Kanus-a Nalaglag ang Karaang Jerusalem?—Bahin Dos

Kon Unsay Gipakita sa mga Dokumentong Kulonon

Kini ang ikaduha sa duha ka artikulo sa nagsunod nga mga isyu sa Ang Bantayanang Torre nga naghisgot sa lalom nga mga pangutana maylabot sa petsa sa pagkalaglag sa karaang Jerusalem. Ipakita niining duha ka bahing serye ang maayong pagkadukiduki ug binase sa Bibliya nga mga tubag sa mga pangutanang nakapalibog sa pipila ka magbabasa.

Gipakita sa Bahin Uno ang Mosunod nga mga Punto:

▪ Ang sekular nga mga historyano nag-ingon nga ang Jerusalem nalaglag sa 587 B.C.E. *

▪ Ang kronolohiya sa Bibliya nagpakita nga ang pagkalaglag nahitabo sa 607 B.C.E.

▪ Ang sekular nga mga historyano nagbase sa ilang konklusyon sa mga sinulat sa klasikal nga mga historyano ug sa canon ni Ptolemy.

▪ Ang pipila ka sinulat sa klasikal nga mga historyano may dagkong sayop ug dili kanunayng motukma sa rekord sa mga papan nga kulonon. *

ANG Bibliya nag-ingon nga ang nabihag nga mga Hudiyo idestiyero sa Babilonya ‘hangtod matapos ang kapitoan ka tuig agig pagtuman sa pulong sa Ginoo nga gisulti pinaagi ni Jeremias.’ Kanus-a sila gipagawas? “Sa unang tuig [sa pagmando] ni Ciro hari sa Persia.” (2 Cronicas 36:​21, 22, Ang Biblia Bag-ong Hubad nga Binisaya) Ang Bibliya ug ang sekular nga kasaysayan nagkauyon nga kini nga pagkadestiyero sa Babilonya natapos human nga gisakop ni Ciro ang Babilonya ug gibuhian ang mga Hudiyo, kinsa namalik sa Jerusalem sa 537 B.C.E. Sanglit ang Bibliya tin-awng nag-ingon nga 70 ka tuig ang pagkadestiyero, lagmit nagsugod kini sa 607 B.C.E.

Apan kadaghanan sa mga eskolar nag-ingon nga nalaglag ang Jerusalem sa 587 B.C.E. Kon maohon, 50 ka tuig ra ang pagkadestiyero. Nganong nakaingon sila niana? Gibase nila ang ilang kalkulasyon sa karaang cuneiform nga mga dokumentong naghatag ug detalye bahin kang Nabucodonosor II ug sa iyang mga manununod.¹ Daghan niini ang gisulat niadtong nabuhi sa panahon sa, o sa hapit na ang, kalaglagan sa Jerusalem. Apan kasaligan ba ang mga kalkulasyon nga nagpunting sa 587 B.C.E.? Unsa man gayoy gipakita niini nga mga dokumento?

Aron matubag kana, tagda ang tulo ka matang sa dokumento nga sagad gibasehan sa mga  eskolar: (1) Ang Babylonian chronicles, (2) papan maylabot sa negosyo, ug (3) papan maylabot sa astronomiya.

● Ang Babylonian chronicles.

Unsa kini? Kini maoy sunodsunod nga mga papan nga nagrekord sa dagkong panghitabo sa kasaysayan sa Babilonya.²

Unsay gisulti sa mga eksperto? Si R. H. Sack, usa ka pangunang awtoridad sa cuneiform nga mga dokumento, nag-ingon nga dili kompleto ang rekord sa chronicles labot sa hinungdanong mga panghitabo. * Siya misulat nga ang mga historyano kinahanglan pang mangitag “laing mga reperensiya . . . sa pagtino kon unsa gayoy nahitabo.”

Unsay gipakita sa mga dokumento? Dili kompleto ang rekord sa kasaysayan diha sa Babylonian chronicles.³ (Tan-awa ang  kahon sa ubos.) Nan, haom nga makapangutana ta, Kasaligan ba gayod ang mga konklusyon nga gipasukad sa dili kompletong rekord?

● Mga papan maylabot sa negosyo.

Unsa kini? Kadaghanan sa mga papan sa Neo-Babilonyanhong yugto maoy legal nga mga resibo. Ang mga papan gipetsahan sa adlaw, bulan, ug tuig sa nagmandong hari. Pananglitan, gipakita sa usa ka papan nga dihay transaksiyon sa “bulan sa Nisan, ika-27ng adlaw, sa ika-11ng tuig ni Nebuchadrezzar [nailhan usab nga Nabucodonosor II], nga hari sa Babilonya.”⁴

Sa dihang ang hari mamatay o matangtang sa katungdanan ug mopuli ang bag-ong hari, ang nahibiling mga bulan nianang tuiga sa pagmando giisip nga tuig nga mipuli ang bag-ong hari (accession year). *⁵ Sa ato pa, ang pagpuli nahitabo sa mao gihapong tuig sa Babilonyanhong kalendaryo. Busa, ang mga papan sa tuig nga mipuli ang bag-ong hari haom lang nga petsahan sa mga bulan human sa kataposang bulan sa gipulihang hari.

Unsay gisulti sa mga eksperto? Gisusi ni R. H. Sack ang daghang papan maylabot sa  negosyo gikan sa Neo-Babilonyanhong yugto. Niadtong 1972, siya misulat nga ang bag-o ug wala pa mapatik nga rekord sa British Museum nga gipatan-aw kaniya “nakapahuyang gayod” sa nag-unang mga konklusyon bahin sa pagpuli ni Amel-Marduk (nailhan usab nga Evil-merodach) sa iyang amahang si Nabucodonosor II.⁶ Sa unsang paagi? Nahibalo si Sack nga gipakita sa mga papan nga si Nabucodonosor II nagmando pa sa ikaunom nga bulan sa iyang kataposan (ika-43) nga tuig. Apan kining bag-ong nasusi nga mga papan gikan sa tuig nga mipuli si Amel-Marduk gipetsahan sa ikaupat ug ikalima nga bulan sa gituohan nga kataposang tuig ni Nabucodonosor II.⁷ Tin-aw nga dunay panagsumpaki.

Unsay gipakita sa mga dokumento? Duna pay laing panagsumpaki bahin sa pagpuli sa pagmando. Pananglitan, gipakita sa usa ka dokumento nga si Nabucodonosor II nagmando pa sa ikanapulo nga bulan​—⁠unom ka bulan human ang iyang manununod gituohang misugod paghari.⁸ May panagsumpaki sab sa panahon nga mipuli si Neriglissar kang Amel-Marduk.⁹

Nganong angayng tagdon kini nga mga panagsumpaki? Sa nahisgotan na, ang dili kompletong kasaysayan diha sa Babylonian chronicles nagpasabot nga dunay kulang sa kronolohikal nga rekord.¹⁰ Diha pa kahay laing nagmando tali niining mga haria? Kon mao, kinahanglang dugangan ang mga tuig sa Neo-Babilonyanhong yugto. Busa, ang Babylonian chronicles o ang mga papan maylabot sa negosyo dili kasaligang basehanan nga ang Jerusalem nalaglag sa 587 B.C.E. *

● Mga papan maylabot sa astronomiya.

Unsa kini? Kini maoy cuneiform nga mga papan nga naghubit sa posisyon sa adlaw, bulan, mga planeta, ug bituon, apil ang impormasyon bahin sa tuig sa pagmando sa usa ka hari. Pananglitan, ang papan nga makita sa ubos nagrekord sa lunar nga eklipse nga nahitabo sa unang bulan sa unang tuig sa pagmando ni Haring Mukin-zeri.¹¹

Unsay gisulti sa mga eksperto? Sila nagkauyon nga ang mga Babilonyanhon nakahimog mga tsart ug listahan sa pagbanabana kon kanus-a lagmit mahitabo ang mga eklipse.¹²

Apan ang mga Babilonyanhon ba makakalkulo kon kanus-a nahitabo ang nangaging mga eklipse? Si Propesor John Steele miingon: “Posible nga ang pipila sa unang mga banabana gihimo pinaagi sa pag-ihap paatras sa dihang gitigom ang mga impormasyon.” (Italiko amoa.)¹³ Gidawat ni Propesor David Brown, kinsa nagtuo nga  ang mga tsart maylabot sa astronomiya naglakip sa mga banabana nga gihimo una pa marekord ang mga panghitabo, nga posibleng ang pipila niini maoy “pag-ihap paatras (retrocalculation) nga gihimo sa mga magsusulat niadtong ika-4 nga siglo BC ug lapas pa niana.”¹⁴ Kon kini maoy retrocalculation, kasaligan ba gayod kini kon walay laing ebidensiya nga mopaluyo niini?

Bisag may eklipseng nahitabo sa usa ka espesipikong petsa, nagpasabot ba kana nga tukma ang makasaysayanhong impormasyon nga girekord sa magsusulat nianang petsaha? Dili sa bug-os. Ang eskolar nga si R. J. van der Spek nagpatin-aw: “Mga astrologo ang nagtigom sa impormasyon, dili mga historyano.” Ang mga bahin sa maong papan nga dunay rekord sa kasaysayan iyang gihubit nga “dili kaayo kasaligan,” ug siya nagpasidaan nga “angayng mag-amping” sa paggamit sa maong impormasyon.¹⁵

Unsay gipakita sa mga dokumento? Tagda ang papan nga VAT 4956. Ang sinugdanan niini nag-ingon: “Tuig 37 ni Nabucodonosor, nga hari sa Babilonya.”¹⁶ Sunod niana, makita ang detalyadong paghubit sa posisyon sa bulan ug mga planeta maylabot sa lainlaing bituon ug konstelasyon. Lakip niini ang usa ka lunar nga eklipse. Ang mga eskolar nag-ingon nga kining tanan nahitabo sa 568/567 B.C.E. Kon kini ang basehan, mopatim-aw nga ang ika-18ng tuig ni Nabucodonosor II mao ang 587 B.C.E., sa dihang iyang gilaglag ang Jerusalem. Apan kini ba nga mga impormasyon nagpunting lamang sa tuig 568/567 B.C.E.?

Ang papan naghisgot ug lunar nga eklipse nga gibanabanang nahitabo sa ika-15ng adlaw sa Simanu, ang ikatulong Babilonyanhong bulan. Tinuod nga dihay lunar nga eklipse nianang bulana (Hulyo 4 sa Julian nga kalendaryo) sa tuig 568 B.C.E. Apan, diha usay eklipse 20 ka tuig una pa niana, sa Hulyo 15, 588 B.C.E.¹⁷

Kon ang 588 B.C.E. maoy ika-37ng tuig ni Nabucodonosor II, nan ang iyang ika-18ng tuig maoy 607 B.C.E.​—⁠ang tuig nga gipakita sa kronolohiya sa Bibliya nga maoy pagkalaglag sa Jerusalem! (Tan-awa ang  time line sa ubos.) Apan ang VAT 4956 ba maoy laing ebidensiya aron paluyohan ang tuig 607 B.C.E.?

Gawas sa nahisgotan nang mga eklipse, makita usab diha sa papan ang 13 ka obserbasyon labot sa bulan ug 15 ka obserbasyon labot sa mga planeta. Kini naghubit sa posisyon sa bulan o mga planeta maylabot sa pipila ka bituon o konstelasyon.¹⁸ Duna usay walo ka time interval tali sa pagsubang ug pagsalop sa adlaw ug sa bulan.^18a

Tungod sa pagkakasaligan gayod sa posisyon sa bulan, ang mga tigdukiduki maampingong nag-analisar niining 13 ka posisyon sa bulan nga gihisgotan sa VAT 4956. Gihimo nila kini gamit ang usa ka computer program nga makapakita sa nahimutangan sa mga butang sa langit  sa usa ka espesipikong petsa sa miagi.¹⁹ Unsay gipadayag sa ilang analisis? Bisag dili ang tanan niining gihisgotan nga posisyon sa bulan motukma sa 568/567 B.C.E., ang tanang 13 ka posisyon motukma sa gibanabanang posisyon 20 ka tuig sa miagi, sa tuig 588/587 B.C.E.

Ang usa sa mga pamatuod diin ang obserbasyon labot sa bulan motukma sa 588 B.C.E. inay sa 568 B.C.E. makita sa papan niini nga mga panid. Sa ika-3ng linya sa papan, gihisgotan ang posisyon sa bulan sa “gabii sa ika-9 [sa Nisanu].” Apan, ang mga eskolar nga unang nagpetsa niana ug 568 B.C.E. (sa astronomiya -567) miuyon nga sa 568 B.C.E., ingon niana ang posisyon sa bulan sa “ika-8 sa Nisanu ug dili sa ika-9.” Aron paluyohan ang pagpetsa sa maong papan ug 568 B.C.E., sila nag-ingon nga ang magsusulat sayop nga nagsulat ug “9” inay nga “8.”²⁰ Apan sa ikatulong linya ang posisyon sa bulan motakdo gayod sa Nisanu 9 sa 588 B.C.E.²¹

Dayag nga kadaghanan sa impormasyon bahin sa astronomiya diha sa VAT 4956 motukma sa 588 B.C.E. ingong ika-37ng tuig ni Nabucodonosor II. Busa, kini nagpaluyo sa 607 B.C.E. ingong petsa sa pagkalaglag sa Jerusalem​—⁠sumala gayod sa giingon sa Bibliya.

Nganong Mosalig sa Bibliya?

Sa pagkakaron, kadaghanan sa sekular nga mga historyano nagtuo nga ang Jerusalem nalaglag sa 587 B.C.E. Apan ang mga magsusulat sa Bibliya nga si Jeremias ug Daniel tin-awng nag-ingon nga ang mga Hudiyo nadestiyero sulod sa 70 ka tuig, dili 50 ka tuig. (Jeremias 25:​1, 2, 11; 29:10; Daniel 9:⁠2) Ang ilang giingon nagpakita gayod nga ang Jerusalem nalaglag sa 607 B.C.E. Ingon sa gipakita sa nahisgotan nang ebidensiya, kana nga konklusyon dunay sekular nga basehanan.

Ang sekular nga mga eksperto balikbalik nga nagkuwestiyon sa pagkatukma sa Bibliya. Apan, sa dihang nakaplagan ang dugang nga ebidensiya, napamatud-an na usab ang pagkatinuod sa Bibliya. * Kadtong misalig sa Bibliya may katarongan sa paghimo niana. Ilang gibase ang ilang opinyon sa ebidensiya nga ang Bibliya tukma labot sa kasaysayan, siyensiya, ug sa tagna. Busa, sila mituo sa giingon sa Bibliya nga kini maoy inspiradong Pulong sa Diyos. (2 Timoteo 3:16) Nganong dili mo kini susihon? Seguradong makab-ot sab nimo ang maong konklusyon.

[Mga footnote]

[Kahon/Chart sa panid 23]

 (Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

ANG BABYLONIAN CHRONICLES—KASAYSAYANG DILI KOMPLETO

Sa gituohang mga 88 ka tuig sa Neo-Babilonyanhong yugto, 35 ka tuig lang ang dunay asoy diha sa Babylonian chronicles.

TUIG NGA WALAY REKORD

TUIG NGA DUNAY REKORD

BM 21901

BM 21946

BM 35382

NEO-BABILONYANHONG YUGTO

PERSIANHON

Nabopolassar

Nabucodonosor II

Amel-Marduk

Nabonido

Neriglissar

Labashi-Marduk

BM 25127

BM 22047

BM 25124

[Credit Lines]

BM 21901 and BM 35382: Photograph taken by courtesy of the British Museum; BM 21946: Copyright British Museum; BM 22047, 25124, 25127: © The Trustees of the British Museum

[Kahon/Hulagway sa panid 24]

ASTRONOMICAL DIARY BM 32238

Kini nga papan dunay rekord sa lunar nga mga eklipse, apan nakompleto lang kini human sa kataposang eklipse, nga nahitabo mga 400 ka tuig human sa unang eklipse. Sanglit wala man makita sa magsusulat kanang tanang panghitabo, lagmit migamit siyag matematika sa pagkalkulo kon kanus-a nahitabo ang nangaging mga eklipse. Gawas kon may laing ebidensiyang magpamatuod sa iyang konklusyon, ang maong kalkulasyon dili kasaligan maylabot sa kronolohiya.

[Credit Line]

© The Trustees of the British Museum

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 26, 27]

UNSA MAN GAYOY NASULAT SA VAT 4956?

Nganong na-isyu kini? Ang ikatulong linya niini nga papan nag-ingon nga sa “gabii sa ika-9” sa unang bulan (Nisanu/Nisan), ang “bulan (moon) nahimutang 1 ka maniko atubangan sa ß Virginis.” Apan, si Neugebauer ug Weidner misulat niadtong 1915 bahin sa tuig 568 B.C.E. (nga mopunting sa 587 B.C.E. ingong tuig sa pagkalaglag sa Jerusalem) nga “ang bulan nahimutang 1 ka maniko atubangan niining bituona sa 8 sa Nisan, ug dili sa 9 sa Nisan.” (Italiko amoa.) Hinunoa, dihay ingon niana nga posisyon sa bulan sa 588 B.C.E. sa Nisan 9, nga nagpunting sa 607 B.C.E.

Ika-9 ba o ika-8 nga adlaw?

(1) Ingon sa gipakita sa hulagway, ang Akkadian nga simbolo sa numero 9 klaro kaayo.

(2) Sa transliterasyon ni Neugebauer ug Weidner niining cuneiform nga sinulat, ang “9” ilang giilisag “8.”

(3) Ang potnot lang ang nagpakita nga dihay “9” sa orihinal nga sinulat.

(4) Bisan sa ilang German nga hubad, “8” ang ilang gibutang.

(5) Sa 1988, gipatik ni Sachs ug Hunger ang maong sinulat ingon sa kon unsa gayoy mabasa, nga dunay “9.”

(6) Apan gipabilin nila kini nga kausaban diha sa ilang Iningles nga hubad, nga nag-ingong “ika-9” ang sayop nga nasulat imbes “ika-8.”

[Credit Line]

bpk/Vorderasiatisches Museum, SMB/Olaf M. Teßmer

 [Kahon sa panid 28]

Reperensiya ug Komento Alang sa “Kanus-a Nalaglag ang Karaang Jerusalem?​—⁠Bahin Dos”

1. Ang cuneiform maoy matang sa pagsulat nga pormag triyanggulo. Gihimo kini pinaagi sa pagbutang ug lainlaing marka diha sa humok nga papan nga kulonon, gamit ang talinis nga dagang nga ang tumoy pormag triyanggulo.

2. Assyrian and Babylonian Chronicles, ni A. K. Grayson, gipatik sa 1975, giimprenta pag-usab sa 2000, panid 8.

3. Ang Neo-Babilonyanhong yugto nagsugod sa ika-7ng siglo B.C.E., sa dihang ang Caldeanhong dinastiya sa mga hari nagmando sa Imperyo sa Babilonya. Ang unang magmamando mao si Nabopolassar, amahan ni Nabucodonosor II. Natapos ang maong yugto sa dihang ang kataposang hari, si Nabonido, gipildi sa hari sa Persia nga si Ciro sa 539 B.C.E.

4. Neo-Babylonian Business and Administrative Documents, ni Ellen Whitley Moore, gipatik sa 1935, panid 33.

5. Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” ni John M. Steele, gipatik sa 2000, panid 36.

6. Amel-Marduk 562-560 B.C.​—⁠A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, ni Ronald H. Sack, gipatik sa 1972, panid 3.

7. Ang papan nga BM 80920 ug BM 58872 gipetsahan sa ika-4 ug ika-5ng bulan sa accession year ni Evil-merodach. Kini gipatik ni Sack sa Amel-Marduk 562-560 B.C.​—⁠A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, panid 3, 90, 106.

8. Ang papan sa British Museum (BM 55806) gipetsahag ika-10ng bulan, sa ika-43 nga tuig.

9. Ang papan nga BM 75106 ug BM 61325 gipetsahan sa ika-7 ug ika-10ng bulan sa giisip nga kataposang (ika-2ng) tuig sa nagmandong hari, si Evil-merodach. Apan, ang BM 75489 gipetsahan sa ika-2ng bulan sa accession year ni Neriglissar, ang iyang manununod.​—⁠Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Tomo VIII, (Tablets From Sippar 3) ni Erle Leichty, J. J. Finkelstein, ug C.B.F. Walker, gipatik sa 1988, panid 25, 35.

Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Tomo VII, (Tablets From Sippar 2) ni Erle Leichty ug A. K. Grayson, gipatik sa 1987, panid 36.

Neriglissar​—⁠King of Babylon, ni Ronald H. Sack, gipatik sa 1994, panid 232. Ang bulan diha sa papan maoy Ajaru (ika-2ng bulan).

10. Tagda ang pananglitan ni Neriglissar. Ang harianong inskripsiyon bahin kaniya nag-ingong siya maoy “anak ni Bêl-shum-ishkun,” ang “hari sa Babilonya.” (Italiko amoa.) Sa laing inskripsiyon, si Bêl-shum-ishkun gitawag nga “maalamong prinsipe.” Ang orihinal nga pulong nga gihubad ug “prinsipe,” ang rubû, maoy titulo nga nagkahulogan usab ug “hari, magmamando.” Sanglit dayag nga kulang ang impormasyon tali sa pagmando ni Neriglissar ug sa iyang gipulihan, si Amel-Marduk, posible kaha nga kini nga “hari sa Babilonya,” si Bêl-shum-ishkun, ang nagmando tali niining duha ka hari? Si Propesor R. P. Dougherty midawat nga “dili ikalimod ang ebidensiya sa harianong kagikan ni Neriglissar.”​—⁠Nabonidus and Belshazzar​—⁠A Study of the Closing Events of the Neo-Babylonian Empire, ni Raymond P. Dougherty, gipatik sa 1929, panid 61.

11. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Tomo V, giedit ni Hermann Hunger, gipatik sa 2001, panid 2-3.

12. Journal of Cuneiform Studies, Tomo 2, Num. 4, 1948, “A Classification of the Babylonian Astronomical Tablets of the Seleucid Period,” ni A. Sachs, panid 282-283.

13. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Tomo V, panid 391.

14. Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology, ni David Brown, gipatik sa 2000, panid 164, 201-202.

15. Bibliotheca Orientalis, L N° 1/2, Januari-Maart, 1993, “The Astronomical Diaries as a Source for Achaemenid and Seleucid History,” ni R. J. van der Spek, panid 94, 102.

16. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Tomo I, ni Abraham J. Sachs, gikompleto ug giedit ni Hermann Hunger, gipatik sa 1988, panid 47.

 17. Babylonian Eclipse Observations From 750 BC to 1 BC, ni Peter J. Huber ug Salvo De Meis, gipatik sa 2004, panid 186. Sumala sa VAT 4956, kini nga eklipse nahitabo sa ika-15ng adlaw sa ika-3ng Babilonyanhong bulan, nga nagpaila nga ang bulan sa Simanu nagsugod 15 ka adlaw una pa niana. Kon ang eklipse nahitabo sa Hulyo 15, 588 B.C.E. sumala sa Julian nga kalendaryo, nan ang unang adlaw sa Simanu maoy Hunyo 30/Hulyo 1, 588 B.C.E. Busa, ang unang bulan (Nisanu) magsugod unta sa bag-ong tuig duha ka bulan nga mas sayo, sa Mayo 2/3. Bisag ang tuig niini nga eklipse magsugod unta sa Abril 3/4, ang VAT 4956 nag-ingon sa ika-6 nga linya nga ang ekstrang bulan (intercalary) gidugang human sa ika-12ng (kataposang) bulan (Addaru) sa nag-unang tuig. (Ang papan nag-ingon: “Ika-8 sa bulan XII₂ [ika-13ng bulan].”) Kon mao, ang bag-ong tuig nagsugod pagka-Mayo 2/3. Busa, ang petsa niining eklipse sa 588 B.C.E. mohaom gayod sa impormasyon diha sa papan.

18. Sumala sa Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Tomo 67; Mayo 1, 1915; sa artikulong “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), ni Paul V. Neugebauer ug Ernst F. Weidner, panid 67-76, dunay 13 ka obserbasyon sa bulan diin gihubit ang posisyon niini maylabot sa usa ka bituon o konstelasyon. Naglista usab kinig 15 ka obserbasyon sa planeta. (Panid 72-76) Bisag klaro ang cuneiform nga simbolo para sa bulan, dili klaro ang pipila ka simbolo para sa ngalan sa mga planeta ug sa posisyon niini. (Mesopotamian Planetary Astronomy​—⁠Astrology, ni David Brown, gipatik sa 2000, panid 53-57) Tungod niini, mahimong motungha ang lainlaing pagsabot ug interpretasyon labot sa obserbasyon sa mga planeta. Sanglit dali rang maobserbahan ang bulan, ang posisyon sa ubang mga butang sa langit nga gihisgotan sa VAT 4956 ug maylabot sa bulan mailhan dayon ug ang ilang mga posisyon halos tukmang mapetsahan.

18a. Kini nga mga time interval (“lunar threes”) maoy pag-ihap sa panahon, pananglitan, gikan sa pagsubang sa adlaw ug bulan (moon) sa unang adlaw sa bulan (month) ug panahon sa duha pa ka yugto sa ulahing bahin sa bulan. Gisulayan sa mga eskolar ang paglangkit niining mga ihap sa panahon ngadto sa mga petsa sa kalendaryo. (“The Earliest Datable Observation of the Aurora Borealis,” ni F. R. Stephenson ug David M. Willis, sa Under One Sky​—⁠Astronomy and Mathematics in the Ancient Near East, giedit ni John M. Steele ug Annette Imhausen, gipatik sa 2002, panid 420-428) Aron maihap sa mga tawo kaniadto kining yugtoa, gikinahanglan ang usa ka matang sa orasan. Ang maong mga pag-ihap dili kasaligan. (Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” ni John M. Steele, gipatik sa 2000, panid 65-66) Sa laing bahin, mas tukma ang pagkalkulo sa posisyon sa bulan maylabot sa ubang butang sa langit.

19. Kini nga analisis gihimo gamit ang astronomy software nga gitawag ug TheSky6™. Dugang pa, ang maong analisis gipauswag sa usa ka comprehensive freeware program nga Cartes du Ciel/Sky Charts (CDC) ug sa date converter nga gitagana sa U.S. Naval Observatory. Kay motungha man ang lainlaing interpretasyon sa cuneiform nga mga simbolo alang sa kadaghanan sa posisyon sa mga planeta, kini nga mga posisyon wala gamita niini nga surbi sa pagpunting sa tuig nga gihisgotan niini nga astronomical diary.

20. Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Tomo 67; Mayo 1, 1915; “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II, (-567/66)” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), ni Paul V. Neugebauer ug Ernst F. Weidner, panid 41.

21. Ang ika-3ng linya sa VAT 4956 nag-ingon: “Ang bulan nahimutang 1 ka maniko [o 2 degrees] atubangan sa ß Virginis.” Ang unang gihisgotan nga analisis nag-ingon nga sa Nisanu 9, ang bulan nahimutang 2°04ʹ atubangan sa, ug 0° ubos sa, bituong ß Virginis. Kini giisip nga tukmang pagkatakdo sa posisyon ug petsa.

[Chart sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

UNSAY GIPUNTING SA VAT 4956 NGA TUIG SA PAGKALAGLAG SA JERUSALEM​—⁠587 B.C.E. O 607 B.C.E.?

▪ Ang papan naghubit sa mga panghitabo maylabot sa astronomiya sa ika-37ng tuig sa pagmando ni Haring Nabucodonosor II.

▪ Gilaglag ni Nabucodonosor II ang Jerusalem sa iyang ika-18ng tuig sa pagmando.​—⁠Jeremias 32:⁠1.

Kon ang iyang ika-37ng tuig ni Nabucodonosor II mao ang 568 B.C.E., nan ang Jerusalem nalaglag sa 587 B.C.E.

610 B.C.E.

600

590

580

570

560

Kon ang iyang ika-37ng tuig mao ang 588 B.C.E., nan ang Jerusalem nalaglag sa 607 B.C.E., ang petsa nga gipakita sa kronolohiya sa Bibliya.

▪ Ang VAT 4956 mas klarong nagpunting sa 607 B.C.E.

[Picture Credit Line sa panid 22]

Photograph taken by courtesy of the British Museum