Ayɔ ya mbi futa pako tɛ leta?

Ta azi gba ndo ye futangɔ pako ma. Azi gba ndo hũ ya ta falanga ti pako ndo li kwa ti nzɔ̃ni ma, ni du falanga tɛ agbia, azi mɛ ndo yɔ ya afuta ni la ndo tɛ. Kanda azi mɛndɛ̃ ndo kɛ̃ futangɔ pako na lo mɛ ya ta agbia ndo salela falanga ni na ndenge ti nzɔ̃ni ma. Ti kambisangɔ nda mɛ azi ndo kɛ̃ futangɔ pako ko, azi ti gbata kɔi ti Moyen-Orient tɛnɛ ya: “Ta elengbi ti hɛ̃ngɔ falanga tinɛngɔ ya avɔ̃ na masasi mɛ na kpɔngɔ na ayati e ma.”

Dangɔ bɛ mɛ azi gba ndo du na ni bandandó gã la. Mohandas Gandhi mɛ gbia ti sambela ti Hindu akambisandó nda mɛ lo kɛ̃ futangɔ pako, lo tɛnɛndó ya: “Zo zu ko la ndo hɛ̃ ti lo hɛ̃ leta na zangɔ asoda abɛse du na ndenge mɛ ngasia ko, lo ndo hɛ̃ ti lo na ya siɔ kpale tɛ la. Azi zu, kangba bere palanga ko la ndo futa pako ti nɛngɔ ya leta li na kwa tɛ lo ko, ala ndo li siɔ kpale.”

Kwɛ kɔi na Henry David Thoreau zo kɔi ti Filozofi na siɛklɛ 19 tɛnɛndó ya: ta ni lengbi ti futangɔ pako ma, na lo mɛ ya ando salela falanga ni na lo mɛ aba tiringɔ to. Lo hũndandó ya: “Nyi kɔdɔrɔ lengbi ti kɛ̃ngɔ landangɔ bingangɔ li tɛ lo ti nɛngɔ ya ni tɔndɔ ndia tɛ leta? Wa nda mɛ ahɛ̃ zo na zo bingangɔ li nɛ?”

Tɛnɛ niko ba nga awakristo, ta sãnga ma Ngbangɔ ndo ha na la yangondo ya ala bata bingangɔ li ti nzɔ̃ni na ya lo zu. (2 Timɔte 1:3) Ngbangɔ hɛ̃ lége hɛ̃ agbia tɛ leta ya, ala yɔ ka ti azi ya ala futa pako. Ni tɛnɛ ya: “Ale zo zu abi tɛrɛ lo hɛ̃ [agbia tɛ leta]. Ta sãnga ma, ló gbia zu alo ka tɛ Nzapa, ko Nzapa nga la ndo kpã agbia. Nda mɛ ale ĩ ndobi tɛrɛ ĩ hɛ̃ agbia tɛ leta la. Ta adu ya, ĩ bi tɛrɛ ĩ hɛ̃ la bo na lo ti kpɛngɔ ngɔnzɔ tɛ Nzapa ma, kanda adu nga na lo mɛ ya, ĩ hĩnga kaya bɛ ĩ ya adu nzɔ̃ni. Nda mɛ nga ĩ ndo futa lapo la. Ta sãnga ma, awa sɔrɔngɔ lapo ndo li kwa hɛ̃ Nzapa, na ngoi mɛ ala ndosɔrɔ lapo na seni. Ale ĩ hɛ̃ zo kɔi kɔi ye mɛ ĩ lengbi ti hɛ̃ngɔ lo: ĩ futa lapo ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃ hɛ̃ awa sɔrɔngɔ lapo, ĩ tɔndɔ azi mɛ ĩ lengbi ti tɔndɔngɔ la.”​—Roma 13:1, 5-7.

Awakristo ti siɛklɛ ti uzu ndo futandó pako abɛse ala hĩngandó ya falanga ni ndo za asoda. Ye mɛ nga Atɛmwɛ tɛ Yehova ndo li ndɛ la. a E kambisa tɛnɛ niko mɛ ndo fa ya, ta ni du nvɛ̃ni mbilimbili ma ngasia? Wakristo lengbi ti kɛ̃ngɔ tɔndɔngɔ bingangɔ li tɛ lo na ngoi mɛ ayɔ ka ti lo ya lo futa pako?

Futangɔ pako nga na bingangɔ li

Ye mɛndɛ̃ mɛ yɔ ya ta bɛ e li na ni ma du ya, pako mɛndó ndo sɔrɔ ka ti Awakristo ti uzu ko, ando lindó ni na kwa ti zangɔ asoda. Ni du ye mɛndó to Gandhi na Thoreau ya ala kɛ̃ futangɔ pako la.

Ta awakristo ndo tɔndɔndó ndia mɛ kaya Roma Shapitrɛ 13 na lo ti kpɛngɔ tumbu ma, kanda ala ndo lindó ni na lo ti “bingangɔ li tɛ la. NWT” (Roma 13:5) Adu biani ya bingangɔ li tɛ wakristo lengbi ti tongɔ lo ya lo futa pako abɛse du ya ta ndo salela falanga ni na ndenge ti nzɔ̃ni ma. Ti nɛngɔ ya e gbɔ̃ ndani ko, adu nzɔ̃ni ya e hĩnga nda bingangɔ li, ye mɛ ndo za e ya e hĩnga nzɔ̃ni na siɔni.

Ma se mɛndó Thoreau tɛnɛ na ni zo kɔi kɔi ndo du na bingangɔ li, kanda ta bingangɔ li zu la ndo du nzɔ̃ni ma. Ti nɛngɔ ya e hɛ̃ Nzapa dengɔ bɛ ko, ayɔ ya bingangɔ li tɛ e mangbi na andia tɛ lo. Na ya angoi gba, e ndo li ya dangɔ bɛ tɛ e mangbi na tɛ Nzapa, na lo mɛ ya dangɔ bɛ tɛ lo ndo du ngoi zu nzɔ̃ni. (Nzembo 19:7) Ba nda mɛ ayɔ ya e li kpengbani e hĩnga se mɛ Nzapa ndo ba na guvɛrnɛma ti gigi la. Lo ndo hũ ni ngasia?

E hũ yangondo ya toma Paulo ilindó agbia tɛ leta niko ya ala “ndoli kwa hɛ̃ Nzapa.” (Roma 13:6) Tɛnɛ mɛ ni ye tɛnɛngɔ nɛ? Ni ye tɛnɛngɔ ya, ti uzu ala ndo kpã siriri wa ala ndo kokisa gwɛ̃ ti ngbondoni tɛ azi. Abɛse du azi mɛ ndo lɛ gbia tɛ la na ndenge ti siɔni ko, ngoi gba ala ndo li ye ti nzɔ̃ni mabere posita, kalasi, batangɔ ayangambi na ya kpengba kpale ti wá nga na kpãngɔ andia. Abɛse du ya Nzapa hĩnga nzɔ̃ni ya guvɛrnɛma tɛ azi du siɔni ko, lo zi lége hɛ̃ la ya ala lɛ gbia ti pɛ ndunu ngoi wa lo yɔ nga ge ti e ya e futa pako tɛ leta so fangɔ ya e ndo tɔndɔ ebongiseli niko, na lo mɛ ya lo zi lége ya ala ndo lɛ gbia ndo azi.

Kanda Nzapa zi lége ya guvɛrnɛma lɛ gbia ndo azi na pɛ ndunu ngoi. Lo ko kapa ya lo na hãngɔ lo-lɛngɔ gbia tɛ azi, wa lo na kpãngɔ lo lɛngɔ gbia tɛ lo ti ndo zu mɛ na onzingɔ akpale zu ti siɔni mɛ guvɛrnɛma tɛ azi asi na ni pɛ bulu gba. (Danyele 2:44; Matie 6:10) Kanda uzu ti nɛngɔ ya Nzapa kpã lo lɛngɔ gbia tɛ lo ko, ta lo zi lége hɛ̃ awakristo ya ala kɛ̃ futangɔ pako, bere ala li ye mɛ ndo fa ya ala ndo temela leta ma.

Ye mɛ mɔ li se du ya mɔ ti na dangɔ bɛ nga ma tɛ Gandhi, ya futangɔ pako tɛ leta adu hɛ̃ngɔ ti na ya siɔ kpale nɛ? Nga ma se mɛ zo mɛ ka ndo ngomba ndo hũ ndo yɔngɔrɔni ɔngɔ zo mɛ ge tise ko, elengbi nga ti gbinyangbingɔ dangɔ bɛ tɛ e ti nɛngɔ ya amangbi na gwɛ̃ tɛ Nzapa se e hĩnga ya dangɔ bɛ tɛ lo aɔ dangɔ bɛ tɛ e. Nzapa tɛnɛndó na lége tɛ prɔfɛta Yisaya ya: “Nga ma se mɛ yayu du ndozu aɔ tise ko, se mɛ nga ta lége tɛ mbi aɔ ma dã ma ta lége tɛ ĩ la, wa dangɔ bɛ tɛ mbi aɔ nga dangɔ bɛ tɛ ĩ.”​—Yisaya 55:8, 9.

Ayɔ ya e tɔndɔ agbia tɛ leta na ya alo zu?

Abɛse Ngbangɔ yɔ ya e futa pako ko, ta ni hɛ̃ lége hɛ̃ agbia tɛ leta ya ala yɔ ge ti e ya, e li ye zu mɛ bɛ la ye ma. Yezo tɛnɛndó ya lo gbia mɛ Nzapa hɛ̃ agbia tɛ leta ko, adu ti pɛ ndunu ngoi. Ngoi mɛndó ahũnda lo na ndo ya adu nzɔ̃ni ka lɛ Nzapa futangɔ pako ti guvɛrnɛma ti Roma mɛndó agbia tɛ leta ndo lɛ gbia na ngoi niko ko, Yezo hɛ̃ndó gbinya ya: “Wa ĩ futa lapo tɛ kota gbia ti Roma hɛ̃ lo, ko ĩ futa nga ye tɛ Nzapa hɛ̃ Nzapa.”​—Marko 12:13-17.

Adu “Kaisala” bere guvɛrnɛma tɛ azi la ndo li falanga wa lo ndo ko nga ngele ni. Na lo ni la ta du siɔni ka lɛ Nzapa na ngoi mɛ agbia tɛ leta ndo yɔ ka ti azi ya, ala diri na falanga tɛ ani hɛ̃ ani na lége ti futangɔ lapo ma. Yezo tɛnɛndó ya ta linɔ kɔi tɛ azi lengbi ti yɔngɔ ge ti e “ye tɛ Nzapa” ma, ni fa ya dungɔ lɛ ngɛ̃́ tɛ e nga na sambela tɛ e. Se du ya ndia tɛ azi bere ye kɔi mɛ ala yɔ ya e li ako nyɔ ndia tɛ Nzapa ko, awakristo ndo “ma nyɔ Nzapa.”​—Awa Pangɔ Kwa 5:29.

Awakristo lengbi nga ti mangɔ sɔngɔ bɛ ndɛ na ndenge mɛ ndo salela na falanga mɛ ndo futa na pako, kanda ta ala ndo gi tɛnɛngɔ siɔni, kɛ̃ngɔ tɛrɛ guvɛrnɛma bere ala ndo kɛ̃ nga futangɔ pako ma. Se ala li ngaso, ni na fangɔ ya ta ala ndo kpã bɛ la ndo Nzapa ya lo lengbi ti onzingɔ pɛnɔ tɛ azi ma. ala ndo kũ na yɔngɔrɔ bɛ ngoi mɛ Nzapa na tambwisangɔ lo ti gigi na lége tɛ Nyi lo Yezo, mɛndó tɛnɛ ya: “Ta lo lɛngɔ gbia tɛ mbi adu [ti] lɛ sese olo ma.”​—Yoanɛ 18:36.

Tɔndɔngɔ ndia ti ya Ngbangɔ ndo hɛ̃ nzɔ̃ kpale

Mɔ lengbi ti luangɔ nzɔ̃ kpale gba se du ya mɔ ndo tɔndɔ ndia ti ya Ngbangɔ mɛ aba futangɔ pako. Ta mɔ na luangɔ tumbu mɛ agbia tɛ leta ndo hɛ̃ azi mɛ ndo ko nyɔ ndia ma, wa ta mɔ nga na dungɔ na mbɛtɔ ya ala na gbɔ̃ngɔ mɔ ma. (Roma 13:3-5) Omɛ du ngbondoni du ya, mɔ na batangɔ bingangɔ li ti nzɔ̃ni wa mɔ nga na hɛ̃ngɔ Nzapa gonda na lo ti tɔndɔngɔ tɛ mɔ. Abɛse du ya mɔ ndo gelesa na falanga gba na futangɔ pako ɔngɔ azi mɛ ndo kɛ̃ futangɔ ni bere ala ndo anda leta ko, mɔ lengbi ti dungɔ na dangɔ bɛ ya Nzapa na kokisangɔ kapa ti batangɔ awa kwa tɛ lo ti mbilimbili. Davidi, kɔi tɛ awa sungɔ Ngbangɔ tɛnɛ ya: “Mbi ndó palanga, wa mbi ti na olo bange, kanda ta mbi dɛndó mbi hũ Nzapa dɔ wa kwa tɛ lo ti mbilimbili zia bere ayangambi tɛ lo ndo yɔ mapa ma.”​—Nzembo 37:25.

Ti ndani, hĩngangɔ ndia tɛ Nzapa mɛ aba futangɔ pako nga na tɔndɔngɔ ni alengbi ti hɛ̃ngɔ mɔ siriri ti bɛ. Ta Nzapa na hũngɔ mɔ siɔni na bangɔ aye mɛ leta ndo li na falanga ti pako mɛ mɔ ndo futa ma, kwɛ kɔi ta mɔ nga na kongɔ nyɔ ndia na bangɔ ye mɛ zo mɛ mɔ ndo futa da tɛ lo ndo li na falanga ni ma. Abulu gba uzu ti nɛngɔ ya Stelvio banda mandangɔ Ngbangɔ ko, lo ndo gindó gbinyangbingɔ akpale ti politikɛ ka kɔdɔrɔ tɛ lo mɛ ka Sudi ti Poto. Lo kambisandó nda mɛ lo zia lingɔ ni na tɛnɛ mɛ: “Mbi hũ ya ta zo lengbi ti kpãngɔ mbilimbili, siriri, nga na mangbi ge lɛ gigi ma. Kanda bo Lo-lɛngɔ Gbia tɛ Nzapa la lengbi ti gbinyangbingɔ dungɔ lɛ ngɛ̃́ tɛ azi wa ali nga ya ni ti nzɔ̃ni.”

Na bangɔ se lɛ lo tɛ Stelvio, se du ya mɔ ndo ‘hɛ̃ ye tɛ Nzapa hɛ̃ Nzapa’ na mbilimbili zu ko, mɔ nga na dungɔ na dangɔ bɛ niko. Mɔ na hũngɔ se mɛ Nzapa na kpãngɔ Lo-lɛngɔ Gbia ti mbilimbili ge tise, wa lo nga na hãngɔ siɔ lo nga na zangangɔ mbilimbili mɛ lo-lɛngɔ gbia tɛ azi asi na ni.

[Tɛnɛ ti gbɛnda pajɛ]

 [Tɛnɛ ti koko mbeti na ndo pajɛ 22]

Ayɔ ya e li ya dangɔ bɛ tɛ e amangbi na dangɔ bɛ tɛ Nzapa ta sanga ma dangɔ bɛ tɛ lo aɔ tɛ e ma dã ma

 [Tɛnɛ ti koko mbeti na ndo pajɛ 23]

Na ngoi mɛ awakristo ndo futa pako na mbilimbili zu ko, ni ndo li ya ala du na bingangɔ li ti nzɔ̃ni ka lɛ Nzapa, wa ala ndo kpã nga bɛ la ya lo na kokisangɔ gwɛ̃ tɛ la

[Alimɔ ti pajɛ 22]

“Ĩ diri na ye tɛ Kaisala hɛ̃ Kaisala, kanda tɛ Nzapa hɛ̃ Nzapa”

[Ye mɛ kaya internet mɛ alo ka ndo mɛndɛ]

Copyright British Museum