Xana Muti Wa Khale Wa Yerusalema Wu Lovisiwe Rini?—Xiyenge Xo Sungula

Lexi Endlaka Leswaku Swi Va Swa Nkoka; Leswi Vumbhoni Byi Swi Kombisaka

Lexi i xihloko xo sungula eka swihloko swimbirhi swa magazini wa “Xihondzo xo Rindza” leswi vulavulaka hi swivutiso swa vakambisisi malunghana ni siku ra ku lovisiwa ka muti wa khale wa Yerusalema. Swihloko leswimbirhi swi nyikela tinhlamulo leti lavisisiweke hi vukheta ni leti sekeriweke eBibeleni ta swivutiso leswi pfilunganyaka vahlayi van’wana.

“Hi ku ya hi van’wamatimu ni vayimburi, lembe ra 586 kumbe 587 B.C.E. hakanyingi ri tekiwa tanihi lembe ra ndzoviso wa Yerusalema. * Ha yini Timbhoni ta Yehovha ti vula leswaku ndzoviso wolowo wu ve hi 607 B.C.E.? Xana siku leri ri sekeriwe eka yini?”

XIVUTISO xexo xi tsariwe hi un’wana wa vahlayi va hina. Kambe ha yini a a tsakela ku tiva hi siku ra xiviri leri Hosi Nebukadnetsara wa Vumbirhi wa le Babilona a loviseke muti wa Yerusalema ha rona? Xo sungula, hileswaku xiendlakalo xexo xi funghe ku cinca lokukulu ematin’wini ya vanhu va Xikwembu. N’wamatimu un’wana u vule leswaku sweswo swi vange “maxangu, entiyisweni maxangu lamakulu.” Siku leri ri vula ku lovisiwa ka tempele leyi vugandzeri bya Xikwembu xa Matimba Hinkwawo a byi endleriwa eka yona ku ringana malembe yo tlula 400. Mupisalema wa le Bibeleni u rile a ku: “Oho Xikwembu va thyakise tempele ya wena yo kwetsima. Va endle Yerusalema wu va nhulu ya marhumbi.”—Pisalema 79:1, God’s Word Bible. *

Xa vumbirhi, hileswaku ku tiva lembe ra xiviri leri “maxangu [lawa] lamakulu” ma sunguleke ha rona ni ku twisisa ndlela leyi vugandzeri bya ntiyiso eYerusalema byi hetisiseke vuprofeta bya Bibele ha yona swi ta endla leswaku u tshemba ku tshembeka ka Rito ra Xikwembu. Kutani ha yini Timbhoni ta Yehovha ti khomelela eka siku leri hambanaka ni ntlhandlamano wa minkarhi lowu amukeriwaka hi vanhu vo tala lowu hambanaka hi malembe ya 20? Hi ku komisa, hikwalaho ka vumbhoni lebyi nga eBibeleni.

Xana “Malembe Ya 70” I Ya Yini?

Emalembeni ya le mahlweni ka ndzoviso, muprofeta Yeremiya wa Muyuda u tsale marito lama nga hi pfunaka ku vona nkarhi wolowo lowu tsariweke eBibeleni. U lemukise a ku: “Tiko leri hinkwaro ri ta va ndhawu leyi onhakeke, ri va xihlamariso, kutani matiko lawa ma ta tirhela hosi ya Babilona malembe ya 70.” (Yeremiya 25:1, 2, 11) Endzhakunyana muprofeta yoloye u tlhele a ku: “Yehovha u te, ‘Hi ku landza ku hetiseka ka malembe ya 70 eBabilona ndzi ta hundzuluxela nyingiso wa mina eka n’wina, naswona ndzi ta simeka rito ra mina lerinene hi ku mi tlherisela endhawini leyi.’” (Yeremiya 29:10) Kutani ha yini “malembe ya 70” ma ri ya nkoka? Kutani xana nkarhi  lowu wu hi pfuna njhani ku tiva siku ra ndzoviso wa Yerusalema?

Ematshan’weni yo vula leswaku malembe ya 70 “eBabilona,” vuhundzuluxeri byo tala byi vula leswaku “eka Babilona.” (NIV) Hikokwalaho, van’wamatimu van’wana va vula leswaku malembe lawa ya 70 ma tirha eka Mfumo wa Babilona. Hi ku ya hi tibuku ta misava ta ntlhandlamano wa minkarhi, Vababilona va lawule tiko ra khale ra Yuda na Yerusalema ku ringana malembe ya 70, ku sukela kwalomu ka 609 B.C.E. ku fikela hi 539 B.C.E. loko ntsindza wa muti wa Babilona wu lovisiwa.

Hambiswiritano, Bibele yi kombisa leswaku malembe ya 70 a ku ta va nkarhi wo tiyisela nxupulo lowukulu lowu humaka eka Xikwembu—lowu ngopfu-ngopfu a wu kongomisiwa eka vanhu va le Yuda ni va le Yerusalema lava a va endle ntwanano wo xi yingisa. (Eksoda 19:3-6) Loko va ala ku tshika tindlela ta vona to biha, Xikwembu xi te: “Ndzi ta rhumela eka Nebukadnetsara hosi ya Babilona, . . . ni tiko leri ni vaaki va rona ni matiko lawa hinkwawo lama ri rhendzeleke.” (Yeremiya 25:4, 5, 8, 9, NIV) Matiko lama nga ekusuhi na wona a ma ta xaniseka hi vukarhi bya Babilona, ku lovisiwa ka Yerusalema ni malembe ya 70 ya le vuhlongeni lawa a ma ta landzela, Yeremiya u ma vitane “nxupulo wa vanhu va mina,” hikuva Yerusalema u “endle xidyoho lexikulu.”—Swirilo 1:8; 3:42; 4:6, NIV.

Kutani hi ku ya hi Bibele, malembe ya 70 a ku ri nkarhi wa nxupulo lowu vavaka eka Yuda naswona Xikwembu xi tirhise Vababilona tanihi xitirho xo tisa nxupulo lowu lowukulu. Kambe, Xikwembu xi byele Vayuda xi ku: “Loko malembe ya 70 ma herile, . . . ndzi ta . . . mi tlherisela endhawini leyi”—etikweni ra Yuda ni le Yerusalema.—Yeremiya 29:10, NIV.

Xana “Malembe Ya 70” Ma Sungule Rini?

N’wamatimu la huhuteriweke Ezra, loyi a hanyeke endzhaku ka loko vuprofeta bya Yeremiya bya malembe ya 70 byi hetisekile, u tsale leswi hi Hosi Nebukadnetsara: “Yi teka lava va poneke banga yi va yisa evukhumbini eBabilona, va va malandza ya yona ni vana va yona, kukondza vuhosi bya Peresiya byi sungula ku fuma; leswaku ku hetiseka rito ra Yehovha hi nomu wa Yeremiya, kukondza tiko ri hlayisa tisavata ta rona. Ri hlayise savata emasikwini hinkwawo lawa a ri pfumala vaaki, leswaku ku hela malembe ya 70.”—2 Tikronika 36:20, 21.

Xisweswo malembe ya 70 a ku ri nkarhi lowu tiko ra Yuda na Yerusalema a ma ta tiphina hi ku ‘hlayisa savata.’ Leswi a swi vula leswaku tiko a ri nga ta rimiwa—a ku nga ta byariwa mbewu kumbe ku tsemiwa nsimu ya vhinya. (Levhitika 25:1-5, NIV) Hikwalaho ka leswi vanhu va Xikwembu va nga yingisangiki, swidyoho swa vona swi nga ha va swi katse ku tsandzeka ku hlayisa Savata malembe hinkwawo, nxupulo a ku ri leswaku tiko ra vona ri ta tshama ri nga rimiwi ni ku va mananga ku ringana malembe ya 70.—Levhitika 26:27, 32-35, 42, 43.

Xana tiko ra Yuda ri ve rhumbi ri tlhela ri nga rimiwi rini? Entiyisweni, Vababilona lava a va fumiwa hi Nebukadnetsara va hlasele Yerusalema kambirhi, hi malembe lama nga faniki. Xana malembe ya 70 ma sungule rini? Swi le rivaleni leswaku a ma sungulanga endzhaku ka loko Nebukadnetsara a rhendzele Yerusalema ro sungula. Ha yini? Hambileswi hi nkarhi wolowo Nebukadnetsara a tekeke makhumbi yo tala eYerusalema a ma yisa eBabilona, u siye van’wana etikweni. U tlhele a siya muti wolowo wu nga ri rhumbi. Endzhaku ka malembe yo tala makhumbi ma yisiwe evuhlongeni, lava saleke eYuda, ku nga “vanhu va xiyimo xa le hansi va tiko,” va rhurhe etikweni ra vona. (2 Tihosi 24:8-17) Kutani ku ve ni ku cinca lokukulu.

Ku xandzuka ka Vayuda ku endle leswaku Vababilona va tlhela va ya eYerusalema. (2 Tihosi 24:20; 25:8-10) Va lovise muti wolowo ku katsa ni tempele ya wona yo kwetsima naswona va teke vaaki vo tala va muti wolowo leswaku va ya va makhumbi eBabilona. Ku nga si hela tin’hweti timbirhi, “vanhu hinkwavo, [lava a va siyiwe etikweni] ku sukela eka lontsongo ku ya eka lonkulu, ni tindhuna ta mavandla ya nyimpi va suka va yima va ta aEgipta; hikuva a va chava Vababilona.” (2 Tihosi 25:25, 26, NIV) Hi n’hweti ya vunkombo ya Xiyuda, Tishri (September/October), ya lembe rero ku vuriwe leswaku tiko rero i rhumbi naswona a ri rimiwi, ri sungule ku hlayisa Savata. Hi ku tirhisa Yeremiya, Xikwembu xi byele valuveri va Vayuda aEgipta xi ku: “N’wina mi ri vonile khombo hinkwaro leri ndzi ri tiseke ehenhla ka Yerusalema ni le henhla ka miti hinkwayo ya Yuda, esikwini leri i ndhawu  leyi onhakeke, naswona a ku na munhu la akeke eka yona.” (Yeremiya 44:1, 2) Kutani swi vonaka onge xiendlakalo lexi xi funghe ku cinca lokukulu ka malembe ya 70. Xana rero a ku ri lembe rihi? Leswaku hi kuma nhlamulo, hi fanele hi vona leswaku nkarhi wolowo wu hele rini.

Xana “Malembe Ya 70” Ma Hele Rini?

Muprofeta Daniyele, loyi a hanyeke kukondza “mfumo wa Peresiya wu sungula ku fuma,” u vone xivono xa le Babilona kutani a hlayela loko malembe ya 70 ma ri ekusuhi ni ku hela. U tsale a ku: “Mina Daniyele, hi tibuku, ndzi twisise nhlayo ya malembe lawa rito ra HOSI ri fikeke ha wona eka Yeremiya lowa muprofeta, ya ku hetisisa ku herisiwa ka Yerusalema, ku nga malembe ya 70.”—Daniyele 9:1, 2, ESV.

Ezra u anakanyisise hi vuprofeta bya Yeremiya kutani a hlanganisa ku hela ka “malembe ya 70” ku ya eka nkarhi wa loko “HOSI yi susumete mbilu ya Korexe hosi ya Peresiya, leswaku a huwelela xirilo.” (2 Tikronika 36:21, 22, NIV) Xana Vayuda va ntshunxiwe rini? Xileriso xa ku herisiwa ka vuhlonga bya vona xi vuriwe hi “lembe ro sungula ra Korexe hosi ya Peresiya.” (Vona bokisi leri nge  “Siku Ra Nkoka eMatin’wini.”) Xisweswo hi xixikana xa 537 B.C.E., Vayuda va tlhelele eYerusalema leswaku va ya pfuxeta vugandzeri bya ntiyiso.—Ezra 1:1-5; 2:1; 3:1-5.

Kutani hi ku ya hi ntlhandlamano wa minkarhi wa le Bibeleni, malembe ya 70 a ku ri nkarhi lowu kongomeke lowu heleke hi 537 B.C.E. Loko hi hlayela malembe ya 70 hi ya endzhaku, siku ro sungula ra nkarhi wolowo ku ta va 607 B.C.E.

Kambe loko vumbhoni lebyi humaka eMatsalweni lama huhuteriweke byi vula leswaku ndzoviso wa Yerusalema wu ve hi 607 B.C.E. ha yini valawuri vo tala va khomelele eka siku ra 587 B.C.E.? Va titshega hi swihlovo swimbirhi swa rungula—matsalwa ya van’wamatimu va khale ni buku ya  Ptolemy. Xana swihlovo leswi swa tshembeka swinene ku tlula Matsalwa? A hi voneni.

Xana Van’wamatimu Va Khale—A Va Ri Lava Pakanisaka Hi Ndlela Yihi?

Van’wamatimu lava hanyeke ekusuhi ni nkarhi lowu Yerusalema wu lovisiweke ha wona va nyikela rungula leri hambaneke malunghana ni tihosi ta Mfumo Lowuntshwa wa Babilona. * (Vona bokisi leri nge  “Tihosi Ta Mfumo Lowuntshwa Wa Babilona.”) Nxaxamelo wa nkarhi lowu sekeriweke eka ntlhandlamano wa vona wa minkarhi wu kanetana ni lowu nga eBibeleni. Kutani xana matsalwa ya vona ma nga va lama tshembekaka hi ndlela yihi?

Un’wana wa van’wamatimu lava hanyeke ekusuhi ni nkarhi wa Mfumo Lowuntshwa wa Babilona i Berossus, ku nga “muprista wa Bele” wa le Babilona. Buku yakwe yo sungula, leyi vuriwaka Babyloniaca, leyi tsariweke kwalomu ka 281 B.C.E., yi lahlekile kutani ko va masalela ntsena lama sirheleriweke eka mintirho ya van’wamatimu van’wana. Berossus u vule leswaku u tirhise “tibuku leti sirheleriweke hi nkhathalelo lowukulu eBabilona.”¹ Xana Berossus a ri n’wamatimu la pakanisaka hakunene? Xiya xikombiso xin’wana.

Berossus u tsale leswaku Hosi Senakeribi wa le Asiriya u tlhandlame “ku fuma ka buti wakwe”; naswona “endzhaku ka yena n’wana wakwe wa jaha [Esari-hadoni u fume] malembe ya nhungu; ivi endzhaku ku fuma Sammuges [Shamash-shuma-ukin] ku ringana malembe ya 21.” (III, 2.1, 4) Hambiswiritano, matsalwa ya n’wamatimu wa le Babilona lama tsariweke emahlweni ka nkarhi wa Berossus ma vula leswaku Senakeribi u tlhandlame tata wakwe Sargoni wa Vumbirhi, ku nga ri buti wakwe, exiluvelweni; Esari-hadoni u fume malembe ya 12 ku nga ri nhungu; naswona Shamash-shuma-ukin u fume malembe ya 20 ku nga ri 21. Loko xidyondzi lexi vuriwaka R. J. van der Spek, xi xiya leswaku Berossus u hlaye matimu ya Babilona xi tsale xi ku: “Leswi a swi n’wi sivelanga ku engetela marito yakwe ni tinhlamuselo.”²

Xana swidyondzi swin’wana swi n’wi languta njhani Berossus? S. M. Burstein loyi a ti hlayeke hi vukheta tibuku ta Berossus u ri: “Enkarhini lowu nga hundza Berossus hakanyingi a tekiwa tanihi n’wamatimu.” Kambe u gimete hi ku vula leswi: “Ntirho wakwe a wu enelanga eka n’wamatimu. Hambi ku ri masalela ya yona lama nga kona sweswi ma vula leswaku Babyloniaca yi tamele swihoxo leswi hlamarisaka . . . A swi amukeleki eka n’wamatimu ku endla swihoxo swo tano, kutani xikongomelo xa Berossus a ku nga ri matimu.”³

Loko u languta timhaka leti ta nkarhi lowu hundzeke, xana u ehleketa yini? Xana hakunene tinhlayo ta Berossus ti langutiwa tanihi leti minkarhi hinkwayo ti pakanisaka? Kutani xana ku vuriwa yini hi van’wamatimu van’wana va khale lava seketeleke ntlhandlamano wa vona wa minkarhi eka matsalwa ya Berossus? Xana timhaka leti va gimeteke ha tona eka matimu ya vona ti nga tekiwa ti ri leti tshembekaka hakunene?

Buku Ya Ptolemy

Buku ya le Vuhosini ya Claudius Ptolemy, mutivi wa tinyeleti wa lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. yi tlhele yi tirhisiwa ku seketela siku leri tolovelekeke ra 587 B.C.E. Nxaxamelo wa Ptolemy wa  tihosi wu tekiwa tanihi ntlhandlamano lowu pakanisaka wa minkarhi wa matimu ya khale, ku katsa ni nkarhi wa Mfumo Lowuntshwa wa Babilona.

Ptolemy u hlengelete nxaxamelo wakwe kwalomu ka malembe ya 600 endzhaku ka loko nkarhi wa Mfumo Lowuntshwa wa Babilona wu herile. Kutani xana u ri tive njhani siku leri hosi yo sungula leyi a yi tsaleke eka nxaxamelo wakwe yi sunguleke ha rona ku fuma? Ptolemy u hlamusele leswaku hi ku tirhisa tinhlayo ta vativi va tinyeleti leti sekeriweke eka xiphemu xa ku bola ka dyambu, “hi hlanganise masungulo ya ku fuma ka Nabonassar,” hosi yo sungula eka nxaxamelo wakwe.⁴ Xisweswo, Christopher Walker wa le Muziyama ya le Britain u vula leswaku buku ya Ptolemy a ku ri “dyondzo ya mavunwa leyi endleriweke ku nyika vativi va tinyeleti ntlhandlamano wa minkarhi lowu nga hundzukiki” naswona a “ku nga ri ku nyika van’wamatimu rungula leri kongomeke ra ku vekiwa ka tihosi ni ku fa ka tona.”⁵

Leo Depuydt, un’wana wa vasirheleri lava hisekaka swinene va Ptolemy u te: “Se i khale swi ri karhi swi tiviwa leswaku Buku ya vativi va tinyeleti ya tshembeka, kambe leswi a swi vuli swona leswaku yi ni matimu lama tshembekaka.” Malunghana ni nxaxamelo lowu wa tihosi, Profesa Depuydt u engetele a ku: “Malunghana ni vafumi va khale [lava katsaka tihosi ta Mfumo Lowuntshwa wa Babilona] Buku ya Ptolemy yi fanele yi fananisiwa ni rungula ra tinhlanga leswaku ku kumiwa nkarhi wa ku fuma ka hosi ha yin’we.”⁶

Xana i yini “rungula ra tinhlanga” leri hi pfunaka ku vona loko buku ya Ptolemy ya matimu yi pakanisa? Ri katsa matimu ya le Babilona, nxaxamelo wa tihosi ni swiphepherhele swa mali—matsalwa ya tinhlanga lama tsariweke hi vatsari lava hanyeke hi nkarhi wa Mfumo Lowuntshwa wa Babilona kumbe ekusuhi na wona.⁷

Xana nxaxamelo wa Ptolemy wu fanisiwa njhani ni rungula ra tinhlanga? Bokisi leri nge  “Xana Buku Ya Ptolemy Yi Fanisiwa Njhani Ni Swiphepherhele Swa Khale?” (vona laha hansi) ri kombisa xiyenge xa buku ni ku yi fananisa ni tsalwa ra khale ra tinhlanga. Xiya leswaku Ptolemy u xaxameta tihosi ta mune ntsena exikarhi ka Kandalanu na Nabonidus vafumi va Babilona. Hambiswiritano, Nxaxamelo wa Hosi ya le Uruk—xiphemu xa rungula ra tinhlanga—wu kombisa leswaku exikarhi ka vona ku fume tihosi ta nkombo. Xana ku fuma ka tona a ku ri ka xinkarhana naswona a ku  nga tekeriwi enhlokweni? Yin’wana ya tona, hi ku ya hi swiphepherhele swa mali ya tinhlanga, yi fume malembe ya nkombo.⁸

Nakambe ku ni vumbhoni lebyi tiyeke byo huma eka matsalwa ya tinhlanga lama veke kona emahlweni ka ku fuma ka Nabopolassar (hosi yo sungula ya nkarhi wa Mfumo Lowuntshwa wa Babilona,) hosi yin’wana (Ashur-etel-ilani) yi fume malembe ya mune eBabilona. Nakambe, ku hundze lembe ku nga ri na hosi etikweni.⁹ Kambe hinkwaswo leswi a swi tsariwanga ebukwini ya Ptolemy.

Ha yini Ptolemy a nga va tsalanga vafumi lavan’wana? Entiyisweni, a a nga va teki tanihi vafumi va le nawini va Babilona.¹⁰ Hi xikombiso, a nga n’wi katsanga Labashi-Marduk, hosi ya Mfumo Lowuntshwa wa Babilona. Kambe hi ku ya hi matsalwa ya tinhlanga, tihosi leti Ptolemy a nga ti tsalangiki entiyisweni ti fume eBabilona.

Hi ntolovelo, buku ya Ptolemy yi tekiwa tanihi leyi pakanisaka. Kambe tanihi leswi eka yona ku susiweke swilo swo karhi, xana hakunene yi fanele yi tirhisiwa leswaku yi nyikela ntlhandlamano lowu kongomeke wa minkarhi wa matimu?

Mahetelelo Lama Sekeriweke Eka Vumbhoni Lebyi

Hi ku komisa: Bibele yi swi veka erivaleni leswaku vanhu va yisiwe evuhlongeni eka malembe ya 70. Ku ni vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku makhumbi ya Vayuda ma tlhelele ekaya hi 537 B.C.E—naswona swidyondzi swo tala swi pfumelelana na yona mhaka leyi. Loko hi hlayela hi ya endzhaku ku suka eka lembe rero hi kuma leswaku ndzoviso wa Yerusalema wu ve hi 607 B.C.E. Hambileswi van’wamatimu va khale ni buku ya Ptolemy swi nga pfumelelaniki ni siku leri, swivutiso swa nkoka swi nga ha tlakuka malunghana ni ku pakanisa ka matsalwa ya vona. Hakunene, vumbhoni byebyo byimbirhi a byi nyikeli vumbhoni lebyi eneleke lebyi nga tlulaka ntlhandlamano wa minkarhi wa le Bibeleni.

Hambiswiritano, ku tlakuka swivutiso leswi engetelekeke. Xana hakunene ku hava vumbhoni bya matimu lebyi seketelaka siku leri sekeriweke eBibeleni ra 607 B.C.E.? Hi byihi vumbhoni lebyi paluxiwaka hi matsalwa ya tinhlanga, lawa yo tala ya wona ma tsariweke hi timbhoni ta khale leti swi voneke hi mahlo? Swivutiso leswi hi ta swi kambisisa eka xihloko lexi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 28]

 LEMBE RA NKOKA EMATIN’WINI

Lembe ra 539 B.C.E. leri Korexe wa Vumbirhi a hluleke Babilona ha rona ri hlayeriwa hi ku tirhisa vumbhoni bya:

▪ Swihlovo swa khale swa matimu ni swiphepherhele swa tinhlanga: Diodorus wa le Silikiya (c. 80-20 B.C.E.) u tsale leswaku Korexe u ve hosi ya Peresiya eku “sunguleni ka lembe ra Vumakume-ntlhanu ra Olympiad.” (Historical Library, Buku ya Vukaye, 21) Lembe rero a ku ri 560 B.C.E. N’wamatimu wa Mugriki Herodotus (c. 485-425 B.C.E.) u vule leswaku Korexe u dlayiwe “endzhaku ka loko a fume malembe ya 29,” leswi vulaka leswaku u fe hi lembe ra vu-30, hi 530 B.C.E. (Histories, Buku yo Sungula leyi vuriwaka Clio, 214) Swiphepherhele swa tinhlanga swi kombisa leswaku Korexe u fume Babilona ku ringana malembe ya kaye emahlweni ko va a fa hi 530 B.C.E. Xisweswo, malembe ya kaye ya le mahlweni ka rifu rakwe hi 530 B.C.E. ma hi yisa endzhaku eka lembe ra 539 B.C.E. tanihi lembe leri Korexe a hluleke Babilona.

Xitiyisekiso xa xiphepherhele xa tinhlanga: Xiphepherhele xa vumba xa vativi va tinyeleti va le Babilona (BM 33066) xi tiyisekisa leswaku Korexe u fe hi 530 B.C.E. Hambileswi xiphepherhele lexi xi nga ni swihoxo swin’wana malunghana ni laha tinyeleti ti tshamaka kona, xi ni tinhlamuselo timbirhi ta loko misava yi ri exikarhi ka n’weti leswi xiphepherhele xi vulaka leswaku swi endleke hi lembe ra vunkombo ra Cambyses wa Vumbirhi, n’wana tlhelo mutlhandlami wa Korexe. Leswi swi hlamuseriwa hi ku bola ka dyambu loku voniweke eBabilona hi July 16, 523 B.C.E., ni hi January 10, 522 B.C.E., hi ximun’wana xa 523 B.C.E. eku sunguleni ka lembe ra vunkombo ra Cambyses. Sweswo swi kombisa leswaku u sungule ku fuma hi lembe ra 529 B.C.E. Kutani lembe ro hetelela ra Korexe ku fanele ku ri 530 B.C.E., leswi endlaka 539 B.C.E. ri va lembe rakwe ro sungula ro fuma Babilona.

[Xihlovo Xa Kona]

Tablet: © The Trustees of the British Museum

[Bokisi leri nga eka tluka 31]

NKATSAKANYO

▪ Hakanyingi van’wamatimu va vula leswaku muti wa Yerusalema wu lovisiwe hi 587 B.C.E.

▪ Ntlhandlamano wa minkarhi wa le Bibeleni wu kombisa leswaku muti wa Yerusalema wu lovisiwe hi 607 B.C.E.

▪ Van’wamatimu va seketela ngopfu timhaka leti va gimeteke ha tona ematsalweni ya van’wamatimu va khale ni le bukwini ya Ptolemy.

▪ Matsalwa ya van’wamatimu va khale ma ni swihoxo naswona matsalwa lama nga eka swiphepherhele swa vumba a hi minkarhi hinkwayo ma tshembekaka.

[Bokisi leri nga eka tluka 31]

Tinotsi

1. Babyloniaca (Chaldaeorum Historiae), Buku yo Sungula, 1.1.

2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, tluka 295.

3. The Babyloniaca of Berossus, tluka 8.

4. Almagest, ya Vunharhu, 7, yi hundzuluxeriwe hi G. J. Toomer, Ptolemy’s Almagest, yi kandziyisiwe hi 1998, tluka 166. Ptolemy a swi tiva leswaku vativi va tinyeleti va le Babilona a va tirhisa tinhlayo ku hlayela minkarhi ya khale ni ya le nkarhini lowu taka ya ku bola ka dyambu hikuva va tshubule leswaku ku bola ka dyambu ku tlhele ku endleka eka malembe man’wana ni man’wana ya 18.—Almagest, ya Vumune, 2.

5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, matluka 17-18.

6. Journal of Cuneiform Studies, Vholumo 47, 1995, matluka 106-107.

7. Tinhlanga i matsalelo lawa eka wona mutsari a tsalaka mimfungho yo hambana-hambana ehenhla ka xiphepherhele xa vumba hi ku tirhisa xitsalo lexi tontsweke eku sunguleni.

8. Sin-sharra-ishkun u fume ku ringana malembe ya nkombo naswona swiphepherhele swa mali swa 57 swa hosi leyi swi tsariwe siku leri sukelaka eka lembe ra ku vekiwa ka yona ku va hosi hi lembe ra vunkombo. Vona buku leyi nge Journal of Cuneiform Studies, Vholumo 35, 1983, matluka 54-59.

9. Xiphepherhele xa mali xa C.B.M. 2152 xi tsariwe hi lembe ra vumune ra Ashur-etel-ilani. (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods—Chiefly From Nippur, leyi tsariweke hi A.T. Clay, 1908, tluka 74.) Nakambe marito ya Xiharani ya Nabonidus, (H1B), wo Sungula, eka nxaxamelo 30, ma endle leswaku a xaxametiwa emahlweni ka Nabopolassar. (Anatolian Studies, Vholumo ya Vunhungu 1958, matluka 35, 47.) Leswaku u vona nkarhi lowu tihosi ti fumeke ha wona, vona Chronicle 2, ntila wa vu-14, Assyrian and Babylonian Chronicles, matluka 87-88.

10. Swidyondzi swin’wana swi kaneta leswaku Ptolemy a nga ti tsalanga tihosi tin’wana—u xaxamete tihosi ta Babilona ntsena—hikuva ti vitaniwe hi nhloko-mhaka leyi nge “Hosi ya Asiriya.” Hambiswiritano, hilaha u nga ta swi vona hakona eka bokisi leri nga eka tluka 30, tihosi to hlayanyana ku katsa ni buku ya Ptolemy na tona ti ni nhloko-mhaka leyi nge “Hosi ya Asiriya.” Swiphepherhele swa mali, mapapila ya tinhlanga ni marito ma swi veka erivaleni leswaku hosi Ashur-etel-ilani, Sin-shumu-lishir na Sin-sharra-ishkun va fume eBabilona.

[Chati/Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

 (Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

TIHOSI TA MFUMO LOWUNTSHWA WA BABILONA

Loko van’wamatimu lava va tshembeka, ha yini va nga pfumelelani?

Tihosi

Nabopolassar

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (21)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (20)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (—)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (21)

Nebukadnetsara II

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (43)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (43)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (43)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (43)

Amel-Marduk

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (2)

 POLYHISTOR 105-? B.C.E. (12)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (18)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (2)

Neriglissar

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (4)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (4)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (40)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (4)

LabashiMarduk

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (9 tin’hweti)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (—)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (tin’hweti)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (—)

Nabonidus

BEROSSUS c. 350-270 B.C.E. (17)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (17)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (17)

PTOLEMY c. 100-170 C.E. (17)

(#) = Malembe lawa ti fumeke wona hi ku ya hi van’wamatimu va khale

[Xihlovo Xa Kona]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 30]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

XANA BUKU YA PTOLEMY YI FANISIWA NJHANI NI SWIPHEPHERHELE SWA KHALE?

Ptolemy a nga titsalanga tihosi tin’wana eka nxaxamelo wakwe. Ha yini?

BUKU YA PTOLEMY

Nabonassar

Nabu-nadin-zeri (Nadinu)

Mukin-zeri na Pul

Ululayu (Shalmaneser wa Vuntlhanu) “Hosi ya Asiriya”

Merodach-baladan

Sargon wa Vumbirhi “Hosi ya Asiriya”

Tihosi to Sungula

Bel-ibni

Ashur-nadin-shumi

Nergal-ushezib

Mushezib-Marduk

Tihosi ta Vumbirhi

Esarhaddon “Hosi ya Asiriya”

Shamash-shuma-ukin

Kandalanu

Nabopolassar

Nebukadnetsara

Amel-Marduk

Neriglissar

Nabonidus

Korexe

Cambyses

NXAXAMELO WA TIHOSI TA LE URUK ESWIPHEPHERHELENI SWA KHALE

Kandalanu

Sin-shumu-lishir

Sin-sharra-ishkun

Nabopolassar

Nebukadnetsara

Amel-Marduk

Neriglissar

Labashi-Marduk

Nabonidus

[Xifaniso]

Matimu ya Babilona i xiphemu xa rungula ra tinhlanga leri hi pfunaka ku vona ku tshembeka ka buku ya Ptolemy

[Xihlovo Xa Kona]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 31]

Photograph taken by courtesy of the British Museum