Сӕйраг ӕрмӕгмӕ рахиз

Сӕргӕндтӕм рахиз

Оливетан – «сӕрныллӕг тӕлмацгӕнӕг»

Оливетан – «сӕрныллӕг тӕлмацгӕнӕг»

1540 азы 13 сентябры пъӕлицӕ джигул кодтой Коллен Пелленкы хӕдзар. Иу ран сӕ зӕрдӕ цыдӕр гӕххӕттытӕм фехсайдта, се ’хсӕн разынд иу стыр чиныг дӕр. Йӕ дыккаг фарсыл фыст уыд: «Пьер Робер Оливетан, сӕрныллӕг тӕлмацгӕнӕг». Уыцы чиныг уыди вальденсты Библи. Коллен Пелленкы ӕрцахстой, фӕаххосджын ӕй кодтой, мӕнг ахуырӕдтыл хӕст кӕй уыд, уымӕй ӕмӕ йӕ удӕгасӕй басыгътой.

УЫЦЫ рӕстӕг Францийы дӕр ӕмӕ ӕнӕхъӕн Европӕйы дӕр католикон дины разамонджытӕ тынг ӕфхӕрдтой реформаторты, цӕмӕй сӕ «мӕнгард ахуырӕдтӕн» сӕ кой, сӕ хъӕр дӕр мауал уыдаид. Реформатортӕй иу, Гийом Фарель, тынг архайдта, цӕмӕй, французаг ӕвзагыл дзурӕг адӕм Реформацийы зындгонддӕр разамонӕг Мартин Лютеры хъуыдытыл ныххӕцыдаиккой. Фарель цард Дофинейы, Францийы хуссар-скӕсӕнырдыгӕй. Фарель ӕмбӕрста: цӕмӕй адӕмы зондахаст фӕивтаид, уый тыххӕй йын стыр ӕххуыс фӕуыдзысты алыхуызон брошюрӕтӕ, трактаттӕ ӕмӕ Библитӕ. Фӕлӕ уыцы стыр хъуыддагӕн ӕхца чи радтаид? Фарель ахъуыды кодта вальденстыл, уымӕн ӕмӕ уыдон адӕмӕн дзырдтой Библийы фыст хабӕрттӕ ӕмӕ сын иннӕ динтимӕ иумӕйагӕй ницы уыд.

Ӕмбырд Шанфораны

1532 азы сентябры вальденсты пастортӕ, хуыдтой сӕ барбтӕ, ӕрымбырд сты Шанфораны, италиаг горӕт Туринмӕ ’ввахс гыццыл хъӕуы. Уымӕй размӕ цалдӕр азы дӕргъы вальденстӕ ӕмӕ реформатортӕ арӕх ныхас кодтой дины фарстатыл. Уыцы ӕмбырдмӕ фӕхуыдтой Фарелы ӕмӕ иннӕ реформаторты. Вальденсты фӕндыд базонын, цы ахуырӕдтыл хӕст уыдысты, уыдонӕн, Лютер ӕмӕ йӕ фӕдылдзӕуджытӕ цы амыдтой, уыимӕ иумӕйагӕй исты уыд, ӕви нӕ *.

Фарелы дзырдарӕхстдзинад тынг фӕзынд, уыцы ӕмбырды чи уыд, уыдоныл. Вальденсты барбтӕ Фарелӕн куы равдыстой, сӕ ныхасыздӕхтыл цы къухӕйфыст зӕронд Библитӕ ис, уыдон, уӕд сӕ баууӕндын кодта, ӕнӕмӕнгӕй кӕй хъӕуы французаг ӕвзагыл Библи рауадзын, ӕмӕ сӕ уый тыххӕй ӕхца раттын кӕй хъӕуы. 1523 азы Лефевр д’Этапль латинаг Вульгатӕйӕ цы Библи ратӕлмац кодта, уымӕй уӕлдай ацы хатт Библи хъуамӕ ратӕлмац кодтаиккой дзуттаг ӕмӕ грекъаг ӕвзӕгтӕй. Цымӕ ахӕм стыр куыст кӕй бон уыд бакӕнын?

Фарель зыдта ахӕм адӕймаджы. Уый уыд ӕрыгон ахуыргӕнӕг Пикардийӕ, цӕгат Францийӕ, йӕ ном уыд Пьер Робер, фӕлӕ йӕ иууылдӕр хуыдтой Оливетан *. Оливетан уыд Жан Кальвины хӕстӕг, уый дӕр уыди реформатор ӕмӕ йӕ нымадтой, ӕууӕндӕн кӕуыл уыди, ахӕм адӕймагыл. Уымӕй уӕлдай цалдӕр азы Страсбургы зӕрдиагӕй ахуыр кодта, Библи цы ӕвзӕгтыл фыст ӕрцыд, уыдон.

Оливетан дӕр Фарель ӕмӕ иннӕтау йе ’фхӕрджытӕй алыгъд Швейцаримӕ. Йе ’мбӕлттӕ йын лӕгъстӕ кодтой, цӕмӕй Библи ратӕлмац кодтаид. Фыццаг нӕ разы кодта, фӕлӕ, ӕппынфӕстаг, сразы ис Библи дзуттаг ӕмӕ грекъаг ӕвзӕгтӕй французаг ӕвзагмӕ ратӕлмац кӕныныл. Ӕмӕ уӕд вальденстӕ уыцы хъуыддагӕн радтой дзӕвгар ӕхца.

Халон ӕмӕ булӕмӕргъ

1534 азы райдиан Оливетан ацыд Альпӕтӕм, уымӕн ӕмӕ йӕ уым ничи хъыгдардтаид, ӕмӕ Библи тӕлмац кӕнын райдыдта. Уыцы хъуыддаджы йын стыр ӕххуыс фесты йӕ «ӕгомыг ахуыргӕнджытӕ», ома йӕ чингуытӕ. Уыцы чингуытӕ Библийы нырыккон тӕлмацгӕнджытӕ куы федтаиккой, уӕд ӕм тынг бахӕлӕг кодтаиккой. Уыди йӕм Библитӕ сириаг, грекъаг ӕмӕ латинаг ӕвӕгтыл. Уымӕй уӕлдай йӕм уыди, дзуттаг дины разамонджытӕ кӕй ныффыстой, ахӕм чингуытӕ, халдейаг ӕвзаджы грамматикӕ ӕмӕ ӕндӕр чингуытӕ. Фӕлӕ йе стырдӕр хӕзна уыд Венецийы уагъд Библийы рагон дзуттаг текст.

Оливетан Грекъаг Чырыстон Фыстытӕ, ома Ног Фӕдзӕхст тӕлмац кӕнгӕйӕ пайда кодта Лефевр д’Этаплы тӕлмацгонд французаг Библийӕ. Фӕлӕ уӕддӕр арӕх каст, Роттердамаг Эразм кӕй ратӕлмац кодта, уыцы грекъаг текстмӕ. Уыцы заман католикаг динӕн йӕ бартӕ ӕгӕрон уыдысты, ӕмӕ цӕмӕй уавӕр фӕивтаид, уый тыххӕй Оливетан лӕмбынӕг хъуыды кодта, йӕ тӕлмацы цавӕр дзырдтӕй спайда кӕндзӕн, ууыл. Зӕгъӕм, дзырд «епископы» бӕсты фыста «цӕстдарӕг», «аргъуаны» бӕсты та – «ӕмбырд».

Дзуттаг Фыстытӕ, ома Рагон Фӕдзӕхст, Оливетан дзуттаг ӕвзагӕй ратӕлмац кодта комкоммӕ, ома дзырдӕй-дзырдмӕ. Иухатт хынджылӕгӕй загъта, зӕгъгӕ, дзуттаг ӕвзагӕй французаг ӕвзагмӕ тӕлмац кӕнын, булӕмӕргъы халонау зарын ахуыр кӕнынӕй уӕлдай нӕу.

Дзуттаг тексты Хуыцауы ном тетраграмматонӕй фыстӕй ӕмбӕлы цалдӕр мин хатты. Уыцы ном Оливетан тӕлмац кодта дзырд «Ӕнусон»-ӕй ӕмӕ уыцы дзырд фӕстӕдӕр арӕх ӕмбӕлд, протестанттӕ французаг ӕвзагмӕ кӕй тӕлмац кодтой, уыцы Библиты. Фӕлӕ уӕддӕр Оливетан йӕ тӕлмацы Хуыцауы ном «Йегъовӕ» ныффыста цалдӕр хатты, зӕгъӕм, Рацыды 6:3 стихы.

Оливетан Библи тӕлмацгонд фӕци 1535 азы 12 февралы, кусын ыл куы райдыдта, уымӕй иу аз фӕстӕ. Оливетан загъта, ацы хъуыддагыл иунӕгӕй рагӕй кӕй фыдӕбон кӕны, ӕмӕ, ӕппынфӕстаг, уыцы уӕззау куыст 1534–1535 азты йӕ кӕронмӕ ӕрхӕццӕ. «Мӕ бон цы уыд, уый бакодтон»,– загъта ацы сӕрныллӕг тӕлмацгӕнӕг. Ӕрмӕстдӕр ма иу хъуыддаг хъуыд саразын – Оливетаны Библи ныммыхуыр кӕнын. Уый уыди, Библи цы ӕвзӕгтыл фыст ӕрцыд, уыцы ӕвзӕгтӕй французаг ӕвзагмӕ фыццаг хатт кӕй ратӕлмац кодтой, уыцы Библи.

Хъуыддагмӕ бавнӕлдта Пиро

Дарддӕр хъуыддагмӕ бавнӕлдта Пьер де Венгль, хуыдтой ма йӕ Пиро Пикар. Пиро уыд Фарелы ӕмбал ӕмӕ уый дӕр уыд Реформацийы фарс. Католикон дины разамонджытӕ йӕ ӕрцахсынмӕ куы хъавыдысты, уӕд 1533 азы Лионӕй алыгъд Швейцаримӕ, горӕт Невшательмӕ. Вальденсты ӕхцайӕ Пиро райдыдта, католикон дины хъуыддӕгтӕ хурмӕ чи хаста, ахӕм литературӕ мыхуыр кӕнын. Зӕгъӕм, ныммыхуыр кодта бирӕ плакаттӕ мессӕйы ныхмӕ. Иуӕй-иутӕ дзы фӕхӕццӕ сты Францийы паддзах Франциск Фыццагмӕ, ӕмӕ уый та уыд католик.

Де Венгль та йӕ мыхуыргӕнӕн станоктӕ скусын кодта – ацы хатт ӕй хъуыди Библи ныммыхуыр кӕнын! Цӕмӕй хъуыддаг тагъддӕр цыдаид, уый тыххӕй фӕйнӕ цыппар-фондз адӕймаджы куыстой дыууӕ станоккыл: иутӕ Библийы текстӕн мыхуыргӕнӕн формӕтӕ цӕттӕ кодтой, иннӕтӕ та сыфтӕ мыхуыр кодтой. Ӕмӕ 1535 азы 4 июны де Венгль Оливетаны Библи мыхуыргонд фӕци. Разныхасы фыст уыд, ацы Библи чи ратӕлмац кодта, уый кӕй хъуыды кодта, «ӕнӕпайда ӕгъдӕуттӕй» чи бафӕллад, уыцы «ныфссаст ӕмӕ зӕрдӕрыст» мӕгуыр адӕмыл.

Библи рауад, куыд ӕнхъӕл уыдысты, уымӕй бирӕ хуыздӕр. Фыст уыд хуымӕтӕг ӕмӕ аив ӕвзагӕй. Текст алы фарсыл дӕр дихгонд уыд дыууӕ хайыл, стӕй дзы уыди сӕртӕ ӕмӕ абзацтӕ, шрифт та уыд тынг рӕсугъд ӕмӕ ӕнцонкӕсӕн. Фӕрстӕн сӕ кӕрӕтты цы фиппаинӕгтӕ уыд, уыдонӕй бӕрӕг уыд, тӕлмацгӕнӕг йӕ куыст хорз кӕй зыдта. Цы разныхас, уӕлӕмхасӕнтӕ ӕмӕ дзы цы таблицӕтӕ уыд, уыдон та йӕ кодтой ноджы цымыдисагдӕр. Библийы фӕстаг фарсыл уыд цыбыр акростих: «Вальденстӕ хорз хабар хӕссынц, уыцы хӕзна адӕмӕн дӕттынц».

Оливетаны Библийӕн нӕ саргъ кодтой

Ацы тӕлмацӕн йӕ рӕстӕджы нӕ саргъ кодтой, фӕлӕ абон Оливетаны Библи нымад у ӕппӕты хуыздӕр тӕлмацтӕй иуыл. Уымӕй уӕлдай протестанттӕ Библи тӕлмац кӕнгӕйӕ Оливетаны Библийӕ пайда кодтой ӕртӕ ӕнусы дӕргъы!

Оливетаны Библийӕ ныммыхуыр кодтой иу мин экземпляры бӕрц, фӕлӕ йӕ адӕм хорз не ’лхӕдтой. Хъуыддаг уый мидӕг уыди, ӕмӕ уыцы рӕстӕджы Библитӕ адӕммӕ афтӕ ӕнцонтӕй фӕхӕццӕ кӕнӕн нӕ уыд, стӕй французаг ӕвзаг дӕр тынг ивта. Уымӕй уӕлдай йӕ уӕз фондз килӕйы кӕй уыд, уымӕ гӕсгӕ хорз хабар хъусынгӕнджытӕн уыд зынхӕссӕн, сусӕгӕй йӕ чи каст, уыдонӕн та уыд зынӕмбӕхсӕн.

Статьяйы райдианы куыд фыст уыд, афтӕмӕй Оливетаны Библитӕй иу фӕхӕццӕ суанг Францимӕ дӕр, Коллен Пелленкмӕ. Фӕлӕ ӕнӕуи та, зӕгъӕн ис, Оливетаны Библи ныммыхуыр кӕныныл цы ӕхцатӕ бахардз кодтой, уыдон дзӕгъӕлы фесты, уымӕн ӕмӕ йӕ ничи ӕлхӕдта. Оливетаны Библи Женевӕйы чингуыты дуканиты балхӕнӕн уыд 1670 азы дӕр, куы йӕ ныммыхуыр кодтой, уымӕй иу-сӕдӕ фӕндзай азы фӕстӕдӕр.

«Ничи никӕцӕй»

Оливетан Библи ратӕлмац кодта, ӕмӕ йӕ иууылдӕр ферох кодтой. Фӕстӕдӕр ма ногӕй бакуыста Ног Фӕдзӕхстыл ӕмӕ Рагон Фӕдзӕхстӕй иуӕй-иу хӕйттыл ӕмӕ сӕ ныммыхуыр кодта, фӕлӕ йе ’цӕг ном не схъӕр кодта. Стӕй йӕ хъарутӕ сарӕзта, йӕ зӕрдӕмӕ чи цыд, ӕндӕр ахӕм хъуыддагмӕ – сывӕллӕтты ахуыр кӕнынмӕ. Оливетан йӕ чиныджы «Уынаффӕтӕ сывӕллӕттӕн», зӕгъгӕ цыдӕртӕ фӕивта, ӕмӕ чиныг ногӕй мыхуыры рацыд. Уыцы чиныг сывӕллӕтты ахуыр кодта уаг ӕмӕ ӕгъдауыл ӕмӕ ӕнӕхъӕнӕй дӕр арӕзт уыд Сыгъдӕг Фыстадыл. Оливетанӕн йӕ фӕсномыг нӕмттӕй иу уыд «Белизем де Белимаком», ома «ничи никӕцӕй».

Оливетан амард 1538 азы, куыд хъуыды кӕнынц, афтӕмӕй Ромы, цыди йыл 30 азӕй гыццыл фылдӕр. Абон иуӕй-иуты йеддӕмӕ ничи зоны, ацы ӕрыгон ахуыргонд Пикардийӕ цы стыр куыст бакодта, цӕмӕй Библи французаг ӕвзагыл апарахат уыдаид. Йӕ ном бирӕ дзырдуӕтты нӕй. Ӕмӕ, чи зоны, Оливетаны, «сӕрныллӕг тӕлмацгӕнӕджы» дӕр, уый фӕндыд.

[Фиппаинӕгтӕ]

^ 5 абз. Реформаци вальденстыл куыд фӕзынд, уый тыххӕй базонӕн ис 2002 азы 15 мартъийы «Хъахъхъӕнӕн мӕсыг»-ы, 20–23 фӕрстӕ, (уырыс.).

^ 7 абз. Куы райгуырд, уӕд ыл сӕвӕрдтой ном Луи Робер, фӕлӕ фӕстӕдӕр йӕхӕдӕг йӕхи схуыдта Пьер. Оливетан та йӕ хуыдтой фӕсномыгӕй. Чи зоны йӕ афтӕ уымӕн схуыдтой, цырагъы рухсмӕ бирӕ кӕй куыста ӕмӕ йӕ уый тыххӕй бирӕ оливӕйы сой кӕй хъуыди.

[Ныв барлӕвӕрдӕй 18 фарсыл]

Archives de la Ville de Neuchâtel, Suisse/​Photo: Stefano Iori

[Ныв барлӕвӕрдӕй 19 фарсыл]

Left photo: Alain Leprince - La Piscine-musée, Roubaix/​Courtesy of the former Bouchard Museum, Paris

Center and right: Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris

[Ныв барлӕвӕрдӕй 20 фарсыл]

Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris