Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Elambo onde wɛ pombaka mfuta?

Elambo onde wɛ pombaka mfuta?

Elambo onde wɛ pombaka mfuta?

ANTO yema tshitshɛ tsho mbangɛnangɛna mfuta elambo. Efula mbɔsaka dia falanga yawɔ yafutawɔ elambo yekɔ lo mbeta l’awui wa kɔlɔ, w’anyanya kana wa lokeso. Koko, amɔtshi tonaka dia mfuta elambo l’ɔtɛ w’awui wa kɔlɔ wasalawɔ la falanga yafutawɔ. Lo nembetshiya yɛdikɔ yakawɔshi diaha mfuta elambo, onto ɔmɔ lakadjasɛka l’osomba ɔmɔtshi wa lo Proche-Orient akate ate: “Hatotofuta falanga yaso dia vɔ ndjaka anaso.”

Ɔsɔ kema dui di’oyoyo nɛ dia l’ɔkɔngɔ diko Mohandas Gandhi ɔnɔmbɔdi wa waa Hindu akayɛnyaka dia nkum’otema kande kombotomaka dia nde mfuta elambo lo mbuta ɔnɛ: “Onto tshɛ lasukɛ okongamelo wa wodja wendana l’asɔlayi oyadi lo yoho yɛnama kana yahɛnama ekɔ lo nsala pɛkato. Onto tshɛ opalanga kana dikɛnda ekɔ lo nsala pɛkato etena kakimɔnde elambo dia nɔngɔsɔla wodja.”

Woho akɔ wâmɛ mbele, lo ntambe ka 19 Henry David Thoreau laki ombewi wa filozofi akate dia awui wa kɔlɔ wakasalemaka mbakayokonya diaha nde mfuta elambo wakawakambaka la wɔ dia sukɛ ata. Nde akambola ate: “Onde onto la dia mbetawɔ dia ombidji w’ɛlɛmbɛ mbɔsɛ yɛdikɔ yahombande ndamɛ mbɔsa lo ndjela nkum’otema kande? Lande na kele onto tshɛ la nkum’otema?”

Dui sɔ mendanaka l’Akristo nɛ dia Bible mbetshaka hwe dia vɔ la dia monga la nkum’otema ka pudipudi l’akambo tshɛ. (2 Timote 1:3) Lo wedi okina, Bible mbeyaka lotshungɔ lele la mandji y’ana w’anto la mfutsha elambo. Tɔ mbutaka ɔnɛ: “Untu tshe alembele embuledi andi. Nduku diulelu diaha uma le [Nzambi], ne dia waulelu [mandji y’ana w’anto] tshe weli uma le [Nzambi]. Okone dieli la nyu dia ndjala la ukitanyia, aha paka uma lu woma w’asui utu, keli ndu ne dia khum’utema. Ndu lu dikambu diako mbatunyufutaka elambu. Embuledi weko tundjihu ta [Nzambi] mbatuwutshaka elimu eso. Nyusha antu tshe diango diahumbawo nungula: ulambu le one lahumba nungula ulambu.”—Romo 13:1, 5-7.

L’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ ɔsɔ mbele Akristo wa lo ntambe ka ntondo wakeyamaka dimɛna lo woho wakawafutaka elambo, kânga mbele etenyi ka woke k’elambo ɛsɔ kakatomamaka dia sukɛ asɔlayi. Kɛsɔ mbakokaso mbuta ndo lo dikambo dia Ɛmɛnyi wa Jehowa wa nshi nyɛ. * Lande na kahombaso mfuta elambo lam’ele elambo akɔ sukɛka ditshelo diatona Akristo? Onde Okristo la dia minya yimba lo kɛnɛ kawotɛ nkum’otema kande etena kɔlɔmbawɔ dia mfuta elambo?

Elambo ndo nkum’otema

Lo mɛtɛ, elambo ɛmɔtshi wakafutaka Akristo wa lo ntambe ka ntondo waketaka l’olimu w’asɔlayi. Ɔsɔ ekɔ dikambo dia woke diendana la nkum’otema diakayotshutshuyaka Gandhi nde la Thoreau dia vɔ ntona dia mfuta elambo.

Tolembete dia Akristo wakakitanyiyaka didjango diele lo Romo tshapita 13 aha paka l’ɔtɛ wa mbewɔ dilanya, koko “ne dia khum’utema” yawɔ. (Romo 13:5) Eelo, nkum’otema k’Okristo mbotshutshuyaka dia nde mfuta elambo, kânga naka wayokamba l’elambo akɔ dia sukɛ awui wahandetawɔ. Dia nshihodia dikambo di’ohokosanu sɔ, sho la dia mbeya dui di’ohomba efula diendana la nkum’otema kaso, mbuta ate dui dia l’etei k’otema diatotɛ ɔnɛ ditshelo diaso diekɔ ɔlɔlɔ kana kɔlɔ.

Onto tshɛ ekɔ la dui dia l’etei k’otema sɔ, oko wakadite Thoreau, koko bu ohomba efula ndjaɛkɛ tshɛ le diɔ. Dia sho ngɛnyangɛnya Nzambi, sho pombaka mbɔtɔnganyiya nkum’otema yaso l’atɔndɔ ande wendana la lɔkɛwɔ. Mbala la mbala sho pombaka mbɔtɔnganyiya tokanyi taso la taki Nzambi, nɛ dia tokanyi tande ndeka taso la fwa. (Osambu 19:7) Ɔnkɔnɛ, sho la dia nsala la wolo tshɛ dia nshihodia woho wɔsa Nzambi mandji y’ana w’anto. Ngande wayiɔsande?

Tolembete dia ɔpɔstɔlɔ Paulo akate dia mandji y’ana w’anto yekɔ ‘ekambi wa lo sɛkɛ waki Nzambi.’ (Romo 13:6) Ɛtɛkɛta ɛsɔ alembetshiyawɔ? Ntondotondo, mandji y’ana w’anto mbidjaka akambo l’ɔnɔngɔ ndo kotshaka ɛkɛndɛ w’ohomba efula lo tshunda. Mbala efula, kânga mandji yoleki tshɛ kɔlɔ salaka elimu wele oko pɔstɛ dia kahanyaka mikanda, mbikisha kalasa, wanɛ walama mvudu di’aha yɔ nongola ndo ntshutshuya anto dia vɔ nkitanyiya ɛlɛmbɛ. Kânga mbele Nzambi mbeyaka dimɛna akambo wa kɔlɔ wasala emboledi w’ana w’anto, nde akâtshike dia vɔ ndjala lo tshanda mɔtshi ndo nde todjangɛka dia sho mfuta elambo l’ɔtɛ walɛmiyaso yɛdikɔ yande yâkandetawɔ dia mandji y’ana w’anto nɔmbɔla.

Koko, Nzambi mbetawɔka dia mandji y’ana w’anto nɔmbɔla paka lo tshanda tsho. Lolango lande ele la mpɛnya mandji shɔ tshɛ la Diolelo diande dia l’olongo ndo minya akambo wa kɔlɔ tshɛ wambosala ɛlɔmbwɛlɔ k’ana w’anto l’edja ka ntambe efula. (Danyele 2:44; Mateu 6:10) Koko l’etena kɛnɛ, Nzambi hetawɔ dia Akristo mbeta lo wedi w’anto watɔmbɔkɔ diaha mfuta elambo kana lo toho tokina.

Ko kayotota naka l’ɛnyɛlɔ ka Gandhi, wɛ ekɔ lo ntetemala mbɔsa ɔnɛ naka wɛ mfuta elambo, kete wɛ ekɔ lo nsala pɛkato ka sukɛ awui w’ata? Oko watotshikitanaka wɛnɛlɔ aso wa dihole dimɔtshi etena katataleke mbudɛ l’ɛngɔ kɛmɔtshi, mbele sho kokaka ntshikitanya tokanyi taso esadi eto la taki Nzambi lo mbeya ɔnɛ tande ndeka taso la fwa. Lo tshimbo ya ɔprɔfɛta Isaya, Nzambi akate ate: “Uku anganyi ulungu la kete etali, wuhu ako mbanganyi ditshelu diami la ditshelu dianyu, ndu tukanyi tami la tukanyi tanyu etali.”—Isaya 55:8, 9.

Lowandji laheme lâdiko dia tshɛ?

Woho wetsha Bible dia sho mfuta elambo hɛnya ɔnɛ mandji y’ana w’anto yekɔ la lowandji laheme lâdiko dia tshɛ le anto walɔmbɔlawɔ. Yeso aketsha dia Nzambi akasha mandji y’ana w’anto yema ya lowandji lele l’elelo. Etena kakawawombola dia kana aki dui diakoka lo washo wa Nzambi dia mfuta elambo le ewandji w’ase Rɔma wakalɔmbɔlaka, Yeso akakadimola lo mbuta ɛtɛkɛta w’ohomba efula ɔnɛ: “Nyusha Kayisa diango dia Kayisa. Nyusha [Nzambi] diango dia [Nzambi].”—Mako 12:13-17.

Mandji yalembetshiyama oko “Kayisa” mbasala akuta ndo mbashikikɛ nɛmɔ diayɔ. Ɔnkɔnɛ, lo washo wa Nzambi vɔ wekɔ la lotshungɔ la nɔmba anto dia mbafuta yema lo tshimbo y’elambo. Koko, Yeso akɛnya dia “diango dia [Nzambi],” mbuta ate hatokoke mbisha atshunda w’anto nsɛnɔ ndo ɔtɛmwɛlɔ aso. Etena kalɔshana ɛlɛmbɛ w’ana w’anto la waki Nzambi, Akristo pombaka “nkitanyia aui wa [Nzambi], aha aui w’antu atu.”—Etsha 5:29.

Ɛlɔ kɛnɛ, Akristo kokaka monga la lonyangu lo woho wakambawɔ la elambo ɛmɔtshi wafutawɔ, koko vɔ hawohombe ndɔshana la mandji y’ana w’anto kana ntona dia mfuta elambo. Kɛsɔ ayɛnya dia vɔ hawokitsha wɛkamu awɔ le Nzambi ɔnɛ nde mbahomba nshidiya pâ tshɛ yele l’anto. Koko la lotutsha tshɛ, vɔ kongɛka etena kayoyokandola Nzambi ekakatanu tshɛ w’anto lo tshimbo y’ɛlɔmbwɛlɔ k’Ɔnande Yeso lakate ate: “Diulelu diami diaha dia la kete nye.”—Joani 18:36.

Ɛlɔlɔ wakondjaso lo nkitanyiya wetshelo wa lo Bible

Wɛ kokaka nkondja ɛlɔlɔ efula lo nkitanyiya wetshelo wa lo Bible lo kɛnɛ kendana la mfuta elambo. Wɛ ayewɔ dia nongola dilanya diashawɔ wanɛ wɔnyɔla ɛlɛmbɛ ndo wɔma wa mindama. (Romo 13:3-5) Kɛnɛ koleki ele, wɛ ayotetemala monga la nkum’otema ka pudipudi la ntondo ka Nzambi ndo ayowɔlɛmiya lo woho wayoyofutaka elambo. Kânga mbakokayɛ monga l’ekakatanu wendana l’ekondjelo la ntondo ka wanɛ watona dia mfuta elambo kana wava elambo awɔ, wɛ kokaka ndjaɛkɛ lo daka diaki Nzambi di’ɔnɛ nde ayokokɛ ekambi ande wa kɔlamelo. Davidi ofundji ɔmɔtshi wa Bible akate lo dikambo dia daka sɔ ate: “Dimi laki olongo a pami, ku laya usumbi, keli latenyi untu ololo asekama, kuyanga an’andi walomba ma.”—Osambu 37:25.

L’ekomelo, naka wɛ nshihodia ndo nkitanyiya didjango dia lo Bible dia mfuta elambo, kete wɛ ayonga la ki ka lo yimba. Nzambi hatokosha onongo wa ditshelo tshɛ dia kɔlɔ diasala mandji y’ana w’anto la elambo wakimɔyɛ, oko wele ɛlɛmbɛ hawosha ewandji onongo l’ɔtɛ wa kɛnɛ kasalawɔ la elambo wafutayɛ. La ntondo ka nde mbeka akambo wa mɛtɛ wa lo Bible, pami kɛmɔ kelɛwɔ Stelvio akakambaka lo tshunda dia pɔlitikɛ dimɔ dia lo wodja wa Erɔpɛ wa lo sidɛ. Nde akalembetshiya lande na kakandatshike olimu ɔsɔ lo mbuta ɔnɛ: “Lakashikikɛ dia anto hawokoke mbela losembwe, ki ndo kâmɛ l’andja ɔnɛ. Lo mɛtɛ paka Diolelo diaki Nzambi mbakoka nsala etshikitanu w’amɛna lo tshunda di’ana w’anto.”

L’ɛnyɛlɔ ka Stelvio, naka la kɔlamelo tshɛ wɛ ‘mbisha Nzambi diangɔ diaki Nzambi,’ kete wɛ lawɔ kokaka monga l’eshikikelo kɛsɔ. Wɛ ayɛna etena kayela Nzambi ɛlɔmbwɛlɔ kosembwe lo nkɛtɛ k’otondo lo minya awui tshɛ wa kɔlɔ wambosalema l’ɛlɔmbwɛlɔ k’ana w’anto.

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

^ od. 6 Dia mbeya awui wɛnya dia Ɛmɛnyi wa Jehowa futaka elambo, enda Tshoto y’Etangelo, Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1, 2002, lɛkɛ 22, odingɔ 15, ndo Ngɔndɔ ka tanu 1, 1996, lɛkɛ 27, odingɔ 7.

[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 14]

Sho pombaka mbɔtɔnganyiya tokanyi taso la taki Nzambi, nɛ dia tokanyi tande ndeka taso la fwa

[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 15]

Lo futaka elambo la dilɛmiyɛlɔ tshɛ, Akristo mongaka la nkum’otema k’ɔlɔlɔ la ntondo ka Nzambi ndo vɔ mɛnyaka dia wekɔ lo ndjaɛkɛ le nde dia nde nkotsha ehomba awɔ

[Esato wa lo lɛkɛ 14]

“Nyusha Kayisa diango dia Kayisa. Nyusha [Nzambi] diango dia [Nzambi]”

[Efundelo wɛnya kanga]

Copyright British Museum