Ammoyo Kadi?

Kasano a nasuportaran dagiti serbisio iti templo ni Jehova idiay Jerusalem?

▪ Nasuportaran ti nagduduma a serbisio iti templo babaen iti buis, nangruna babaen iti obligado a panangted iti apagkapullo. Nausar met ti dadduma a kita ti buis. Kas pagarigan, idi naibangon ti tabernakulo, imbilin ni Jehova ken Moises nga agkolekta iti kagudua a siklo a pirak iti tunggal Israelita a nairehistro, kas “kontribusion ken Jehova.”​—Exodo 30:12-16.

Nalawag a nakairuaman ti tunggal Judio ti mangted iti naikeddeng a gatad kas tinawen a buis iti templo. Daytoy a buis ti imbilin ni Jesus a bayadan ni Pedro babaen iti sinsilio a naala iti ngiwat ti ikan.​—Mateo 17:24-27.

Sumagmamanon a tawen ti napalabas, nasarakan idiay Jerusalem ti dua a kita ti sinsilio a pirak a nausar idi a pagbuis iti templo. Ti umuna a sinsilio a naaramid idiay Tiro idi 22 C.E. ket nasarakan iti maysa a kanal a naaramat idi umuna a siglo. Naimarka iti daytoy a siklo ti rupa ni Melkart, wenno Baal, ti kangrunaan a didiosen ti Tiro, ken iti bangir, adda ladawan ti agila a nakabatay iti sango ti barko. Ti maikadua a sinsilio ket nasarakan iti rebbek a nagsaadan ti templo, a napetsaan iti 66-67 C.E, ti umuna a tawen ti iyaalsa dagiti Judio maibusor iti Roma. Naikabil iti dayta ti ladawan ti kopa ken tallo a busel ti granada, agraman ti surat a “Kagudua a Siklo” ken “Nasantuan a Jerusalem.” Maipapan iti daytoy a sinsilio, kuna ni Propesor Gabriel Barkay a “malasin a nauram [daytoy], nalabit idi nadadael ti Maikadua a Templo idi 70 CE.”

Kasano kangayed dagiti patakder nga imbangon ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia?

▪ Mabasa iti Daniel a libro ti Biblia dagitoy a sasao ni Nabucodonosor: “Saan kadi a daytoy ti Babilonia a Dakkel, nga imbangonko a mismo maipaay iti naarian a balay babaen ti pigsa ti pannakabalinko ken maipaay iti dayaw ti kinatan-okko?” (Daniel 4:30) Talaga kadi a natan-ok daytoy a nagkauna a siudad?

Ibaga dagiti historiador a nangibangon ni Nabucodonosor kadagiti templo, palasio, pader ti siudad, ken maysa a nangayed a natukantukad a hardin. Ti kangrunaan a templo nga adda iti sentro ti siudad ti Babilonia ket addaan iti natukantukad a torre, a nalabit 70 metro ti katayagna. Nupay kasta, “ti Dalan ti Prosesion ken ti Ruangan ni Ishtar ti kalatakan a gapuanan ni [Nabucodonosor],” kuna ti libro a Babylon​—City of Wonders. Ti Dalan ti Prosesion, a lumasat iti Ruangan ni Ishtar, ket naarkosan iti ladawan dagiti magmagna a leon. Kuna pay ti libro maipapan iti dayta a kadaegan a ruangan ti Babilonia: “Natayengteng nga asul ti baldosa a naaramat ken naarkosan dayta iti ladawan ti ginasut a magmagna a baka ken dragon. Dagita a masungad a buya ti mabalin a di malipatan dagiti agpaspasiar iti kabesera idi nagkauna a tiempo.”

Idi rugi ti maika-20 a siglo, nakabakab dagiti arkeologo ti rinibu a paspaset ti Dalan ti Prosesion ken ti Ruangan ni Ishtar ket adu kadagitoy ti binangonda manen iti Museo ti Pergamon, idiay Berlin, Germany.

[Dagiti Ladawan iti panid 12]

Aktual a kadakkel

[Credit Lines]

Ngato: Clara Emit, Courtesy of Israel Antiquities Authority; baba: Zev Radovan

[Ladawan iti panid 12]

Ti nabangon manen a Ruangan ni Ishtar