Kanus-a Nalaglag ang Karaang Jerusalem?—Bahin Uno

Kon Nganong Hinungdanon; Kon Unsay Gipakita sa Ebidensiya

Kini ang una sa duha ka artikulo sa nagsunod nga mga isyu sa Ang Bantayanang Torre nga naghisgot sa lalom nga mga pangutana maylabot sa petsa sa pagkalaglag sa karaang Jerusalem. Ipakita niining duha ka bahing serye ang maayong pagkadukiduki ug binase sa Bibliya nga mga tubag sa mga pangutanang nakapalibog sa pipila ka magbabasa.

“Sumala sa mga historyano ug arkeologo, ang 586 o 587 B.C.E. maoy gidawat sa kadaghanan nga tuig sa pagkalaglag sa Jerusalem. * Apan nganong nag-ingon man ang mga Saksi ni Jehova nga kana maoy 607 B.C.E.? Unsay inyong basehanan niana?”

MAO nay pangutana sa usa sa among mga magbabasa. Apan nganong mainteres man ta kon kanus-a gyod gilaglag ni Haring Nabucodonosor II sa Babilonya ang siyudad sa Jerusalem? Una, nagtimaan kana sa usa ka hinungdanong panghitabo sa kasaysayan sa katawhan sa Diyos. Ang usa ka historyano miingon nga kana mitultol sa “dakong kalaglagan.” Ang maong petsa nagtimaan sa kataposan sa templo nga nahimong sentro sa pagsimba sa Labing Gamhanang Diyos sulod sa kapig 400 ka tuig. “O Dios,” mituaw ang usa ka salmista sa Bibliya, “gipanamastamasan nila ang balaan mong Templo, ug gilaglag nila ang Jerusalem.”—Salmo 79:1, Maayong Balita Biblia, Cebuano Popular Version. *

Ikaduha, ang pagkahibalo sa aktuwal nga tuig kon kanus-a nagsugod kining “dakong kalaglagan” ug ang pagkasabot kon sa unsang paagi ang pagpasig-uli sa matuod nga pagsimba sa Jerusalem tukmang nagtuman sa tagna sa Bibliya magpalig-on sa imong pagsalig sa Pulong sa Diyos. Busa nganong ang mga Saksi ni Jehova naggamit ug petsa nga 20 ka tuig ang diperensiya kay sa gidawat sa kadaghanan? Sa mubo, tungod sa ebidensiya diha sa Bibliya mismo.

“Kapitoan ka Tuig” Alang Kang Kinsa?

Katuigan una sa kalaglagan, ang Hudiyong propeta nga si Jeremias naghatag ug ideya labot sa yugto sa panahon nga gihisgotan sa Bibliya. Siya nagpasidaan sa “tanang katawhan sa Jerusalem,” nga nag-ingon: “Ang tanang kayutaan malaglag ug mabiniyaan. Sulod sa 70 ka tuig ang maong katawhan moalagad sa hari sa Babilonia.” (Jeremias 25:1, 2, 11, Biblia sa Kristohanong Katilingban) Ang propeta midugang sa ulahi: “Mao kini ang giingon ni Jehova, ‘Sa dihang matuman na ang kapitoan ka tuig sa Babilonya akong iliso ang akong pagtagad nganha kaninyo, ug akong tumanon kaninyo ang akong maayong pulong sa pagdala kaninyo ug balik niining dapita.’” (Jeremias 29:10) Unsay importansiya sa “kapitoan ka tuig”? Sa unsang paagi kini nga yugto sa panahon  motabang nato sa pagtino sa petsa sa pagkalaglag sa Jerusalem?

Imbes moingog 70 ka tuig “sa Babilonya,” daghang hubad ang nag-ingong “alang sa Babilonya.” (New International Version) Busa ang pipila ka historyano nag-ingon nga kining 70 ka tuig mapadapat sa Imperyo sa Babilonya. Sumala sa sekular nga kronolohiya, ang mga Babilonyanhon nagdominar sa karaang Juda ug Jerusalem sulod sa mga 70 ka tuig, gikan sa mga 609 B.C.E. hangtod sa 539 B.C.E. sa dihang ang kaulohang siyudad sa Babilonya nailog.

Apan gipakita sa Bibliya nga ang 70 ka tuig maoy yugto sa grabeng silot gikan sa Diyos nga alang gayod sa katawhan sa Juda ug Jerusalem, kinsa nailalom sa pakigsaad nga motuman kaniya. (Exodo 19:3-6) Sa dihang sila midumili sa pagbiya sa ilang daotang dalan, ang Diyos miingon: “Ipatawag ko . . . si Nabucodonosor . . . aron makiggubat batok ining yutaa sa tanan niyang lumolupyo ug sa naglibot nga mga nasod.” (Jeremias 25:4, 5, 8, 9, BKK) Bisag ang silingang mga nasod makaagom usab sa kapungot sa Babilonya, ang kalaglagan sa Jerusalem ug ang mosunod nga 70 ka tuig nga pagkadestiyero gitawag ni Jeremias nga “silot sa akong katawhan,” kay “hilabihan kadako ang kasal-anan” sa Jerusalem.—Pagbangotan 1:8; 3:42; 4:6, BKK.

Busa sumala sa Bibliya, ang 70 ka tuig maoy yugto sa mapait nga silot sa Juda, ug ang Diyos naggamit sa mga Babilonyanhon sa pagpahamtang niini. Bisan pa niana, giingnan sa Diyos ang mga Hudiyo: “Kon mahingpit na ang 70 ka tuig, . . . dad-on tamog balik ining dapita”—ang yuta sa Juda ug Jerusalem.—Jeremias 29:10, BKK.

Kanus-a Nagsugod ang “Kapitoan ka Tuig”?

Ang inspiradong historyano nga si Esdras, kinsa nagkinabuhi human matuman ang 70 ka tuig sa tagna ni Jeremias, misulat bahin kang Haring Nabucodonosor: “Ang nahibilin gipadala ni Nabucodonosor sa Babilonia diin sila nag-alagad niya ug sa iyang mga kaliwat isip mga ulipon hangtod nga naghari ang taga Persia. Ingon ini ang pagtuman ni Yahweh sa iyang gisulti pinaagi ni Jeremias: ‘Mahimong awaaw ang yuta sulod sa 70 ka tuig. Ilis ni sa mga Adlaw sa Pahulay nga wala tumana.”—2 Kronika 36:20, 21, BKK.

Busa, ang 70 ka tuig maoy yugto sa dihang ang Juda ug Jerusalem makapahulay. Kini nagpasabot nga walay magtikad sa yuta—walay magpugas ug binhi o magpul-ong sa parasan. (Levitico 25:1-5) Tungod sa pagkamasinupakon sa Juda ug Jerusalem, kansang mga sala naglakip sa wala pagtuman sa tanang tuig sa Igpapahulay, ang silot maoy dili pagtikad sa yuta ug pagkaawaaw niini sulod sa 70 ka tuig.—Levitico 26:27, 32-35, 42, 43.

Kanus-a kini nahitabo sa Juda? Sa pagkatinuod, ang mga Babilonyanhon ilalom ni Nabucodonosor kaduha misulong sa Jerusalem, nga pipila ka tuig ang gintang. Kanus-a nagsugod ang 70 ka tuig? Seguradong dili sa unang higayon nga gilikosan ni Nabucodonosor ang Jerusalem. Ngano man? Bisan ug daghag nabihag si Nabucodonosor nianang panahona, iyang gibilin ang uban sa Jerusalem. Wala usab niya gun-oba ang siyudad. Sa mga katuigan human niining unang pagpamihag, ang nahibilin sa Juda, ang “timawa nga mga tawo,” padayong nagkinabuhi sa ilang yuta. (2 Hari 24:8-17) Apan kalit nga nausab ang kahimtang.

Tungod sa pagrebelde sa mga Hudiyo, ang mga Babilonyanhon namalik sa Jerusalem. (2 Hari 24:20; 25:8-10) Ilang gilumpag ang siyudad, lakip na ang sagradong templo niini, ug gibihag ang kadaghanan sa mga molupyo ngadto sa Babilonya. Sulod sa duha ka bulan, ‘miikyas sa Ehipto ang tibuok katawhan [nga nahibilin sa siyudad], gikan sa kinadak-an ngadto sa kinagamyan, kauban ang mga pangulo sa kasundalohan tungod sa kahadlok sa mga Babilonyanhon.’ (2 Hari 25:25, 26, BKK) Niana lang tuiga, sa ikapitong bulan sa mga Hudiyo, ang Tisri (Septiyembre/Oktubre), nga ikaingong ang yuta, nga naawaaw na ug wala matikad, nagsugod sa pagpahulay. Sa mga Hudiyo nga nangalagiw sa Ehipto, ang Diyos miingon pinaagi kang Jeremias: “Nakita mo ang dakong katalagman nga akong gidala sa Jerusalem ug sa tanan nga mga lungsod sa Juda. Karon sila mahimong biniyaan ug nangalumpag.” (Jeremias 44:1, 2, Ang Biblia Bag-ong Hubad nga  Binisaya) Busa kini nga panghitabo dayag nga maoy sinugdanan sa 70 ka tuig. Unsa kanang tuiga? Aron matubag, kinahanglang susihon nato kon kanus-a natapos ang maong yugto.

Kanus-a Natapos ang “Kapitoan ka Tuig”?

Si propetang Daniel, kinsa nabuhi hangtod nga “naghari ang taga Persia,” didto sa Babilonya niadtong panahona, ug iyang gikalkulo kon kanus-a matapos ang 70 ka tuig. Siya misulat: “Ako si Daniel nakasabut gikan sa mga kasulatan sumala sa pulong sa GINOO nga gihatag ngadto kang Jeremias, ang manalagna, nga ang pagkalaglag sa Jerusalem molungtad sa kapitoan ka tuig.”—Daniel 9:1, 2, Ang Biblia Bag-ong Hubad nga Binisaya.

Si Esdras namalandong sa mga tagna ni Jeremias ug iyang gilangkit ang kataposan sa “kapitoan ka tuig” sa panahon nga “ang GINOO nagtandog sa kasingkasing ni Ciro nga hari sa Persia sa paghimog proklamasyon.” (2 Cronicas 36:21, 22, NIV) Kanus-a gipagawas ang mga Hudiyo? Ang sugo nga nagtapos sa ilang pagkadestiyero gipakanaog “sa unang tuig ni Ciro nga hari sa Persia.” (Tan-awa ang kahon nga “Hinungdanong Petsa sa Kasaysayan.”) Busa, sa tinghunlak sa 537 B.C.E., ang mga Hudiyo namalik sa Jerusalem aron ipasig-uli ang matuod nga pagsimba.—Esdras 1:1-5; 2:1; 3:1-5.

Nan, sumala sa kronolohiya sa Bibliya, ang 70 ka tuig maoy literal nga yugto sa panahon nga natapos niadtong 537 B.C.E. Kon mag-ihap tag 70 ka tuig nga paatras, ang maong yugto magsugod sa 607 B.C.E.

Apan kon tin-aw ang ebidensiya sa Kasulatan nga 607 B.C.E. nalaglag ang Jerusalem, nganong daghan mang awtoridad ang naggamit sa 587 B.C.E.? Duha ang ilang tuboran sa impormasyon —ang mga sinulat sa klasikal nga mga historyano ug ang canon ni Ptolemy. Mas kasaligan ba kini kay sa Kasulatan? Atong tan-awon.

Kasaligan ba ang Klasikal nga mga Historyano?

Ang mga historyanong nagkinabuhi duol sa panahong nalaglag ang Jerusalem naghatag ug lainlaing impormasyon bahin sa mga hari sa Neo-Babilonya. * (Tan-awa ang kahon nga “Mga Hari sa Neo-Babilonya.”) Ang gibanabanang mga petsa nga gipasukad sa ilang kronolohikal nga impormasyon kasumpaki sa giingon sa Bibliya. Apan kasaligan ba gayod ang ilang mga sinulat?

Usa sa mga historyano nga nagkinabuhi nga duol kaayo sa Neo-Babilonyanhong yugto mao si Berossus, usa ka Babilonyanhong “pari ni Bel.” Ang iyang orihinal nga sinulat, ang Babyloniaca, nga gisulat sa mga 281 B.C.E., nawala, ug mga tipik na lang niana ang napreserbar diha sa mga sinulat sa ubang historyano. Si Berossus nag-ingon nga iyang gigamit ang “mga basahon nga napreserbar pag-ayo sa Babilonya.”¹ Kasaligan ba gayod nga historyano si Berossus? Tagda ang usa ka pananglitan.

Gisulat ni Berossus nga ang Asiryanhong hari nga si Senakerib mipuli “sa pagmando sa [iyang] igsoong lalaki”; ug “human niya ang iyang anak nga lalaking si [Esarhadon nagmando ug] 8 ka tuig; ug dayon si Sammuges [Shamash-shuma-ukin] 21 ka tuig.” (III, 2.1, 4) Apan, ang kasaysayan sa Babilonya nga dugay nang gisulat sa wala pa si Berossus nag-ingon nga si Senakerib mipuli sa iyang amahan, si Sargon II, dili sa iyang igsoong lalaki; si Esarhadon nagmando sulod sa 12 ka tuig, dili 8; ug si Shamash-shuma-ukin nagmando sulod sa 20 ka tuig, dili 21. Bisan tuod giila sa eskolar nga si R. J. van der Spek nga si Berossus mikonsulta sa mga sinulat sa Babilonya, siya miingon: “Siya nagdugang gihapon niana ug naghimog kaugalingong interpretasyon.”²

Unsay panglantaw sa ubang eskolar kang Berossus? “Kasagaran giisip si Berossus kaniadto ingong historyano,” nag-ingon si S. M. Burstein, kinsa nagtuon pag-ayo sa mga sinulat ni Berossus. Bisan pa niana, siya mihinapos: “Ang iyang mga sinulat dili igong pamatuod nga siya usa ka historyano. Bisag wala pa makompleto ang Babyloniaca, kini daghag sayop bisan sa simpleng mga impormasyon . . . Sa usa ka historyano, kini nga mga sayop dili dalawaton, hinuon dili tuyo ni Berossus nga himoong makasaysayanhon ang iyang sinulat.”³

Sa imong hunahuna, ang mga kalkulasyon ba ni Berossus angayng lantawon nga tukma kanunay? Komosta na man ang ubang klasikal nga mga historyano kinsa, sa dakong bahin, nagbase sa ilang kronolohiya sa mga sinulat ni Berossus? Kasaligan ba gayod ang ilang mga konklusyon?

Ang Canon ni Ptolemy

Ang Royal Canon ni Claudius Ptolemy, usa ka astronomo sa ikaduhang siglo C.E., gigamit usab ingong pamatuod sa paggamit sa petsang 587 B.C.E. Ang listahan ni Ptolemy sa mga hari  giisip ingong pasukaranan sa kronolohiya sa karaang kasaysayan, lakip na sa Neo-Babilonyanhong yugto.

Gihimo ni Ptolemy ang iyang listahan mga 600 ka tuig human matapos ang Neo-Babilonyanhong yugto. Busa sa unsang paagi niya natino ang petsa sa pagsugod ug mando sa unang hari? Siya misaysay nga pinaagi sa paggamit ug mga kalkulasyon sa astronomiya, nga sa bahin gibase sa mga eklipse, “atong makalkulo kon unsang tuiga nagsugod pagmando si Nabonassar,” ang unang hari sa iyang listahan.⁴ Busa, si Christopher Walker sa British Museum miingon nga ang canon ni Ptolemy maoy “artipisyal nga paagi nga gidisenyo aron sa paghatag sa mga astronomo ug kasaligang kronolohiya” ug “dili aron sa paghatag sa mga historyano ug tukmang rekord sa sinugdanan sa pagmando ug kamatayon sa mga hari.”⁵

“Dugay nang gituohan nga ang Canon kasaligan maylabot sa astronomiya,” misulat si Leo Depuydt, usa sa labing masibotong tigdepensa ni Ptolemy, “apan wala kini magpasabot nga kasaligan kini maylabot sa kasaysayan.” Mahitungod sa listahan sa mga hari, si Propesor Depuydt midugang: “Kon bahin sa nag-unang mga magmamando [nga naglakip sa mga hari sa Neo-Babilonya], ang Canon kinahanglang itandi sa cuneiform nga rekord aron matino kon kanus-a nagmando ang matag hari.”⁶

Unsa kining “cuneiform nga rekord” nga makatabang nato sa pagtino sa pagkatukma sa canon ni Ptolemy? Naglakip kini sa Babilonyanhong mga rekord, listahan sa mga hari, ug papan maylabot sa negosyo—cuneiform nga mga dokumento nga gisulat sa mga eskriba nga nabuhi sa panahon sa, o sa hapit na ang, Neo-Babilonyanhong yugto.⁷

Unsay kalainan sa listahan ni Ptolemy ug sa cuneiform nga rekord? Ang kahon nga “Kalainan sa Canon ni Ptolemy ug sa Karaang mga Papan” (tan-awa sa ubos) nagpakita sa usa ka bahin sa canon ug nagtandi niini sa karaang cuneiform nga dokumento. Matikdi nga upat lang ka hari ang gilista ni Ptolemy tali sa mga magmamando sa Babilonya nga si Kandalanu ug Nabonido. Apan ang Uruk King List—usa ka bahin sa cuneiform nga rekord—nagpadayag nga pito ka hari ang  nagmando tali kanila. Ang pagmando ba niining mga haria mubo lang ug halos wala mamatikdi? Ang usa kanila, sumala sa cuneiform nga papan maylabot sa negosyo, nagmando sulod sa pito ka tuig.⁸

Duna usay lig-ong ebidensiya sa cuneiform nga mga dokumento nga una pa sa pagmando ni Nabopolassar (ang unang hari sa Neo-Babilonyanhong yugto), dihay laing hari (si Ashur-etel-ilani) nga nagmando sulod sa upat ka tuig sa Babilonya. Dugang pa, sulod sa kapig usa ka tuig, walay naghari nianang nasora.⁹ Apan kining tanan wala sa canon ni Ptolemy.

Nganong wala man iapil ni Ptolemy ang pipila ka magmamando? Dayag nga wala niya isipa sila ingong lehitimong mga magmamando sa Babilonya.¹⁰ Pananglitan, wala niya iapil si Labashi-Marduk, usa ka Neo-Babilonyanhong hari. Apan sumala sa cuneiform nga mga dokumento, ang mga hari nga wala iapil ni Ptolemy nagmando gayod sa Babilonya.

Sa katibuk-an, ang canon ni Ptolemy giisip nga tukma. Apan kay duna man kini mga kulang, makatagana ba gyod kinig tukma nga kronolohiya sa kasaysayan?

Konklusyon nga Gipasukad sa Ebidensiya

Sa pagsumaryo: Ang Bibliya tin-awng nag-ingon nga dihay nadestiyero sulod sa 70 ka tuig. Dunay lig-ong ebidensiya—ug kadaghanang eskolar mouyon—nga ang Hudiyong mga binihag nakabalik sa ilang yutang natawhan pagka-537 B.C.E. Kon moihap tag paatras gikan nianang tuiga, atong makita nga ang pagkalaglag sa Jerusalem nahitabo sa 607 B.C.E. Bisan pag ang klasikal nga mga historyano ug ang canon ni Ptolemy dili mouyon niining petsaha, kaduhaduhaan ang katukma sa ilang mga sinulat. Sa pagkatinuod, kanang duha ka ebidensiya dili makapamatuod nga sayop ang kronolohiya sa Bibliya.

Apan, duna pay mga pangutana nga angayng tubagon. Wala ba gayoy ebidensiya ang kasaysayan aron pamatud-an ang giingon sa Bibliya nga petsang 607 B.C.E.? Unsang ebidensiya ang gipadayag sa cuneiform nga mga dokumentong may tinong petsa, nga ang kadaghanan niini gisulat sa nakasaksi sa maong panghitabo? Ato kining tubagon sa sunod gula.

[Mga footnote]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 28]

HINUNGDANONG PETSA SA KASAYSAYAN

Ang petsang 539 B.C.E. sa dihang gisakop ni Ciro II ang Babilonya gikalkulo gamit ang testimonya sa:

▪ Karaang makasaysayanhong mga tinubdan ug cuneiform nga mga papan: Si Diodorus sa Sicily (c. 80-20 B.C.E.) misulat nga si Ciro naghari sa Persia “pagsugod sa tuig sa Ika-55ng Olympiad.” (Historical Library, Book IX, 21) Kadto maoy 560 B.C.E. Ang Gregong historyano nga si Herodotus (c. 485-425 B.C.E.) nag-ingon nga si Ciro gipatay “human siya magmando ug 29 ka tuig,” sa ato pa, siya namatay sa iyang ika-30 ka tuig nga pagmando, sa 530 B.C.E. (Histories, Book I, Clio, 214) Makita sa cuneiform nga mga papan nga si Ciro nagmando sa Babilonya ug 9 ka tuig una mamatay. Busa, ang pag-ihap ug 9 ka tuig paatras gikan sa 530 B.C.E. motultol sa 539 B.C.E. ingong tuig nga gisakop ni Ciro ang Babilonya.

Ebidensiya diha sa cuneiform nga papan: Gikompirmar sa Babilonyanhong papan nga kulonon maylabot sa astronomiya (BM 33066) nga namatay si Ciro sa 530 B.C.E. Bisag kini nga papan may mga sayop maylabot sa astronomikal nga mga posisyon, gihubit niini ang duha ka lunar nga eklipse nga nahitabo sa ikapitong tuig sa pagmando ni Cambyses II, ang anak ug manununod ni Ciro. Kini ang lunar nga mga eklipse nga nakita sa Babilonya niadtong Hulyo 16, 523 B.C.E., ug Enero 10, 522 B.C.E., nga nagpunting sa tingpamulak sa 523 B.C.E. ingong sinugdanan sa ikapitong tuig nga paghari ni Cambyses. Sa ato pa, nagsugod siya paghari sa 529 B.C.E. Busa ang kataposang tuig ni Ciro maoy 530 B.C.E., ug ang 539 B.C.E. maoy pagsugod niyag mando sa Babilonya.

[Credit Line]

Tablet: © The Trustees of the British Museum

[Kahon sa panid 31]

MUBONG SUMARYO

▪ Ang sekular nga mga historyano sagad moingon nga ang Jerusalem nalaglag sa 587 B.C.E.

▪ Ang kronolohiya sa Bibliya lig-ong nagpakita nga ang pagkalaglag nahitabo sa 607 B.C.E.

▪ Ang sekular nga mga historyano pangunang nagbase sa ilang konklusyon sa mga sinulat sa klasikal nga mga historyano ug sa canon ni Ptolemy.

▪ Ang mga sinulat sa klasikal nga mga historyano may dagkong sayop ug dili kanunayng motukma sa rekord sa mga papan nga kulonon.

[Kahon sa panid 31]

Reperensiya ug mga Komento

1. Babyloniaca (Chaldaeorum Historiae), Book One, 1.1.

2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, panid 295.

3. The Babyloniaca of Berossus, panid 8.

4. Almagest, III, 7, gihubad ni G. J. Toomer, sa Ptolemy’s Almagest, gipatik sa 1998, panid 166. Si Ptolemy nahibalo nga gigamit sa Babilonyanhong mga astronomo ang matematika sa “pagkalkulo” sa panahon sa nanglabay ug umaabot nga mga eklipse kay ilang nasusi nga ang susamang mga eklipse mahitabo matag 18 ka tuig.—Almagest, IV, 2.

5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, panid 17-18.

6. Journal of Cuneiform Studies, Tomo 47, 1995, panid 106-107.

7. Ang cuneiform maoy sistema sa pagsulat diin ang usa ka eskriba magkulit ug lainlaing simbolo diha sa humok nga papan nga kulonon gamit ang talinis nga pangkulit.

8. Si Sin-sharra-ishkun nagmando sulod sa 7 ka tuig, ug 57 ka economic tablet panahon niini nga hari ang gipetsahan sugod sa iyang paghari hangtod sa ikapitong tuig. Tan-awa ang Journal of Cuneiform Studies, Tomo 35, 1983, panid 54-59.

9. Ang economic tablet C.B.M. 2152 gipetsahan sa ikaupat nga tuig ni Ashur-etel-ilani. (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods—Chiefly From Nippur, ni A.T. Clay, 1908, panid 74.) Ang Harran Inscriptions of Nabonidus, (H1B), I, line 30, naglista usab kaniya una kang Nabopolassar. (Anatolian Studies, Tomo VIII, 1958, panid 35, 47.) Para sa mga yugto nga walay hari, tan-awa ang Chronicle 2, line 14, sa Assyrian and Babylonian Chronicles, panid 87-88.

10. Ang ubang eskolar nag-ingon nga dihay mga hari nga wala iapil ni Ptolemy—nga giingong naglista sa mga hari lamang sa Babilonya—kay sila kono gitawag sa titulong “Hari sa Asirya.” Apan, sa imong mamatikdan sa komento diha sa kahon sa panid 30, dihay ubay-ubayng hari nga gilakip sa canon ni Ptolemy nga may titulo usab nga “Hari sa Asirya.” Ang mga economic tablet, cuneiform nga mga sulat, ug mga kinulit nagpadayag nga ang mga haring si Ashur-etel-ilani, Sin-shumu-lishir, ug Sin-sharra-ishkun nagmando sa Babilonya.

[Chart/Hulagway sa panid 29]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MGA HARI SA NEO-BABILONYA

Kon kasaligan pa kini nga mga historyano, nganong wala sila magkauyonay?

Mga Hari

Nabopolassar

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (21)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (20)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (—)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (21)

Nabucodonosor II

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (43)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (43)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (43)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (43)

Amel-Marduk

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (2)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (12)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (18)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (2)

Neriglissar

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (4)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (4)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (40)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (4)

Labashi-Marduk

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (9 months)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (—)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (9 months)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (—)

Nabonido

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (17)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (17)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (17)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (17)

(#) = Gidugayon sa pagmando sa hari (pila ka tuig) sumala sa klasikal nga mga historyano

[Credit Line]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Chart/Mga hulagway sa panid 30]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

KALAINAN SA CANON NI PTOLEMY UG SA KARAANG MGA PAPAN

Wala iapil ni Ptolemy sa iyang listahan ang pipila ka hari. Ngano?

CANON NI PTOLEMY

Nabonassar

Nabu-nadin-zeri (Nadinu)

Mukin-zeri and Pul

Ululayu (Shalmaneser V) “Hari sa Asirya”

Merodach-baladan

Sargon II “Hari sa Asirya”

Unang Yugto nga Walay Hari

Bel-ibni

Ashur-nadin-shumi

Nergal-ushezib

Mushezib-Marduk

Ikaduhang Yugto nga Walay Hari

Esarhaddon “Hari sa Asirya”

Shamash-shuma-ukin

Kandalanu

Nabopolassar

Nabucodonosor

Amel-Marduk

Neriglissar

Nabonido

Ciro

Cambyses

ANG URUK KING LIST INGON SA MAKITA SA KARAANG MGA PAPAN

Kandalanu

Sin-shumu-lishir

Sin-sharra-ishkun

Nabopolassar

Nabucodonosor

Amel-Marduk

Neriglissar

Labashi-Marduk

Nabonido

[Hulagway]

Ang Babilonyanhong mga rekord maoy bahin sa cuneiform nga rekord nga motabang nato sa pagtino sa katukma sa canon ni Ptolemy

[Credit Line]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Picture Credit Line sa panid 31]

Photograph taken by courtesy of the British Museum