Kasi Mukumanya?

Kasi ndalama zakovwilira milimo ya pa tempele ku Yerusalemu zikafumanga nkhu?

▪ Ndalama zakovwilira milimo yakupambanapambana pa tempele ŵakazisanganga mwa kupeleka msonkho, comene kufuma ku msonkho wa cakhumi. Kweni pakaŵaso misonkho yinyake. Mwaciyelezgero, pa nyengo iyo ŵakapanganga cihema, Yehova wakaphalira Mozesi kuti watore cimoza mwa vigaŵa viŵiri vya shekeli kwa Muisrayeli waliyose, kuŵa “cakupereka kwa Yehova.”—Exodus 30:12-16.

Vikulongora kuti mukuluta kwa nyengo ili likaŵa waka dango kuti Muyuda waliyose wapelekenge ndalama iyi kuŵa msonkho wa pa tempele, cilimika cilicose. Msonkho uwu ndiwo Yesu wakaphalira Petrosi kuti wapeleke. Ndalama ya msonkho uwu wakayitora mu mulomo wa somba.—Mateyu 17:24-27.

Vilimika vinandi ivyo vyajumpha, ndalama ziŵiri zasiliva izo ŵakagwiliskiranga nchito pakupeleka msonkho wa tempele zikasangika ku Yerusalemu. Njawara yakwamba yikasangika mu migelo yakale iyo mukendanga maji, ndipo yikapangika ku Ture mu 22 C.E. Pa shekeli ili pali mutu wa Malkart, panji Baala, uyo wakaŵa ciuta wa ku Ture, ndipo kulwande linyake kuli cithuzi ca nombo yadeka kunthazi kwa boti. Njawara yaciŵiri yikasangika mu viliŵa vya tempele ivyo vikabwangaduka ndipo yikapangika mu nyengo iyo Ŵayuda ŵakagalukira muwuso wa Ŵaroma mu 66-67 C.E. Yili na cithuzi ca tambulara wakale na vipambi vitatu vyakucemeka pomegranates kweniso pali mazgu ghakuti “Hafu ya Shekeli” ndiposo “Yerusalemu Mutuŵa.” Pakuyowoya za ndalama iyi, pulofesa Gabriel Barkay wakayowoya kuti ndalama iyi “yikulongora kuti yikaphya na moto uwo ukananga tempele mu 70 C.E.”

Kasi ivyo wakazenga Nebukadinezara themba la Babuloni vikaŵa vyapacanya mu nthowa wuli?

▪ Buku la mu Baibolo la Daniel likuyowoya kuti Nebukadinezara wakati: “Asi uyu ndi Babuloni mukuru, uyo ndazenga kuŵa nyumba ya uthemba na kwa ucindami wa mphavu yane?” (Daniel 4:30) Kasi msumba wakale uwu ukaŵa ukuru nadi?

Ŵakusanda mdauko ŵakumucindika Nebukadinezara cifukwa ca vinthu ivyo wakazenga nga ni matempele, nyumba zacifumu, malinga gha msumba, na minda yakutowa comene. Tempele likuru ilo likaŵa mu msumba wa Babuloni likaŵa na cigongwe ico cikaŵa citali pafupifupi mamita 70. Kweni, buku la Babylon—City of Wonders likuyowoya kuti “cinthu capadera comene ico wakazenga [Nebukadinezara] ni msewu wakuluta ku nyumba yacifumu ndiposo cipata cakucemeka Ishtar.” Msewu uwu, uwo ukafikanga pa cipata ca Ishtar, ukatozgeka na vithuzithuzi vya nkhalamu izo ŵakazijambura nga zikwenda. Pakuyowoya za cipata ici, ico cikaŵa cikuru pa vyose, buku ili likuti: “Cikaŵa na njerwa izo ŵakazipenta na penti wa buluu ndipo ŵakaloŵapo vithuzithuzi vya nkhambako zikucimbira, ndiposo vikoko vinyake. Ŵanthu awo ŵakizanga ku msumba uwu ŵakwenera kuti ŵakaluwanga yayi para ŵawona malo agha.”

Kukwambilira kwa vilimika vya m’ma 1900, ŵasayansi ŵakufukura vinthu vya pasi ŵakasanga viliŵa vyakuwa ivyo ŵakazengera msewu wakutowa wakuluta ku nyumba yacifumu na vya cipata ca Ishtar. Vinandi mwa viliŵa ivi ŵali kuvizengaso ku Pergamon Museum mu msumba wa Berlin, ku Germany.

[Vithuzithuzi pa peji 12]

Ukuru Wake Weneko

[Kulongosora Vithuzithuzi]

Pacanya: Clara Emit, Courtesy of Israel Antiquities Authority Musi: Zev Radovan

[Cithuzithuzi pa peji 12]

Cipata ca Ishtar ico Ŵali Kucizengaso