Go na content

Go na table of contents

O ten Yerusalem fu owruten kisi pori?—Pisi wán

O ten Yerusalem fu owruten kisi pori?—Pisi wán

O ten Yerusalem fu owruten kisi pori?​—Pisi wán

Fu san ede a prenspari fu kon sabi dati? San den buweisi e sori?

Disi na a fosiwan fu tu artikel di e kon na ini a Waktitoren disi èn na ini a wan di e kon. Den artikel disi e taki fu aksi di sabiman poti fu di den wani sabi o ten owruten Yerusalem kisi pori. Nanga yepi fu Bijbel èn nanga yepi fu sani di sma ondrosuku finifini, den tu artikel disi e gi piki na tapu aksi di e dangra son leisiman.

„Soleki fa historia skrifiman nanga sabiman di e ondrosuku owruten sani e sori, dan furu sma e agri taki Yerusalem kisi pori na ini 586 noso 587 F.K. * Fu san ede Yehovah Kotoigi e taki dati a pori dati pasa na ini 607 F.K.? Sortu buweisi den abi gi dati?”

NA DATI wan fu den leisiman fu wi ben aksi. Ma fu san ede wi musu kon sabi san na a yoisti yari di Nebukadnesar II, a kownu fu Babilon, pori a foto Yerusalem? A fosi sani di e meki taki wi musu kon sabi dati, na fu di a pori dati ben de wan prenspari sani di ben o pasa na ini a historia fu a pipel fu Gado. Wan historia skrifiman ben taki dati a pori dati ben de wan bigi rampu, iya, „wan tumusi bigi rampu”. Na ini a yari dati, wan kaba kon na a tempel di ben e prenki na anbegi fu na Almakti Gado moro leki 400 yari. A psalm skrifiman ben kragi: „O Gado, dem heiden soema ben kom na ini Joe erfenis; dem ben pori Joe santa tempel; dem ben meki Jerusalem tron soso hipi ston.”​—Psalm 79:1, Da Bijbel na ini Sranantongo. *

A di fu tu sani, na taki te wi sabi na ini sortu yari a „tumusi bigi rampu” disi bigin, èn te wi e frustan fa a seti di Yerusalem ben seti baka ben de wan kontru fu wan Bijbel profeititori, dan dati o tranga a bribi di wi abi na ini Gado Wortu. Sobun, fu san ede Yehovah Kotoigi e bribi taki a rampu dati bigin na ini wan tra yari, aladi furu sma e bribi taki a sani dati pasa 20 yari moro fruku? Fu taki en syatu, den e bribi dati fu di Bijbel srefi e gi a buweisi dati.

Gi suma den seibitenti yari ben de?

Furu yari bifo a pori pasa, a Dyu profeiti Yeremia meki wi kon sabi wan prenspari sani di e yepi wi kon frustan o ten Yerusalem ben o kisi pori, soleki fa Bijbel e sori. A ben warskow „da heri pipel foe Juda [noso Yerusalem]”, fu di a ben taki: „Da heri kondre disi sa de sondro soema, en soema sa verwondroe, en dem natie disi sa dini da kownoe foe Babel [noso Babilon] sebi tenti jari langa” (Yeremia 25:1, 2, 11, Da Bijbel). Bakaten a profeiti ben taki: „Yehovah taki: ’Te unu de seibitenti yari kaba na Babilon soleki fa mi ben taki na fesi, dan mi o poti prakseri na unu baka èn mi o du san mi pramisi. Iya, mi o tyari unu kon baka na a presi disi’” (Yeremia 29:10). San „den seibitenti yari” wani taki? Fa a pisi ten disi e yepi wi fu kon frustan o ten Yerusalem ben kisi pori?

Furu Bijbel no e taki fu 70 yari „na ini Babilon”, ma den e taki „foe Babel”. Fu dati ede, son historia skrifiman e taki dati den 70 yari disi abi fu du nanga a Gran Kownukondre Babilon. Soleki fa furu sma e si sani, den Babilonsma ben e tiri Yuda nanga Yerusalem fu owruten sowan 70 yari langa. Dati na fu 609 F.K. te go miti 539 F.K., di wan tra tirimakti ben teki Babilon abra.

Soleki fa Bijbel e sori, dan den 70 yari ben o de wan pisi ten fu hebi strafu fu Gado, èn a strafu dati ben o de spesrutu gi a pipel fu Yuda nanga Yerusalem, di ben meki wan frubontu nanga Gado fu gi yesi na en (Eksodes 19:3-6). Di den weigri fu drai baka gi den takru pasi fu den, dan Gado taki: „Mi sa seni kari . . . Nebukadressar [Nebukadnesar] da kownoe foe Babel . . . Agensi da kondre disi nanga ala dem soema disi de libi na ini, en agensi ala dem natie disi de lontoe” (Yeremia 25:4, 5, 8, 9, Da Bijbel). Aladi den tra pipel krosibei fu den foto disi ben o nyan pina tu te Babilon ben o pori Yerusalem, toku Yeremia ben kari a pori disi èn den 70 yari di den ben o de na ini katibo, „da strafoe foe dem sondoe foe da oemapikin foe mi pipel”. A ben du dati fu di Yerusalem ben du ’bigi sondoe’.​—Sari singi 1:8; 3:42; 4:6, Da Bijbel.

Soleki fa Bijbel e sori, dan Yuda kisi hebi strafu na ini den 70 yari, èn Gado gebroiki den Babilonsma fu strafu a pipel fu en. Ma Gado ben taigi den Dyu: „Baka da tem disi sebi tenti jari da kaba . . . Mi sa . . . meki oen kom baka na da presi disi.” Dati na Yuda nanga Yerusalem.​—Yeremia 29:10, Da Bijbel.

O ten den seibi tenti yari disi bigin?

A historia skrifiman Esra ben e libi na ini a ten baka di a profeititori fu Yeremia di e taki fu den 70 yari, ben kon tru. Nanga yepi fu santa yeye, Esra ben skrifi fu Kownu Nebukadnesar: „En dem soema disi ben lon go kibri gi da howroe, na dem a ben tjari gowe na Babel pe dem ben de da slafoe gi hem nanga hem manpikin teleki da kownoekondre foe Perzië ben kom, foe meki da woortoe foe MASRA kom troe na mofo foe Jeremia, teleki da kondre ben kisi dem sabbat foe hem; bikasi so langa da kondre ben de legi, a ben hori sabbat foe meki sebi tenti jari.”​—2 Kroniki 36:20, 21, Da Bijbel.

Sobun, den 70 yari ben musu de wan pisi ten di a kondre Yuda nanga Yerusalem ben o hori wan „sabbat foe rostoe”. Disi ben wani taki dati a gron ben musu rostu, den no ben musu sai siri na den gron èn den no musu sorgu den droifibon (Lefitikus 25:1-5, Da Bijbel). Fu di a pipel fu Gado no ben gi yesi na en, iya, a kan taki den no ben hori densrefi na ala den Sabat, meki a kondre fu den ben o de wan brokopresi 70 yari langa.​—Lefitikus 26:27, 32-35, 42, 43.

O ten a kondre Yuda kon tron wan brokopresi? Fu taki en leti, na ondro a tiri fu Nebukadnesar, den Babilonsma broko go tu leisi na ini Yerusalem, ma a ben teki wan tu yari fosi den go a di fu tu leisi. O ten den 70 yari bigin? A no de fu taki dati disi no ben de syatu baka a fosi leisi di Nebukadnesar ben teki Yerusalem abra. Fu san ede dati no de so? Na a pisi ten dati, Nebukadnesar tyari furu sma fu Yerusalem go na ini katibo na Babilon, ma a ben libi sma na baka na ini Yerusalem. Boiti dati, a no ben pori a foto. Ma wan tu yari baka di a ben tyari sma go na ini katibo a fosi leisi, dan den wan di ben tan na ini Yuda, „den mofina sma”, ben e sorgu densrefi nanga den sani di den gron fu den ben e gi (2 Kownu 24:8-17). Ne sani kenki wantronso.

Fu di den Dyu opo densrefi teige Babilon, meki den Babilonsma drai go baka na Yerusalem (2 Kownu 24:20; 25:8-10). Den pori a foto nanga a santa tempel fu en, èn den tyari furu fu den sma go na ini katibo na Babilon. Na ini wan pisi ten fu tu mun, „da heri pipel [di ben tan na baka na ini a kondre], dem pikinwan nanga dem bigiwan, nanga dem legre fesiman, ben opo en dem ben kom na Egypti; bikasi dem ben frede dem Chaldeeër soema [Babilonsma]” (2 Kownu 25:25, 26, Da Bijbel). Di dati pasa, dan fosi a kondre di ben de wan brokopresi now, bigin a Sabat rostu fu en. Dati ben de na ini a di fu seibi mun Tisri fu a Dyu kalender (september/oktober) fu a yari dati. Gado ben meki Yeremia taigi den Dyu katiboman na ini Egepte: „Oen ben si ala da ogri disi Mi ben tjari kom na tapoe Jerusalem en na tapoe ala dem foto foe Juda; loekoe, na da dei disi, dem de wan pori presi, en no wan soema de libi drape” (Yeremia 44:1, 2, Da Bijbel). Soleki fa a sori, a sani disi di pasa ben de a bigin fu den 70 yari. Èn sortu yari na dati? Fu man kisi piki tapu na aksi dati, wi musu kon sabi o ten den yari dati ben kon na wan kaba.

O ten den seibitenti yari kon na wan kaba?

A profeiti Danièl di ben e libi te na a ten di „da kownoekondre foe Perzië ben kom”, ben de na ini Babilon èn a ben luku o ten den 70 yari ben o kon na wan kaba. A ben skrifi: „Mi, Daniël, ben froestan foe dem boekoe foe da nomroe foe jari disi da woortoe foe MASRA ben taki na Jeremia, da profeti, dati sebi tenti jari langa A sa meki Jerusalem de wan pori presi.”​—Danièl 9:1, 2, Da Bijbel.

Esra ben denki dipi fu den profeititori fu Yeremia èn a sori taki a kaba fu den seibi tenti yari ben de na a ten di „MASRA ben drai da jeje fu Kores [Sirus], da kownoe foe Perzië foe meki wan wet go doro hem heri kownoekondre” (2 Kroniki 36:21, 22, Da Bijbel). O ten den Dyu komoto na ini katibo? A wèt di ben taki dati wan kaba kon na a katibo fu den, kon abi krakti na ini „a fosi yari di Sirus ben e tiri leki kownu fu Persia”. (Luku a faki  „Wan tumusi prenspari yari na ini a historia”.) Sobun, na a kabapisi fu a yari 537 F. K, den Dyu ben drai go baka na Yerusalem fu seti a tru anbegi baka.​—Esra 1:1-5; 2:1; 3:1-5.

Soleki fa Bijbel e sori, dan den 70 yari trutru ben de 70 yari di kon na wan kaba na ini 537 F.K. Te wi e teri 70 yari go na baka, dan a pisi ten dati bigin na ini 607 F.K.

Ma efu den buweisi fu Bijbel e sori krin taki Yerusalem kisi pori na ini 607 F.K., dan fu san ede furu sabiman e taki dati a pori ben pasa na ini 587 F.K.? Den e bribi den sani di historia skrifiman skrifi èn den sani di Ptolomeus skrifi. Wi kan frutrow den buku disi moro leki Bijbel? Meki wi go luku.

O soifri den historia skrifiman e tyari sani kon na krin?

Historia skrifiman di ben e libi syatu bifo a ten di Yerusalem ben kisi pori, e fruteri difrenti sani fu den kownu fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon, ma den sani dati no e kruderi nanga makandra. * (Luku a faki  „Den kownu fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon”.) A fasi fa den sabiman disi e frustan sani te a abi fu du nanga o ten sani pasa, no e kruderi nanga a fasi fa Bijbel e tyari sani kon na krin. Ma wi kan frutrow den sani di den sabiman disi skrifi?

Wan fu den historia skrifiman di ben e libi syatu bifo a ten fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon, ben de Berossos. A man disi di ben de fu Babilon ben de wan „priester fu Bel”. A buku fu en di nen Babyloniaca, èn di a ben skrifi na a ten fu 281 F. K, no de fu feni moro, èn pisi nomo fu a buku dati de fu feni na ini den buku fu tra historia skrifiman. Berossos ben taki dati a gebroiki „buku di ben kibri heri bun na ini Babilon”.1 A de so taki Berossos ben de wan historia skrifiman di skrifi sani soifri soleki fa den ben pasa trutru? Meki wi go luku wan eksempre.

Berossos ben skrifi taki Kownu Sanherib fu Asiria ben „tiri baka a brada fu en”. „Baka en, en manpikin [Esarhadon ben tiri] 8 yari, èn baka dati, Samuges [Shamash-shuma-ukin] ben tiri 21 yari” (III, 2.1, 4). Ma den sani di sma fu owruten ben skrifi fu a historia fu Babilon, langa ten bifo a ten fu Berossos, e sori taki Sanherib no ben tiri baka en brada, ma a ben tiri baka en papa Sargon II. Boiti dati, Esarhadon no ben tiri 8 yari, ma 12 yari, èn Shamash-shuma-ukin no ben tiri 21 yari, ma 20 yari. Sabiman R. J. van der Spek e agri taki Berossos ben gebroiki den sani di sma fu owruten ben skrifi fu a historia fu Babilon. A sabiman disi ben skrifi: „A sani disi no tapu en fu skrifi en eigi denki, noso fu fruklari sani na wan fasi di ensrefi feni bun.”2

Fa tra sabiman e si Berossos? S. M. Burnstein di ben ondrosuku den sani di Berossos ben skrifi, e taki: „Fosi sma ben e si Berossos leki wan historia skrifiman.” Ma a ben taki: „Te yu luku en bun, dan den sani di a skrifi no e sori taki a ben de wan bun historia skrifiman. Srefi den pisi fu a Babyloniaca di de fu feni na ini tra buku now, abi furu fowtu na ini fu sani di no ben muilek fu kon sabi . . . A tru taki wan historia skrifiman no kan meki den sortu fowtu dati, ma fu taki en leti, Berossos no ben de wan historia skrifiman.”3

San yu e denki te yu e luku den sani disi di kon na krin? Wi kan si den sani di Berossos skrifi leki sani di wi kan bribi ala ten? Fa a de nanga den tra historia skrifiman di moro furu ben e bribi na ini den sani di Berossos ben skrifi, te a ben abi fu du nanga a ten di sani pasa? Wi kan frutrow den sani di den skrifi?

Den sani di Ptolomeus ben skrifi

Sabiman di e bribi taki Yerusalem ben kisi pori na ini 587 F.K., e frutrow sosrefi na tapu den sani di Claudius Ptolomeus ben skrifi. A man disi ben de wan sabiman fu a di fu tu yarihondro Baka Krestes, di ben e ondrosuku den stari nanga planeiti. Nanga yepi fu den nen fu den kownu di Ptolomeus ben skrifi fu den, sabiman ben kan kon sabi o ten sani ben pasa na ini owruten, sosrefi na ini a ten fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon.

Ptolomeus ben skrifi den nen fu den kownu disi 600 yari baka a pisi ten di a di fu tu Gran Kownukondre Babilon ben kon na wan kaba. Fa a kon sabi o ten a fosi kownu di a ben skrifi fu en, bigin tiri? Ptolomeus e taki dati a ben luku den stari nanga den planeiti fu kon sabi fa sani ben de èn a luku sosrefi o ten a mun ben kon dungru. ’Dati yepi en fu kon sabi o ten Nabonasar, a fosi kownu di a ben skrifi fu en, bigin tiri.’4 Sobun, Christopher Walker fu a Museum fu Ingrisikondre e taki dati den sani di Ptolomeus ben skrifi fu owruten, ’ben de fu yepi sabiman fu kon sabi o ten sani ben pasa. A no ben skrifi den sani dati fu gi historia skrifiman krinkrin buweisi o ten kownu ben bigin tiri èn o ten den dede.’5

Leo Depuydt, wan fu den moro fayafaya bakaman fu Ptolomeus, ben skrifi: „Wi sabi langa ten kaba taki wi kan bribi den sani di Ptolomeus skrifi te a abi fu du nanga den stari nanga den planeiti, ma disi no wani taki dati den sani dati ben de soifri soleki fa historia ben e sori.” Professor Depuydt e taki tu fu den kownu di Ptolomeus ben skrifi fu den: „Te a abi fu du nanga den kownu dati [sosrefi den kownu di ben tiri na a di fu tu Gran Kownukondre Babilon], dan wi sa musu luku efu den sani di Ptolomeus skrifi e kruderi nanga tra sani di sma fu owruten ben skrifi fu a ten di ibriwan fu den kownu dati ben e tiri. Dati na den sani di skrifi na ini owruten spikri skrifimarki na tapu plata pisi kleidoti.”6

Sortuwan fu den sani di ben skrifi na ini „spikri skrifimarki” e yepi wi fu kon sabi efu den sani di Ptolomeus ben skrifi, tru? Wan tu fu den sani dati na den owruten tori fu Babilon, den nen fu kownu, nanga tori di ben abi fu du nanga bisnis afersi. Den skrifiman di ben skrifi den owruten sani dati ben e libi na a ten fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon, noso syatu bifo a ten dati.7

Fa den sani di Ptolomeus ben skrifi e kruderi nanga den sani di ben skrifi na ini spikri skrifimarki? Luku a faki  „Fa den sani di Ptolomeus skrifi e kruderi nanga den sani na ini spikri skrifimarki?” (Ondrosei fu a bladzijde.) A faki disi e sori wan pisi fu den sani di Ptolomeus ben skrifi èn a e agersi en nanga den sani di skrifi na ini spikri skrifimarki. Luku taki Ptolomeus e taki fu fo Kownu nomo di ben e tiri baka a pisi ten fu Kownu Kandalanu te go miti a ten fu Nabonidus. Ma na Uruk Kownu Lijst e sori taki seibi kownu ben e tiri na ini a pisi ten dati. A de so taki a tiri fu den kownu disi ben syatu èn taki a no ben prenspari? Soleki fa den tori di e taki fu bisnis afersi e sori, dan wan fu den kownu dati ben e tiri seibi yari langa.8

Den sani di ben skrifi na ini spikri skrifimarki e sori krin tu taki syatu bifo a tiri fu Nabopolasar (a fosi kownu fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon), wan tra kownu (Ashur-etel-ilani) ben e tiri fo yari langa na ini Babilonia. Boiti dati, moro leki wán yari, a kondre no ben abi wan kownu.9 Ma nowan fu den sani disi ben skrifi na ini a buku fu Ptolomeus.

Fu san ede Ptolomeus no ben skrifi fu son tiriman? Soleki fa a sori, a no ben si den leki sma di ben abi a reti fu tiri Babilon.10 Fu eksempre a no ben taki fu Labashi-Marduk, wan kownu fu a pisi ten fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon. Ma soleki fa den sani di skrifi na ini spikri skrifimarki e sori, dan den kownu di Ptolomeus no ben taki fu den, ben e tiri Babilonia trutru.

Moro furu, sma e si den sani di Ptolomeus skrifi, leki sani di tru. Ma te wi e hori na prakseri taki a no skrifi ala den nen fu den kownu, dan wi musu bribi taki a ben skrifi soifri fa sani pasa na ini historia?

San ala den buweisi disi e sori?

Fu taki en syatu: Bijbel e sori krin taki wan pipel ben de na ini katibo 70 yari langa. Krinkrin buweisi de taki den Dyu katiboman drai go baka na den eigi kondre na ini 537 F.K., èn furu sabiman e agri nanga den buweisi dati. Te wi e teri go na baka komoto fu a yari dati, dan wi e doro na ini a yari 607 F.K., a yari di Yerusalem kisi pori. Aladi den sani di owruten historia skrifiman skrifi èn den sani di Ptolomeus skrifi fu a ten dati no e kruderi nanga a yari dati, toku wi abi leti fu aksi wisrefi efu den sani di den skrifi na tru tori. Iya, den buweisi fu den owruten sani dati no nofo fu sori taki Bijbel no abi leti.

Ma moro aksi de ete. A de so taki buweisi no de di e sori taki Yerusalem kisi pori na ini 607 F.K., soleki fa wi e kon sabi te wi e leisi Bijbel? Sortu buweisi wi e kisi te wi e luku den owruten sani di skrifi na ini spikri skrifimarki, iya, sani di nofo tron sma di ben de drape skrifi? Wi o poti prakseri na den aksi disi na ini a Waktitoren di o kon.

[Futuwortu]

^ paragraaf 4 Difrenti buku e taki fu den tu yari disi, ma fu frustan sani makriki, wi o taki fu a yari 587 F.K. na ini den tu artikel disi. F.K wani taki „Fosi Krestes”.

^ paragraaf 5 Yehovah Kotoigi tyari wan Bijbel kon na doro di de fu frutrow, èn di sma sabi leki a Bijbel​—Nyun-Grontapuvertaling. Ma efu yu no de wan Kotoigi fu Yehovah, dan kande yu sa bosroiti fu gebroiki tra Bijbelvertaling te yu e luku tori di abi fu du nanga Bijbel. Na artikel disi e teki sani puru fu Bijbelvertaling di furu sma e gebroiki.

^ paragraaf 23 Nabopolasar, a papa fu Nebukadnesar, ben de a fosi kownu fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon, èn a lasti kownu ben de Nabonidus. A pisi ten disi prenspari gi sabiman, fu di a abi fu du nanga wan bigi pisi fu den 70 yari di Yerusalem ben de wan brokopresi.

[Faki/​Prenki na tapu bladzijde 28]

 WAN TUMUSI PRENSPARI YARI NA INI A HISTORIA

Sma kon sabi taki Sirus II ben teki Babilon abra na ini 539 F.K., fu di den gebroiki den sani disi:

Sani di historia skrifiman skrifi èn plata pisi kleidoti di abi spikri skrifimarki na tapu: Diodorus fu Sisilia (na wan ten fu 80-20 F.K.) ben skrifi taki Sirus ben tron kownu fu Persia na ini „a fosi yari fu a di fu feifitenti na feifi Olympis Prei” (Historical Library, Book IX, 21). Dati ben de na ini 560 F.K. A Griki historia skrifiman Herodotus (na wan ten fu 485-425 F.K.) ben taki dati sma kiri Sirus „baka di a ben tiri twenti na neigi yari”, èn disi e sori taki a dede di a ben tiri 30 yari, noso na ini 530 F.K. (Histories, Book I, Clio, 214) Den owruten sani di ben skrifi na ini spikri skrifimarki e sori taki Sirus ben tiri Babilon neigi yari langa fosi a dede. Sobun, neigi yari fosi a dede na ini 530 F.K. e meki wi kon na ini 539 F.K., a yari di Sirus teki Babilon abra.

Buweisi fu wan plata pisi kleidoti di abi spikri skrifimarki na tapu: Wan plata pisi kleidoti fu Babilon di e taki fu sani di abi fu du nanga den stari nanga den planeiti (BM 33066) e sori taki Sirus dede na ini 530 F.K. Aladi a plata pisi kleidoti disi abi wan tu fowtu na tapu, toku a e taki fu tu leisi di a mun kon dungru. Dati ben de na ini a di fu seibi yari fu a tiri fu Kambises II, a manpikin fu Sirus di ben tron kownu baka en. Soleki fa a sori, dan a sani disi ben de fu si na ini Babilon tapu 16 yuli 523 F.K. èn tapu 10 yanuari 522 F.K. Dati e sori taki a di fu seibi yari fu a tiri fu Kambises ben de na a mofoyari fu 523 F.K. Sobun, a fosi yari fu a tiri fu en ben de na ini 529 F.K. Dati wani taki dati a lasti yari fu a tiri fu Sirus ben de na ini 530 F.K. èn a fosi yari di a bigin tiri Babilon ben de na ini 539 F.K.

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Tablet: © The Trustees of the British Museum

[Faki na tapu bladzijde 31]

SAN WI KON SI?

▪ Nofo tron historia skrifiman e taki dati Yerusalem kisi pori na ini 587 F.K.

▪ Bijbel e sori krin taki a pori dati pasa na ini 607 F.K.

▪ Nofo tron den sani di historia skrifiman e taki, teki puru fu den sani di owruten historia skrifiman skrifi èn fu den sani di Ptolomeus skrifi.

▪ Den sani di owruten historia skrifiman skrifi, abi bigi fowtu na ini èn den no e kruderi ala ten nanga den sani di skrifi na tapu plata pisi kleidoti.

[Faki na tapu bladzijde 31]

Wan tu sani

1. Babyloniaca, (Chaldaeorum Historiae), Buku Wán, 1.1.

2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, bladzijde 295.

3. The Babyloniaca of Berossus, bladzijde 8.

4. Almagest, III, 7, di G. J. Toomer vertaal, na ini Ptolemy’s Almagest, di tyari kon na doro na ini 1998, bladzijde 166. Ptolomeus ben sabi taki sabiman fu Babilon di ben e ondrosuku den stari nanga den planeiti, ben gebroiki wiskunde fu kon sabi o ten a mun ben kon dungru na ini a ten di pasa èn o ten a ben o kon dungru na ini a ten di e kon, fu di den ben kon si taki a sani disi ben e pasa ibri 18 yari.​—Almagest, IV, 2.

5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, bladzijde 17, 18.

6. Journal of Cuneiform Studies, Pisi 47, 1995, bladzijde 106, 107.

7. Te wan skrifiman ben skrifi spikri skrifimarki, dan a ben e du dati na tapu wan plata pisi kleidoti di no ben tranga ete, èn a ben e skrifi nanga wan skrifitiki di ben abi wan srapu penti.

8. Sin-sharra-ishkun ben e tiri seibi yari langa èn 57 plata pisi kleidoti di e taki fu bisnis afersi fu a kownu disi, de fu a yari di a bigin tiri, teleki a di fu seibi yari fu a tiri fu en. Luku Journal of Cuneiform Studies, Pisi 35, 1983, bladzijde 54-59.

9. A plata pisi kleidoti C.B.M. 2152, de fu a di fu fo yari fu a tiri fu Ashur-etel-ilani. (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods​—Chiefly From Nippur, di A.T. Clay skrifi, 1908, bladzijde 74.) Boiti dati, den sani di Harran skrifi fu Nabonidus, (H1B), I, lin 30, e sori taki a ben e tiri leti bifo Nabopolasar (Anatolian Studies, Pisi VIII, 1958, bladzijde 35, 47.) Fu kon sabi moro fu a pisi ten di Babilon no ben abi kownu, dan luku Chronicle 2, lin 14, fu Assyrian and Babylonian Chronicles, bladzijde 87, 88.

10. Son sabiman e taki dati Ptolomeus no ben skrifi fu son kownu, fu di den kownu disi ben kisi a nen „Kownu fu Asiria”. Soleki fa den e denki, dan Ptolomeus ben skrifi soso den nen fu den kownu fu Babilon. Ma soleki fa yu o si na ini a faki na tapu bladzijde 30, dan wan tu fu den kownu di Ptolomeus ben skrifi fu den, ben abi a nen tu fu „Kownu fu Asiria”. Plata pisi kleidoti di e taki fu bisnis afersi, brifi di skrifi na ini spikri skrifimarki, nanga tra sani di sma kerfu e sori krin taki den kownu Ashur-etel-ilani, Sin-shumu-lishir, nanga Sin-sharra-ishkun ben tiri Babilonia.

[Karta/​Prenki na tapu bladzijde 29]

 (Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)

DEN KOWNU FU A DI FU TU GRAN KOWNUKONDRE BABILON

Efu den historia skrifiman de fu frutrow, fu san ede den no e agri nanga makandra?

Kownu

Nabopolasar

BEROSSOS ca.* 350-270 F.K. (21)

POLYHISTOR 105-? F.K. (20)

JOSEPHUS 37-?100 B.K. (—)

PTOLOMEUS ca. 100-170 B.K. (21)

Nebukadnesar II

BEROSSOS ca.* 350-270 F.K. (43)

POLYHISTOR 105-? F.K. (43)

JOSEPHUS 37-?100 B.K. (43)

PTOLOMEUS ca. 100-170 B.K. (43)

Amel-Marduk

BEROSSOS ca.* 350-270 F.K. (2)

POLYHISTOR 105-? F.K. (12)

 JOSEPHUS 37-?100 B.K. (18)

PTOLOMEUS ca. 100-170 B.K. (2)

Neriglisar

BEROSSOS ca.* 350-270 F.K. (4)

POLYHISTOR 105-? F.K. (4)

JOSEPHUS 37-?100 B.K. (40)

PTOLOMEUS ca. 100-170 B.K. (4)

Labashi-Marduk

BEROSSOS ca.* 350-270 F.K. (9 mun)

POLYHISTOR 105-? F.K. (—)

JOSEPHUS 37-?100 B.K. (9 mun)

PTOLOMEUS ca. 100-170 B.K. (—)

Nabonidus

BEROSSOS ca.* 350-270 F.K. (17)

POLYHISTOR 105-? F.K. (17)

JOSEPHUS 37-?100 B.K. (17)

PTOLOMEUS ca. 100-170 B.K. (17)

(#) = A pisi ten (noso yari) di den kownu tiri soleki fa historia skrifiman e si sani

*circa (na wan ten fu)

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Schema/​Prenki na tapu bladzijde 30]

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)

FA DEN SANI DI PTOLOMEUS SKRIFI E KRUDERI NANGA DEN SANI NA INI SPIKRI SKRIFIMARKI?

Ptolomeus no e taki fu son kownu. Fu san ede?

DEN SANI DI PTOLOMEUS SKRIFI

Nabonasar

Nabu-nadin-zeri (Nadinu)

Mukin-zeri nanga Pul

Ululayu (Shalmaneser V) „Kownu fu Asiria”

Merodak-baladan

Sargon II „Kownu fu Asiria”

Fosi pisi ten sondro kownu

Bel-ibni

Ashur-nadin-shumi

Nergal-ushezib

Mushezib-Marduk

A di fu tu pisi ten sondro kownu

Esarhadon „Kownu fu Asiria”

Shamash-shuma-ukin

Kandalanu

Nabopolasar

Nebukadnesar

Amel-Marduk

Neriglisar

Nabonidus

Sirus

Kambises

NA URUK KOWNU LIJST NA TAPU PLATA PISI KLEIDOTI

Kandalanu

Sin-shumu-lishir

Sin-sharra-ishkun

Nabopolasar

Nebukadnesar

Amel-Marduk

Neriglisar

Labashi-Marduk

Nabonidus

[Prenki]

Plata pisi kleidoti e taki tu fu owruten tori fu Babilon, èn den e yepi wi fu kon sabi efu den sani di Ptolomeus skrifi na tru tori

[Sma di abi a reti fu a prenki]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 31]

Photograph taken by courtesy of the British Museum