Skip to content

Tukuhaú​—Kuo Pau Ke Ke Totongi Ia?

Tukuhaú​—Kuo Pau Ke Ke Totongi Ia?

Tukuhaú​—Kuo Pau Ke Ke Totongi Ia?

KO E tokosiʻi pē ʻoku nau fiefia ke totongi tukuhau. Ko e tokolahi ʻoku nau ongoʻi ko ʻenau paʻanga tukuhaú ʻoku ngāuehalaʻaki, kākā mo taʻefaitotonu. Neongo ia ko e niʻihi ʻoku ʻikai ke nau totongi tukuhau koeʻuhi ko e founga taʻetotonu ʻoku ngāueʻaki ki aí. ʻI ha kolo ʻi he Hahake Lotolotó, ko e niʻihi naʻe ʻikai ke nau loto ke totongi tukuhau koeʻuhí, hangē ko ʻenau leá: “Heʻikai ke mau ʻoange ki he puleʻangá ʻa e paʻanga ke nau fakatauʻaki ʻa e mahafu ke tāmateʻi ʻemau fānaú.”

Ko e ngaahi vakai peheé ʻoku ʻikai foʻou. Ko e taki Hinitū ko Mohandas K. Gandhi ʻa ia kuó ne maté naʻá ne fakahaaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻikai fakaʻatā ai ʻe hono konisēnisí ia ke totongi tukuhaú: “Ko ia ʻokú ne poupou ki ha fokotuʻutuʻu fakakautau ʻa ha Puleʻangá​—fakahangatonu pe taʻefakahangatonu​—ʻokú ne faiangahala. Ko e tokotaha taʻumotuʻa pe kei siʻi taki taha ʻoku nau kau ʻi he faiangahalá ʻaki ʻenau tokoni ki hono fakalele ʻo e puleʻangá ʻaki ʻenau totongi tukuhaú.”

ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko ha filōsefa ʻi he senituli hono 19 ko Henry David Thoreau naʻá ne lave ki he ʻuhinga naʻá ne fakafisi ai ke totongi tukuhau ke poupou ki he taú. Naʻá ne ʻeke: “ʻOku totonu nai ke puleʻi ʻe ha tokotaha faʻu lao ʻa e konisēnisi ʻo ha tangataʻifonua? Ko e hā leva hano ʻaonga ʻo e maʻu ʻe he tokotaha kotoa ha konisēnisi?”

Ko e ʻīsiu ko ení ʻoku kaunga ia ki he kau Kalisitiané, he ʻoku akoʻi māʻalaʻala mai ʻe he Tohi Tapú ʻoku totonu ke nau tauhi maʻu ha konisēnisi maʻa ʻi he meʻa kotoa. (2 Tīmote 1:3) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku toe fakahaaʻi ʻi he Tohi Tapú ʻa e mafai ʻoku maʻu ʻe he puleʻangá ke tānaki ʻa e tukuhaú. ʻOku pehē ai: “Ke fakamoʻulaloa ʻa e tokotaha kotoa pē ki he ngaahi mafai māʻolungá [ngaahi founga-pule fakaetangatá], he ʻoku ʻikai ʻi ai ha mafai ka ʻi hono fakaʻatā pē ʻe he ʻOtuá; ko e ngaahi mafai ʻoku tuʻú ni ko e fokotuʻu kinautolu ki honau ngaahi tuʻunga kehekehé ʻe he ʻOtuá. Ko ia ai, ʻoku ʻi ai ʻa e ʻuhinga kuo pau ai kiate kimoutolu ke mou fakamoʻulaloá, ʻo ʻikai koeʻuhí pē ko e houhau ko iá ka koeʻuhí foki ko homou konisēnisí. Ko e ʻuhinga ia ʻoku mou totongi foki ai ʻa e ngaahi tukuhaú; he ko e kau sevāniti kinautolu ʻa e ʻOtuá ʻoku nau ngāue maʻu pē ki he taumuʻa tofu pē ko ení. ʻOatu ki he tokotaha kotoa ʻa e meʻa ʻoku totonu ke ʻanautolú: ʻA e tukuhaú, ki he tokotaha ʻoku totonu ke ʻoange ki ai ʻa e tukuhaú.”​—Loma 13:​1, 5-7.

ʻI he ʻuhinga ko ení, ko e kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí naʻa nau ʻiloa ʻi he totongi loto-lelei ʻa e tukuhaú, neongo kapau ko e konga lahi ʻo e paʻangá naʻe ngāueʻaki ki he meʻa fakakautaú. ʻOku tatau pē mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi onopōní. * Ko e hā ʻoku tau totongi tukuhau ai ke ngāueʻaki ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke tau poupou ki aí? ʻOku totonu ke tukunoaʻi ʻe ha Kalisitiane hono konisēnisí ʻi he taimi ʻoku fiemaʻu ai ke totongi ʻa e tukuhaú?

Tukuhaú mo e Konisēnisí

Ko hono moʻoní, ko ha konga ʻo e tukuhau naʻe fiemaʻu ke totongi ʻe he kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí naʻe ngāueʻaki ia ki he ngāue fakakautaú. Ko e meʻa tofu pē eni naʻá ne uesia ʻa e konisēnisi ʻo Gandhi mo Thoreau ki mui ai ke ʻoua ʻe totongi tukuhaú.

Fakatokangaʻi naʻe talangofua ʻa e kau Kalisitiané ki he fekau ʻi he Loma vahe 13 ʻo ʻikai koeʻuhí pē naʻa nau loto ke fakaʻehiʻehi mei hano tauteaʻi kinautolu ka koeʻuhí foki “ko [honau] konisēnisí.” (Loma 13:5) ʻIo, ko e konisēnisi ʻo ha Kalisitiane ʻokú ne ueʻi ia ke totongi tukuhau, neongo kapau ʻoku ngāueʻaki ia ke poupou ki he ngaahi ngāue ʻoku ʻikai ke ne tali. Ke mahinoʻi lelei ange ení, kuo pau ke tau ʻiloʻi ha foʻi moʻoni tefito fekauʻaki mo hotau konisēnisí, ʻa e leʻo ʻi loto ʻokú ne tala mai pe ʻoku tonu pe hala ʻetau ngaahi tōʻongá.

Ko e tokotaha kotoa ʻokú ne maʻu ʻa e leʻo ʻi loto ko ení, hangē ko e lau ʻa Thoreau, ka ʻoku ʻikai ʻuhinga iá ʻoku alafalalaʻanga. Koeʻuhi ke tau fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá, ko hotau konisēnisí kuo pau ke tataki ʻe heʻene ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāngá. ʻOku faʻa fiemaʻu ke tau fakatonutonu ʻetau fakakaukaú pe vakaí ke tatau mo e fakakaukau ʻa e ʻOtuá koeʻuhí ʻoku māʻolunga ʻene fakakaukaú ʻi haʻatautolú. (Saame 19:7) Ko ia ʻoku totonu ke tau feinga mālohi ke mahinoʻi ʻa e vakai ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi puleʻanga fakaetangatá. Ko e hā ʻene vakaí?

ʻOku tau ʻiloʻi ko e ʻapositolo ko Paulá naʻá ne ui ʻa e ngaahi puleʻanga fakaetangatá ko e “kau sevāniti kinautolu ʻa e ʻOtuá.” (Loma 13:6) ʻOku ʻuhinga ia ki he hā? ʻOku ʻuhinga iá ʻoku nau tauhi ʻa e māú pea fai mo e ngaahi ngāue ʻaonga maʻá e sōsaietí. Naʻa mo e ngaahi puleʻanga fakameleʻi tahá ʻoku nau faʻa tokonaki ʻa e ngaahi ngāue pehē hangē ko e tufa meili, ako, tāmate afi mo hono faʻu ʻo e laó. Neongo ʻoku ʻiloʻi lelei ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi tōnounou ʻa e ngaahi mafai fakaetangata ko ení, ʻokú ne makātakiʻi ia pea fiemaʻu ke tau totongi tukuhau ʻi he fakaʻapaʻapa ki heʻene fokotuʻutuʻú, ʻa ia, ko ʻene fakaʻatā ʻa e ngaahi puleʻanga ko iá ke pule ki he faʻahinga ʻo e tangatá.

Kae kehe, ko hono fakaʻatā ʻe he ʻOtuá ke pule ʻa e ngaahi puleʻanga fakaetangatá, ʻoku fakataimi pē. Ko hono finangaló ke fetongi kotoa kinautolu ʻaki ʻa e Puleʻanga fakahēvaní pea toʻo fakaʻaufuli atu ʻa e maumau kotoa kuo fakahoko ʻe he founga-pule fakaetangatá ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he kotoa ʻo e ngaahi senitulí. (Taniela 2:​44; Mātiu 6:​10) Neongo ia, ʻi he lolotonga ní, kuo ʻikai fakamafaiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e kau Kalisitiané ke talangataʻa ʻaki ʻa e fakafisi ke totongi tukuhau.

Kae fēfē, hangē ko Gandhi, ʻokú ke kei ongoʻi pē ko e totongi tukuhau ke poupou ki he taú ko ha angahala? Hangē ko e malava lelei ange ke tau sio ki ha feituʻu kapau ʻoku tau ʻalu ki ha feituʻu māʻolunga ange, ʻe faingofua ange ke tau fakatonutonu ʻetau fakakaukaú ke fehoanaki mo e fakakaukau ʻa e ʻOtuá ʻi heʻetau fakakaukauloto ki he māʻolunga ange ʻene vakaí ʻi haʻatautolú. Fakafou ʻi he palōfita ko ʻAiseá, naʻe pehē ʻe he ʻOtuá: “Hangē ko e māʻolunga ange ʻa e langí ʻi he māmaní, ʻoku pehē ʻa e māʻolunga ange ʻa ʻeku ngaahi foungá ʻi hoʻomou ngaahi foungá pea mo ʻeku ngaahi fakakaukaú ʻi hoʻomou ngaahi fakakaukaú.”​—ʻAisea 55:​8, 9.

Ko Hai ʻOkú Ne Maʻu ʻa e Mafai Māʻolunga Tahá?

Ko e akonaki ʻa e Tohi Tapú ki he totongi tukuhaú ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ko e ngaahi puleʻanga fakaetangatá ʻoku nau puleʻi fakaʻaufuli ʻa e faʻahinga ʻi honau malumalú. Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ko e ʻOtuá ʻokú ne ʻoange ʻa e mafai fakangatangata pē ki he ngaahi puleʻanga ko ení. ʻI he taimi naʻe ʻeke ai kia Sīsū pe naʻe totonu ʻi he vakai ʻa e ʻOtuá ke totongi tukuhau ki he puleʻanga Loma ʻi he taimi ko iá, naʻá ne tali ʻaki ʻa e lea mahuʻinga ko ení: “ʻOange kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisá, ka ki he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá.”​—Maʻake 12:13-​17.

Ko “Sisa” ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e ngaahi puleʻangá ʻoku nau faʻu ʻa e paʻangá pea tokoni ki hono fokotuʻutuʻu hono mahuʻingá. Ko ia ʻi he vakai ʻa e ʻOtuá, ʻoku nau maʻu ʻa e totonu ke ʻeke mai kiate kitautolu ʻa e totongi tukuhaú. Neongo ia, naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ko e “ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá”​—ʻa ʻetau moʻuí mo e lotú​—heʻikai lava ke puleʻi ʻe ha fokotuʻutuʻu fakaetangata. ʻI he taimi ʻoku fepaki ai ʻa e lao pe fiemaʻu ʻa e tangatá mo e lao ʻa e ʻOtuá, ko e kau Kalisitiané “kuo pau ke [nau] talangofua ki he ʻOtuá ko e pulé ia kae ʻikai ki he tangatá.”​—Ngāue 5:​29.

Ko e kau Kalisitiane ʻi he ʻaho ní te nau hohaʻa nai ki he founga ʻoku ngāueʻaki ki ai ʻa e konga ʻo ʻenau tukuhaú, ka ʻoku ʻikai ke nau feinga ke kaunoa pe tākiekina ʻa e ngaahi ngāue ʻa e puleʻangá ʻaki ʻa e fakafepaki pe fakafisi ke totongi tukuhau. ʻE fakahaaʻi ai ha taʻefalala ki he fakaleleiʻanga ʻa e ʻOtuá ki he palopalema ʻa e tangatá. ʻI hono kehé, ʻoku nau tatali anga-kātaki ki he taimi kotofa ʻa e ʻOtuá ke ne fakangata ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻa e tangatá fakafou ʻi he pule ʻa hono ʻAló, ʻa Sīsū, ʻa ia naʻá ne pehē: “Ko hoku Puleʻangá ʻoku ʻikai mei heni.”​—Sione 18:36.

Maʻu ʻAonga mei he Muimui ki he Akonaki ʻa e Tohi Tapú

ʻE lava ke ke maʻu ʻa e ngaahi ʻaonga lahi mei he muimui ki he akonaki ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e totongi tukuhaú. Te ke hao ai mei he tautea ʻoku fai ki he kau maumau laó pehē ki he manavahē naʻa maʻu koe. (Loma 13:​3-5) Ko e mahuʻinga angé, te ke maʻu ha konisēnisi maʻa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea fakalāngilangiʻi ia ʻaki hoʻo tōʻonga tauhi laó. Neongo kapau te ke hokosia nai ha mole fakapaʻanga ʻi he fakahoa ki he faʻahinga ʻoku ʻikai ke nau totongi tukuhau pe faikākā ʻi hono totongi iá, ʻe lava ke ke falala ki he talaʻofa ʻa e ʻOtuá te ne tokangaʻi ʻene kau sevāniti mateakí. Ko e tokotaha-tohi Tohi Tapu ko Tēvitá ʻokú ne fakalea ia ʻo peheni: “Naʻá ku talavou pea ko eni kuó u motuʻa, ka kuo teʻeki ke u sio ki ha taha māʻoniʻoni kuo liʻaki, pe ko ʻene fānaú ʻoku nau kumi ki ha mā.”​—Saame 37:25.

Ko e fakaʻosí, ko hono mahinoʻi pea muimui ki he fekau ʻa e Tohi Tapú ke totongi ʻa e tukuhaú te ne ʻoatu kiate koe ʻa e nonga ʻo e ʻatamaí. Heʻikai ke tukuakiʻi koe ʻe he ʻOtuá ki he ngaahi nunuʻa ʻo e founga ʻoku ngāueʻaki ai ʻe he puleʻangá hoʻo totongi tukuhaú, ʻo hangē pē ko e ʻikai ke ʻi ai haʻo kaunga ki he founga ʻoku ngāueʻaki ai ʻe he pule ʻo e fale ʻokú ke nofo aí hoʻo totongi nofó. Ki muʻa ke ako ʻe ha tangata ko Stelvio ʻa e moʻoni Fakatohitapú, naʻá ne poupou ki ha liliu fakapolitikale ʻi he laui taʻu ʻi he fakatonga ʻo ʻIulopé. ʻI he fakamatala ki he ʻuhinga naʻe ʻikai ke ne toe poupou ai ki aí, naʻá ne pehē: “Ko hono moʻoní ʻoku ʻikai malava ʻa e tangatá ke ne ʻomai ʻa e fakamaau totonu, melino mo e fetokouaʻakí ki he māmaní. Ko e Puleʻanga pē ʻo e ʻOtuá ʻe lava moʻoni ke ne ʻomai ha sōsaieti kehe mo lelei ange.”

Hangē ko Stelvio, kapau te ke mateaki ʻo ‘ʻoange ki he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá,’ ʻe lava foki ke ke hokosia ʻa e fakapapau ko iá. Te ke sio ai ki he taimi ʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá ʻa e pule māʻoniʻoni ki he kotoa ʻo e māmaní, fakangata ʻa e maumau mo e fakamaau taʻetotonu ʻa e founga-pule fakaetangatá.

[Fakamatala]

^ pal. 6 Ki ha fakamatala ki he lēkooti ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko e kau totongi tukuhaú, sio ki he Taua Leʻo, Nōvema 1, 2002, peesi 13, palakalafi 15 mo Mē 1, 1996, peesi 28, palakalafi 7.

[Fakamatala]

ʻOku fiemaʻu ke tau fakatonutonu ʻetau vakaí ke tatau mo e fakakaukau ʻa e ʻOtuá koeʻuhí ʻoku māʻolunga ange ʻene fakakaukaú ʻi haʻatautolú

[Fakamatala]

ʻI he talangofua ʻo totongi tukuhaú, ʻoku maʻu ai ʻe he kau Kalisitiané ʻa e konisēnisi maʻa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea ʻoku nau fakahāhā ʻoku nau falala kiate ia ke ne tokanga ʻenau ngaahi fiemaʻú

[Fakatātā]

“ʻOange kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisá, ka ki he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá”

[Credit Line]

Copyright British Museum