien idem ke 1670, ke n̄kpọ nte isua 150 ẹma ẹkebe, idem Bible emi kiet okosụk ododu ke itie unyam n̄wed ke Geneva.

“Inyeneke Enyịn̄ Inyụn̄ Inyeneke Ebiet Emi Otode”

Ke Olivétan ama akakabade Bible emi ama, enye ama odụk edịbe. Nte ini akakade, enye ama anam ndusụk ukpụhọde ke Bible oro ye ke ndusụk n̄wed ke ikpehe Bible emi ẹsikotde Akani Ediomi, edi akada enyịn̄ efen anam kpukpru emi. Enye ama esịn idem n̄ko ekpep mme owo n̄kpọ, kpa n̄kpọ efen emi enye akamade etieti. Sia enye ekedide eti andikpep, enye ama anam ndusụk ukpụhọde ke n̄wed esie emi, Item Emi Ẹnọde Nditọwọn̄, kpa n̄wed nditọwọn̄ emi ekpepde mmọ nti ido onyụn̄ ekpepde mmọ ndikot French. Kpukpru se enye eketịn̄de ke n̄wed emi okoto Bible. Enyịn̄ emi Olivétan ekesịnde ke n̄wed esie emi ekedi Belisem de Belimakom, emi ọwọrọde “Nnyeneke Enyịn̄ Nnyụn̄ Nnyeneke Ebiet Emi Ntode.”

Etie nte Olivétan akakpa ke Rome ke 1538 ke enye ama ekebe isua 30. Mfịn ibat ibat owo ẹfiọk ke akparawa Picardy emi, emi ekedide akabade n̄wed, enen̄ede enyene ubọk ke Bible usem French. Enyịn̄ esie iwakke ke mme n̄wed, edieke edide akam ododu. Etie nte ke ẹkpekam ẹwet enyịn̄ “osụhọde-idem akparawa akabade n̄wed” emi ntem: Louys Robert, m̀mê Olivétan!

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 18]

Archives de la Ville de Neuchâtel, Suisse/​Photo: Stefano Iori

[Mme Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 19]

Ndise ufien: Alain Leprince - La Piscine-musée, Roubaix/​ Courtesy of the former Bouchard Museum, Paris

Ufọt ufọt ye nnasia: Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 20]

Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris