Ե՞րբ է հին Երուսաղեմը կործանվել. մաս առաջին

Ինչո՞ւ է այս հարցը հետաքրքրական

Ի՞ՆՉ ԵՆ ԱՍՈՒՄ ՓԱՍՏԵՐԸ

Այս հոդվածում շոշափվում են գիտական հարցեր հին Երուսաղեմի կործանման թվականի վերաբերյալ (երկրորդ մասը կհրապարակվի «Դիտարանի» հաջորդ համարում), որոնք շատ են հետաքրքրում մեր որոշ ընթերցողների։ Հոդվածներում տրվող պատասխանները հիմնված են մանրակրկիտ հետազոտությունների և Աստվածաշնչի վրա։

«Պատմաբաններն ու հնագետներն ասում են, որ Երուսաղեմի կործանման թվականը մ.թ.ա. 587-ը կամ 586-ն է a։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ են Եհովայի վկաներն ասում, թե դա մ.թ.ա. 607-ն է։ Ի՞նչ հիմքեր եք բերում դրա համար»։

ԱՀԱ այսպիսի հարց է տալիս մեր ընթերցողներից մեկը։ Բայց գուցե ասեք. «Մի՞թե այդքան կարևոր է ճշգրտորեն իմանալ, թե Բաբելոնի Նաբուգոդոնոսոր II թագավորը երբ է կործանել Երուսաղեմ քաղաքը»։ Այո՛, կարևոր է, և դրա համար կա երկու պատճառ։ Առաջին՝ այս թվականը կարևոր շրջադարձային կետ է Աստծու ժողովրդի պատմության մեջ։ Մի պատմաբան նշում է, որ «սա աղետ էր, մեծ կործանում»։ Այս թվականը նշանավորում էր այն տաճարի վախճանը, որը 400 տարուց ավելի եղել էր Ամենակարող Աստծու երկրպագության կենտրոնը։ Սաղմոսերգուն ողբալով ասաց. «Ով Աստուած.... պղծեցին քո սուրբ տաճարը. Երուսաղէմն աւերակ արին» (Սաղմոս 79։1, «Արարատ» թարգմանություն b)։

Երկրորդ պատճառն այն է, որ այդ «մեծ կործանման» տարեթիվն իմանալը, ինչպես նաև հասկանալը, որ Երուսաղեմում ճշմարիտ երկրպագության վերականգնումը աստվածաշնչյան կոնկրետ մարգարեության կատարում էր, կավելացնի մեր վստահությունը այն բանի հանդեպ, որ Աստծու Խոսքն արժանահավատ է։ Ուրեմն ինչո՞ւ են Եհովայի վկաները ընդունում մի թվական, որը 20 տարով տարբերվում է լայնորեն ընդունված թվականից։ Եթե կարճ ասենք, պատճառը հենց Աստվածաշնչում եղած ապացույցներն են։

Ո՞ւմ էին վերաբերում «յոթանասուն տարիները»

Կործանումից տարիներ առաջ հրեա մարգարե Երեմիան շատ կարևոր բան գրեց մեզ հետաքրքրող ժամանակի վերաբերյալ։ Նա «բոլոր Երուսաղէմի բնակիչներուն» զգուշացրեց՝ ասելով. «Այս բոլոր երկիրը անապատ ու ամայութիւն պիտի ըլլայ եւ այս ազգերը եօթանասուն տարի Բաբելոնի թագաւորին պիտի ծառայեն» (Երեմիա 25։1, 2, 11, Արևմտահայերեն Աստվածաշունչ)։ Մարգարեն հետո ասաց. ««Այսպես է ասում Եհովան. «Երբ Բաբելոնում յոթանասուն տարին լրանա, ես ուշադրություն կդարձնեմ ձեզ և կհաստատեմ ձեր մասին իմ բարի խոսքերը՝ ձեզ այս վայրը վերադարձնելով» (Երեմիա 29։10)։ Ի՞նչ էին այդ «յոթանասուն տարիները»։ Ինչպե՞ս է այս ժամանակահատվածը օգնում որոշելու Երուսաղեմի կործանման թվականը։

 Շատ Աստվածաշնչերում «յոթանասուն տարի Բաբելոնում» արտահայտությունը թարգմանված է «յոթանասուն տարի Բաբելոնի համար» (ԱԹ)։ Սրանից ելնելով՝ որոշ պատմաբաններ պնդում են, թե այդ ժամանակահատվածը վերաբերում է Բաբելոնյան կայսրությանը։ Աշխարհիկ ժամանակագրության համաձայն՝ բաբելոնացիները հին Հուդային ու Երուսաղեմին տիրել են մոտ 70 տարի՝ մ.թ.ա. 609-ից մինչև մ.թ.ա. 539-ը, երբ մայրաքաղաք Բաբելոնը գրավվեց։

Աստվածաշունչը, սակայն, ցույց է տալիս, որ այդ 70 տարիները Աստծու սահմանած պատիժն էին Հուդայի ու Երուսաղեմի բնակիչների համար, ովքեր ուխտի մեջ էին նրա հետ և պետք է հնազանդվեին նրան (Ելք 19։3–6)։ Երբ հրեաները չցանկացան հետ դառնալ իրենց չար ճանապարհներից, Աստված ասաց. «Ահա ես կ’ուղարկեմ.... բաբելացիների Նաբուքոդոնոսոր արքային.... այդ երկրի վրայ, դրա բնակիչների վրայ, այն բոլոր ցեղերի վրայ, որ դրա շուրջն են» (Երեմիա 25։4, 5, 8, 9, Էջմիածնի Աստվածաշունչ)։ Թեև հարևան ցեղերին, կամ՝ ազգերին նույնպես բաժին հասավ Բաբելոնի ցասումից, այնուամենայնիվ Աստված գլխավորապես «պատժեց իր ժողովրդին» (New International Version)՝ Երուսաղեմը կործանելով և ժողովրդին 70 տարով աքսորելով Բաբելոն, որովհետև Երուսաղեմը «ծանր մեղք գործեց» (ԱԱ) (Ողբ 1։8; 3։42; 4։6)։

Ըստ Աստվածաշնչի՝ Հուդան 70 տարի կրելու էր իր խիստ պատիժը և Աստված այդ պատիժն իրականացնելու էր բաբելոնացիների միջոցով։ Բայցևայնպես, Աստված հրեաներին ասաց. «Երբ.... յոթանասուն տարին լրանա, ես ուշադրություն կդարձնեմ ձեզ.... ձեզ այս վայրը [այսինքն՝ Հուդա և Երուսաղեմ] վերադարձնելով» (Երեմիա 29։10)։

Ե՞րբ սկսվեցին «յոթանասուն տարիները»

Պատմիչ Եզրասը, որն ապրել է Երեմիայի՝ 70 տարիների վերաբերյալ մարգարեության կատարումից հետո, Աստծու ներշնչանքով գրեց. «[Նաբուգոդոնոսոր թագավորը] սուրից մնացածներին գերի տարաւ Բաբիլոն, եւ նորանք նորա ու նորա որդկանցը ծառաներ եղան մինչեւ Պարսից թագաւորութեան թագաւորելը, որպէս զի Երեմիայի բերանով ասուած Տիրոջ խօսքը կատարուի, մինչեւ որ երկիրը վայելէ իր շաբաթները [«հանգստի շաբաթները», New International Version]. աւերման բոլոր օրերը նա շաբաթ պահեց, մինչեւ եօթանասուն տարին լրանալը» (Բ Մնացորդաց 36։20, 21, ԱԹ)։

Այսպիսով՝ 70 տարիները այն ժամանակահատվածն էին լինելու, երբ Հուդան ու Երուսաղեմը վայելելու էին «հանգստի շաբաթները»։ Սա նշանակում էր, որ երկիրը չէր մշակվելու՝ հրեաները սերմ չէին ցանելու և խաղողի այգիները չէին էտելու (Ղևտական 25։1–5)։ Դա լինելու էր նրանց անհնազանդության պատճառով (հրեաների մեղքերից էր թերևս նաև այն, որ նրանք թերացել էին պահել բոլոր այն տարիները, որոնք Շաբաթ էին)։ Եվ այսպես, երկիրը 70 տարի մնալու էր անմշակ և ամայի (Ղևտական 26։27, 32–35, 42, 43)։ Ե՞րբ էր սկսվելու այդ ժամանակաշրջանը։

Իրողությունն այն է, որ բաբելոնացիները Նաբուգոդոնոսորի գլխավորությամբ Երուսաղեմի վրա հարձակվեցին երկու անգամ՝ երկու տարբեր տարիների։ Այդ դեպքում ո՞ր տարվանից պետք է հաշվել 70 տարիները։ Անշուշտ, ոչ այն տարվանից, երբ Նաբուգոդոնոսորը առաջին անգամ պաշարեց Երուսաղեմը։ Ինչո՞ւ ենք այդպես ասում։ Որովհետև այդ ժամանակ Նաբուգոդոնոսորը Երուսաղեմից բազմաթիվ գերիներ տարավ Բաբելոն, բայց նրանք ժողովրդի մի մասն էին ընդամենը։ Բացի այդ, նա քաղաքը չավերեց։ Դրանից հետո նրանք, ովքեր մնացել էին Հուդայում, այսինքն՝ «հասարակ ժողովուրդը», ապրուստ էին հայթայթում հողագործության միջոցով (2 Թագավորներ 24։8–17)։ Բայց շուտով դեպքերի ընթացքը կտրուկ փոխվեց։

Բաբելոնացիները վերադարձան, քանի որ հրեաները ապստամբություն էին բարձրացրել (2 Թագավորներ 24։20; 25։8–10)։ Նրանք հիմնահատակ ավերեցին քաղաքը, ինչպես նաև սուրբ տաճարը, և քաղաքի բնակիչներից շատերին տարան Բաբելոն։ Երկու ամսվա ընթացքում «բոլոր ժողովուրդը [որ մնացել էր Հուդայում] մեծից մինչեւ փոքրը եւ զօրաց իշխանները վեր կացան գնացին Եգիպտոս, որովհետեւ վախեցան Քաղդէացիների երեսիցը» (Դ Թագավորաց 25։25, 26, ԱԹ)։ Կարելի է ասել, որ միայն այդ տարվա հրեական յոթերորդ ամսից՝ տիշրիից (սեպտեմբեր-հոկտեմբեր) սկսած՝ երկիրը անմշակ ու ամայի դարձավ և սկսեց վայելել հանգստի Շաբաթը։ Եգիպտոսում ապաստանած հրեաներին Աստված Երեմիայի միջոցով ասաց. «Դուք տեսաք այն ամէն չարիքը, որ Երուսաղէմի վրայ ու բոլոր Յուդայի քաղաքներուն վրայ բերի եւ ահա անոնք այսօր աւերակ են ու անոնց մէջ բնակող չկայ» (Երեմիա 44։1, 2, ԱԱ)։ Այսպիսով՝ այս իրադարձությամբ  ակներևաբար նշանավորվեց 70 տարիների սկիզբը։ Իսկ ո՞ր թվականն էր դա։ Այս հարցին կարող ենք պատասխանել, եթե իմանանք, թե երբ են ավարտվել 70 տարիները։

Ե՞րբ են «յոթանասուն տարիները» ավարտվել

Դանիել մարգարեն, որի կենդանության օրոք «Պարսկաստանի տիրակալությունը հաստատվեց», Բաբելոնում էր և հաշվարկեց, թե երբ են ավարտվելու 70 տարիները։ Նա գրեց. «Ես Դանիէլս իմացայ գրքերումը այն տարիների թիւը, որոնց համար Տիրոջ խօսքը եղել էր Երեմիա մարգարէին, թէ պիտի վերջացնէր Երուսաղէմի աւերմունքները եօթանասուն տարիով» (Դանիել 9։1, 2, ԱԹ)։

Եզրասը խորհրդածեց Երեմիայի մարգարեությունների շուրջ և «յոթանասուն տարվա» ավարտը կապեց այն ժամանակի հետ, երբ «Տէրը զարթնեցրեց Պարսից Կիւրոս թագաւորի հոգին, եւ նա իր բոլոր թագաւորութեան մէջ մունետիկ կանչել տուաւ» (Բ Մնացորդաց 36։21, 22, ԱԹ)։ Ե՞րբ հրեաներն ազատ արձակվեցին։ Նրանց գերության ավարտն ազդարարող հրամանը դուրս եկավ «Պարսկաստանի Կյուրոս թագավորի իշխանության առաջին տարում» (տե՛ս  «Ուղենիշային թվական» շրջանակը)։ Իսկ մ.թ.ա. 537-ի վերջում հրեաներն արդեն Երուսաղեմում էին ճշմարիտ երկրպագությունը վերականգնելու նպատակով (Եզրաս 1։1–5; 2։1; 3։1–5)։

Այսպիսով՝ ըստ աստվածաշնչային ժամանակագրության՝ 70 տարիները բառացի տարիներ էին, որոնք ավարտվեցին մ.թ.ա. 537-ին։ Այս թվականից 70 տարի հետ հաշվելով՝ գալիս ենք մ.թ.ա. 607-ը։ Ուրեմն 70 տարիները սկսվել են մ.թ.ա. 607-ին։

Բայց եթե Սուրբ Գիրքը հստակորեն մատնացույց է անում մ.թ.ա. 607-ը՝ որպես Երուսաղեմի կործանման տարի, ապա ինչո՞ւ են բազմաթիվ հեղինակավոր մարդիկ պնդում, թե դա մ.թ.ա. 587-ն է։  Նրանք հենվում են երկու աղբյուրի վրա՝ դասական պատմիչների աշխատությունների և Պտղոմեոսի ցուցակի։ Արդյո՞ք այդ աղբյուրները ավելի վստահելի են, քան Աստվածաշունչը։ Եկեք տեսնենք։

Դասական պատմիչներ. որքանո՞վ են արժանահավատ

Այն պատմիչները, ովքեր ապրել են Երուսաղեմի կործանման թվականին համեմատաբար մոտ ժամանակներում, իրար հետ չհամընկնող տեղեկություններ են տալիս նորբաբելոնյան թագավորների վերաբերյալ c (տե՛ս  «Նորբաբելոնյան թագավորներ» շրջանակը)։ Այդ տեղեկությունների վրա հիմնված ժամանակագրությունը չի համապատասխանում աստվածաշնչային ժամանակագրությանը։ Որքանո՞վ են արժանահավատ դասական պատմիչների արձանագրությունները։

Նորբաբելոնյան շրջանին ամենամոտ ապրած պատմիչներից մեկը «Բելի քուրմ» բաբելոնացի Բերոսոսն էր։ Մ.թ.ա. 281-ին նա գրեց «Բաբելոնապատում» աշխատությունը, որը, սակայն, կորավ, և այսօր մեզ են հասել այդ գրքի միայն պատառիկներ, այն էլ ուրիշ պատմիչների գործերի միջոցով։ Բերոսոսը պնդում էր, որ օգտվել է այնպիսի «գրքերից, որոնք մեծ խնամքով պահվում էին Բաբելոնում»¹։ Արդյո՞ք Բերոսոսը ճշգրիտ կերպով է ներկայացրել փաստերը։ Քննենք մի օրինակ։

Բերոսոսը գրել է, որ Ասորեստանի Սենեքերիմ թագավորը հաջորդեց իր «եղբորը» և նրանից հետո՝ նրա որդին [Ասարհադոնը թագավորեց]՝ 8 տարի, իսկ նրանից հետո՝ Սամուգեսը [Շամաշումուկինը]՝ 21 տարի» (III, 2.1, 4)։ Սակայն բաբելոնյան պատմական արձանագրությունները, որոնք գրվել են Բերոսոսից շատ տարիներ առաջ, ասում են, որ Սենեքերիմը հաջորդել է իր հորը՝ Սարգոն II-ին և ոչ թե իր եղբորը, Ասարհադոնը թագավորել է 12 և ոչ թե 8 տարի, իսկ Շամաշումուկինը՝ 20 և ոչ թե 21 տարի։ Գիտնական Ռ. վան դեր Սպեկն ասում է, որ Բերեսոսը, իրոք, օգտվել է բաբելոնյան տարեգրություններից, սակայն ավելացնում է. «Սա չխանգարեց նրան սեփական հավելումներն ու մեկնություններն անելու»²։

Ինչպե՞ս են մյուս գիտնականները վերաբերվում Բերոսոսին։ «Անցյալում Բերոսոսին համարել են պատմիչ»,— ասում է Ս. Բերստայնը, որը մանրակրկիտ կերպով ուսումնասիրել է Բերոսոսի գործերը։ Նա ավելացնում է. «Եթե նա պատմիչ է, ապա նրա աշխատանքը չի կարելի համարել արժանահավատ։ Մեզ հասած «Բաբելոնապատումի» նույնիսկ պատառիկներում հասարակ բաների վերաբերյալ կան մի շարք զարմանալի սխալներ.... Անթույլատրելի է, որ պատմիչը նման սխալներ անի, և ընդհանրապես Բերոսոսի նպատակը ամենևին էլ պատմական փաստեր արձանագրելը չի եղել»³։

Ելնելով այս ամենից՝ ի՞նչ եզրակացության եք գալիս։ Կարելի՞ է Բերոսոսի հաշվարկները համարել հետևողականորեն ճշգրիտ։ Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել դասական մյուս պատմիչների մասին, ովքեր իրենց կազմած ժամանակագրությունը գլխավորապես հիմնել են Բերոսոսի աշխատությունների վրա։ Կարելի՞ է նրանց եզրահանգումները արժանահավատ համարել։

Պտղոմեոսի ցուցակը

Պտղոմեոս Կլավդիոսը, որը աստղագետ էր և ապրել է մ.թ. 2-րդ դարում, կազմեց թագավորների մի ցուցակ։ Այս ցուցակը գիտնականների կողմից նույնպես բերվում է որպես ապացույց  մ.թ.ա. 587թ. հաստատելու համար։ Թագավորների այս ցուցակը համարվում է հին աշխարհի, այդ թվում նաև նորբաբելոնյան շրջանի պատմության ժամանակագրության հիմնասյունը։

Պտղոմեոսը իր ցուցակը կազմել է նորբաբելոնյան շրջանի ավարտից մոտ 600 տարի անց։ Այդ դեպքում ինչպե՞ս է նա պարզել, թե իր ցուցակի առաջին թագավորը երբ է սկսել իշխել։ Պտղոմեոսը բացատրում է, որ աստղագիտական հաշվարկների (որոնք մասամբ հիմնված են եղել լուսնի խավարումների վրա) միջոցով «[իրենք] հաշվարկել [են] Նաբունասարի [ցուցակում նշված առաջին թագավորի] կառավարման սկիզբը»⁴։ Ելնելով սրանից՝ Բրիտանական թանգարանի աշխատակից Քրիստոֆեր Ուոլկերն ասում է, որ Պտղոմեոսի ցուցակը «աստղագետների համար կազմված մի արհեստական մոդել է, որը պարունակում է հետևողական ժամանակագրություն»։ Այդ ցուցակի նպատակը չէր «պատմաբաններին տրամադրել թագավորների գահակալման և մահվան ճշգրիտ թվականները»⁵։

«Վաղուց է հայտնի, որ ցուցակը վստահելի է աստղագիտական առումով,— գրում է Պտղոմեոսի ամենախանդավառ ջատագովներից մեկը՝ Լեո Դեպաուտը։— Բայց դա ինքնաբերաբար չի նշանակում, որ այն վստահելի է նաև պատմական առումով»։ Թագավորների այս ցուցակի վերաբերյալ պրոֆեսոր Դեպաուտը ավելացնում է. «Ինչ վերաբերում է վաղ թագավորներին [որոնց մեջ մտնում են նորբաբելոնյան թագավորները], ցուցակը պետք է համեմատել սեպագրերի հետ՝ յուրաքանչյուր թագավորի կառավարման ժամանակաշրջանը որոշելու համար»⁶։

Ի՞նչ են այդ «սեպագրերը», որոնք հնարավորություն են տալիս ստուգելու Պտղոմեոսի ցուցակի պատմական ճշգրտությունը։ Դրանք բաբելոնյան տարեգրություններ են, թագավորների անունների ցուցակներ և տնտեսական կյանքի վերաբերյալ արձանագրություններ։ Այդ վավերագրերը կազմել են նորբաբելոնյան ժամանակներում կամ այդ ժամանակներին մոտ ապրած դպիրները⁷։

Ի՞նչ է ցույց տալիս Պտղոմեոսի ցուցակի համեմատությունը սեպագրերի հետ։  «Պտղոմեոսի ցուցակի համեմատությունը հին սեպագրերի հետ» շրջանակում (տե՛ս ստորև) բերված է այդ ցուցակից մի հատված, որը համեմատվում է սեպագիր մի արձանագրության հետ։ Նկատենք, որ Պտղոմեոսը միայն չորս թագավոր է հիշատակում բաբելոնացի Կանդալանու և Նաբոնիդ թագավորների միջև։ Այնինչ այդ սեպագրերից մեկում՝ Ուրուկի՝ թագավորների ցուցակում, այս երկու թագավորների անունների արանքում հիշատակվում է յոթ թագավոր։  Գուցե ինչ-որ մեկը փաստարկի, որ այդ թագավորների գահակալումը կարճատև է եղել, ուստի կարիք չի եղել նրանց անունները ընդգրկել։ Հետաքրքիր է, սակայն, որ նրանցից մեկը, համաձայն տնտեսական կյանքի վերաբերյալ մի սեպագրի, իշխել է յոթ տարի⁸։

Սեպագիր վավերագրերը պարունակում են նաև համոզիչ ապացույց, որ Նաբուպալասարից (նորբաբելոնյան շրջանի առաջին թագավորից) առաջ Բաբելոնում չորս տարի իշխել է մեկ այլ թագավոր՝ Աշուրեթելիլանին։ Բացի այս, մեկ տարուց ավելի երկրում թագավոր չի եղել⁹։ Այս բոլոր փաստերը բացակայում են Պտղոմեոսի ցուցակից։

Ինչո՞ւ Պտղոմեոսը որոշ թագավորների անուններ չի գրել։ Ըստ ամենայնի, նա նրանց չի համարել Բաբելոնի օրինական կառավարիչներ¹⁰։ Օրինակ՝ չի գրել նորբաբելոնյան թագավոր Լաբաշի-Մարդուկի անունը։ Բայց համաձայն սեպագրերի՝ Պտղոմեոսի չարձանագրած թագավորները իրականում իշխե՛լ են Բաբելոնում։

Ինչևէ, ընդհանուր առմամբ՝ Պտղոմեոսի ցուցակը ճշգրիտ է համարվում։ Բայցևայնպես, վերը նշված թերությունները հիմք չեն տալիս ասելու, որ ցուցակը պատմական տեսանկյունից պարունակում է հարյուր տոկոսանոց ճշգրիտ ժամանակագրություն։

Եզրակացություն

Աստվածաշունչը հստակ ասում է, որ եղել է 70 տարվա գերություն։ Կան համոզիչ ապացույցներ, և գիտնականների մեծամասնությունը համակարծիք է, որ հրեա գերիները վերադարձել են և իրենց հայրենիքում են եղել մ.թ.ա. 537-ին։ Այս թվականից 70 տարի հետ հաշվելով՝ գալիս ենք մ.թ.ա. 607-ը, որն էլ Երուսաղեմի կործանման տարին է։ Դասական պատմիչները և Պտղոմեոսը տարակարծիք են այս թվականի հարցում, բայց անհնար է չնկատել, որ հենց նրանց աշխատությունների հավաստիության վերաբերյալ հիմնավոր կասկածներ կան։ Կարելի է համոզված ասել, որ նրանց տեղեկությունները աստվածաշնչային ժամանակագրությունը հերքելու բավարար ուժ չունեն։

Այնուամենայնիվ, դեռևս մնում են հարցեր, որոնց հարկավոր է պատասխանել։ Կա՞ն պատմական փաստեր, որոնք հաստատում են Աստվածաշնչի ճշմարտացիությունը մ.թ.ա. 607-ի առնչությամբ։ Ի՞նչ են ասում թվագրված սեպագիր սալիկները, որոնցից շատերը գրվել են ականատեսների կողմից։ Այս հարցերը կքննարկենք հաջորդ համարում։

[ծանոթագրություններ]

 [շրջանակ/​նկարներ 28-րդ էջի վրա]

ՈւՂԵՆԻՇԱՅԻՆ ԹՎԱԿԱՆ

Մ.թ.ա. 539 թվականը, երբ Կյուրոս II-ը նվաճեց Բաբելոնը, հաշվարկվում է հետևյալ ապացույցների հիման վրա.

▪ Հին պատմական աղբյուրներ և սեպագիր սալիկներ։ Դիոդորոս Սիկիլիացին (մ.թ.ա. մոտ 80–20թթ.) գրել է, որ Կյուրոսը Պարսկաստանի թագավոր դարձավ «հիսունհինգերորդ օլիմպիադայի առաջին տարում» (Historical Library, գիրք IX, 21)։ Այդ տարին մ.թ.ա. 560-ն էր։ Հույն պատմիչ Հերոդոտոսը (մ.թ.ա. մոտ 488–425թթ.) ասում է, որ Կյուրոսը սպանվեց «քսանինը տարի կառավարելուց հետո», ինչը նշանակում է, որ նա մահացել է իր իշխանության 30-րդ տարում՝ մ.թ.ա. 530-ին (Histories, գիրք I, Clio, 214)։ Սեպագիր արձանագրությունները վկայում են, որ Կյուրոսը մահացավ ինը տարի Բաբելոնի վրա իշխելուց հետո։ Եթե 530-ին գումարենք այս ինը տարիները, կստանանք 539, որն էլ կլինի Կյուրոսի կողմից Բաբելոնը նվաճելու տարեթիվը։

«BM 33066» սեպագիր սալիկ։ Աստղագիտական տեղեկություն պարունակող կավե այս սալիկը հաստատում է, որ Կյուրոսը մահացել է մ.թ.ա. 530-ին։ Թեև այս վավերագիրը զերծ չէ երկնային մարմինների դիրքի վերաբերյալ որոշ սխալներից, այն պարունակում է հավաստի նկարագրություն լուսնի երկու խավարումների մասին, որոնք տեղի են ունեցել Կամբյուսես II-ի՝ Կյուրոսի որդու և հաջորդի յոթերորդ տարում։ Այսօր արդեն պարզ է, որ այդ խավարումները տեղի են ունեցել մ.թ.ա. 523-ի հուլիսի 16-ին և մ.թ.ա. 522-ի հունվարի 10-ին և տեսանելի են եղել Բաբելոնից։ Իսկ սա նշանակում է, որ Կամբյուսեսի յոթերորդ տարին սկսվել է մ.թ.ա. 523-ի սկզբում։ Հետևաբար նա սկսել է թագավորել մ.թ.ա. 529-ին։ Սա էլ իր հերթին նշանակում է, որ Կյուրոսի վերջին տարին եղել է մ.թ.ա. 530-ը, իսկ Բաբելոնի վրա իշխելու առաջին տարին՝ մ.թ.ա. 539-ը։

[թույլտվությամբ]

Tablet: © The Trustees of the British Museum

[շրջանակ 31-րդ էջի վրա]

ՀԱՄԱՌՈՏ ԱՄՓՈՓՈՒՄ

▪ Աշխարհիկ պատմիչներից շատերը սովորաբար ասում են, որ Երուսաղեմը կործանվել է մ.թ.ա. 587-ին։

▪ Աստվածաշնչային ժամանակագրությունը հստակորեն մատնանշում է, որ Երուսաղեմը կործանվել է մ.թ.ա. 607-ին։

▪ Աշխարհիկ պատմիչները իրենց եզրակացությունները գլխավորապես հիմնում են դասական պատմիչների աշխատությունների և Պտղոմեոսի ցուցակի վրա։

▪ Դասական պատմիչների աշխատությունները պարունակում են լուրջ սխալներ և միշտ չէ, որ ներդաշնակ են սեպագիր արձանագրություններին։

[շրջանակ 31-րդ էջի վրա]

Աղբյուրներ և ծանոթագրություններ

1. Babyloniaca (Chaldaeorum Historiae), Book One, 1.1.

2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, page 295.

3. The Babyloniaca of Berossus, page 8.

4. Almagest, III, 7, translated by G. J. Toomer, in Ptolemy’s Almagest, published 1998 (page 166)։ Պտղոմեոսը գիտեր, որ բաբելոնացի աստղագետները մաթեմատիկական մոդելների միջոցով հաշվարկում էին անցյալ և ապագա խավարումները (նրանք հայտնաբերել էին, որ նույնանման խավարումներ տեղի են ունենում յուրաքանչյուր 18 տարին մեկ) (Almagest, IV, 2)։

5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, pages 17-18.

6. Journal of Cuneiform Studies, Volume 47, 1995, pages 106-107.

7. Գրողը փափուկ կավե սալիկին սրածայր սեպաձև գործիքով դրոշմում էր տարբեր նշաններ։

8. Սինշարաիշկունը իշխել է յոթ տարի։ Այս թագավորի 57 սալիկներ թվագրվում են նրա գահակալման շրջանի տարիներով (տե՛ս Journal of Cuneiform Studies, JCS Volume 35, 1983, pages 54-59)։

9. Տնտեսական կյանքի վերաբերյալ «C.B.M. 2152» սալիկը թվագրվում է Աշուրեթելիլանիի չորրորդ տարով (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods— Chiefly From Nippur, by A.T. Clay, 1908, page 74)։ Նաև Harran Inscriptions of Nabonidus-ում (H1B, I, line 30) Աշուեթելիլանիի անունը գրված է Նաբուպալասարի անունից անմիջապես առաջ (Anatolian Studies, Vol. VIII (1958), pages 35, 47.) Անթագավոր շրջանի համար տե՛ս Assyrian and Babylonian Chronicles, Chronicle 2, line 14, pages 87-88.

10. Որոշ գիտնականներ պնդում են, որ Պտղոմեոսը (որը, ենթադրվում է, ընդգրկել է միայն Բաբելոնի թագավորներին) մի քանի թագավորների անուններ չի գրել այն պատճառով, որ նրանք ունեցել են «Ասորեստանի արքա» տիտղոսը։ Սակայն, ինչպես երևում է 30-րդ էջի շրջանակից, Պտղոմեոսի ցուցակում ընդգրկված մի քանի թագավորներ կրում են նաև «Ասորեստանի արքա» տիտղոսը։ Տնտեսական կյանքի վերաբերյալ սալիկները, սեպագիր նամակները և փորագրությունները հստակ ցույց են տալիս, որ Աշուրեթելիլանի, Սինշումուլիշիր և Սինշարաիշկուն թագավորները իշխել են Բաբելոնի վրա։

 [գծապատկեր/​նկար 29-րդ էջի վրա]

(Ամբողջական պատկերի համար տե՛ս հրատարակությունը)

ՆՈՐԲԱԲԵԼՈՆՅԱՆ ԹԱԳԱՎՈՐՆԵՐ

Եթե այս պատմիչները վստահարժան են, ինչո՞ւ են հակասում իրար։

Թագավորներ

Նաբուպալասար

ԲԵՐՈՍՈՍ մոտ 350-270 մ.թ.ա. (21)

ՊՈԼԻՀԻՍՏՈՐ 105-? մ.թ.ա (20)

ՀՈՎՍԵՊՈՍ 37-?100 մ.թ. (—)

ՊՏՂՈՄԵՈՍ մոտ 100-170 մ.թ. (21)

Նաբուգոդոնոսոր II

ԲԵՐՈՍՈՍ մոտ 350-270 մ.թ.ա. (43)

ՊՈԼԻՀԻՍՏՈՐ 105-? մ.թ.ա (43)

ՀՈՎՍԵՊՈՍ 37-?100 մ.թ. (43)

ՊՏՂՈՄԵՈՍ մոտ 100-170 մ.թ. (43)

Ամել–Մարդուկ

 ԲԵՐՈՍՈՍ մոտ 350-270 մ.թ.ա. (2)

ՊՈԼԻՀԻՍՏՈՐ 105-? մ.թ.ա (12)

ՀՈՎՍԵՊՈՍ 37-?100 մ.թ. (18)

ՊՏՂՈՄԵՈՍ մոտ 100-170 մ.թ. (2)

Ներիգլիսար

ԲԵՐՈՍՈՍ մոտ 350-270 մ.թ.ա. (4)

ՊՈԼԻՀԻՍՏՈՐ 105-? մ.թ.ա (4)

ՀՈՎՍԵՊՈՍ 37-?100 մ.թ. (40)

ՊՏՂՈՄԵՈՍ մոտ 100-170 մ.թ. (4)

Լաբաշի-Մարդուկ

ԲԵՐՈՍՈՍ մոտ 350-270 մ.թ.ա. (9 ամիս)

ՊՈԼԻՀԻՍՏՈՐ 105-? մ.թ.ա (—)

ՀՈՎՍԵՊՈՍ 37-?100 մ.թ. (9 ամիս)

ՊՏՂՈՄԵՈՍ մոտ 100-170 մ.թ. (—)

Նաբոնիդ

ԲԵՐՈՍՈՍ մոտ 350-270 մ.թ.ա. (17)

ՊՈԼԻՀԻՍՏՈՐ 105-? մ.թ.ա (17)

ՀՈՎՍԵՊՈՍ 37-?100 մ.թ. (17)

ՊՏՂՈՄԵՈՍ մոտ 100-170 մ.թ. (17)

Թագավորների գահակալման տարիները՝ ըստ դասական պատմիչների

[թույլտվությամբ]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[գծապատկեր/​նկարներ 30-րդ էջի վրա]

(Ամբողջական պատկերի համար տե՛ս հրատարակությունը)

ՊՏՂՈՄԵՈՍԻ ՑՈՒՑԱԿԻ ՀԱՄԵՄԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ՍԵՊԱԳՐԵՐԻ ՀԵՏ

Պտղոմեոսն իր ցուցակում չի ընդգրկել որոշ թագավորների։ Ինչո՞ւ։

ՊՏՂՈՄԵՈՍԻ ՑՈՒՑԱԿԸ

Նաբունասար

Նաբունադինզերի (Նադինու)

Մուկինզերի և Փուլ

Ուլուլայու (Սալմանասար V)՝ «Ասորեստանի արքա»

Մարոդաք-Բալադան

Սարգոն II՝ «Ասորեստանի արքա»

Առաջին անթագավոր շրջան

Բել-իբնի

Աշուրնադինշումի

Ներգալուշեզիբ

Մուշեզիբ-Մարդուկ

Երկրորդ անթագավոր շրջան

Ասարհադոն՝ «Ասորեստանի արքա»

Շամաշումուկին

Կանդալանու

Նաբուպալասար

Նաբուգոդոնոսոր

Ամել-Մարդուկ

Ներիգլիսար

Նաբոնիդ

Կյուրոս

Կամբյուսես

ՈՒՐՈՒԿԻ՝ ԹԱԳԱՎՈՐՆԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿԸ՝ ԸՍՏ ՀԻՆ ՍԵՊԱԳՐԵՐԻ

Կանդալանու

Սինշումուլիշիր

Սինշարաիշկուն

Նաբուպալասար

Նաբուգոդոնոսոր

Ամել-Մարդուկ

Ներիգլիսար

Լաբաշի-Մարդուկ

Նաբոնիդ

[նկար]

Բաբելոնյան տարեգրությունները սեպագրեր են, որոնց միջոցով կարող ենք ստուգել Պտղոմեոսի ցուցակի ճշգրտությունը

[թույլտվությամբ]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[նկար 31-րդ էջի վրա. թուալտվությամբ]

Photograph taken by courtesy of the British Museum