Isua Ewe ke Ẹkesobo Jerusalem?—Udiana Ikpehe

Se Mme Itiatn̄wed Ẹwụtde

Ibuotikọ emi odu ke Enyọn̄-Ukpeme ọfiọn̄ oko ye eke ọfiọn̄ emi. Udiana ikpehe emi ọbọrọ mme mbụme emi nta mme anam-ndụn̄ọde ẹbụpde ẹban̄a akpa ini emi ẹkesobode Jerusalem. Ke ikpehe mbiba emi, ẹda mme n̄kpọ emi ẹtịmde ẹdụn̄ọde ye Bible ẹbọrọ mme mbụme emi ndusụk mme andikot n̄wed nnyịn ẹsibụpde.

Se Ẹkenemede ke Akpa Ikpehe:

▪ Mme ewet mbụkeset ẹdọhọ ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 587 M.E.N. *

▪ Bible owụt ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N.

▪ Mbụkeset Greece ye Rome ye se idude ke n̄wed Ptolemy ẹnam mme ewet mbụkeset ẹdọhọ ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 587 M.E.N.

▪ Ikpọ ndudue ẹdu ke ndusụk n̄kpọ oro mme ewet mbụkeset Greece ye Rome ẹkewetde. N̄ko, ikọ mmọ isiwakke ndidu ke n̄kemuyo ye se idude ke itiatn̄wed eset. *

BIBLE ọdọhọ ke mme Jew emi ẹketan̄de ẹka Babylon ẹkenyene ndidu do “tutu isua ata ye duop ọyọhọ. . . . man ikọ emi Jehovah akadade inua Jeremiah etịn̄ okposu.” Isua ewe ke ẹkesana mmọ ẹyak? Emi eketịbe “ke akpa isua Cyrus edidem Persia” ama ekebe. (2 Chronicle 36:21, 22) Bible ye mme itiatn̄wed eset ẹdọhọ ke Cyrus ọkọdọhọ mme Jew emi ẹketan̄de ẹka Babylon ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ ke enye ama akakan Babylon. Mmọ ẹkesịm Jerusalem ke isua 537 M.E.N. Ndien sia Bible ọdọhọde ke mme Jew ẹkedu ke Babylon ke isua 70, oro ọwọrọ ke ẹketan̄ mmọ ẹka do ke isua 607 M.E.N.

Ediwak mme ewet mbụkeset ẹdọhọ ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 587 M.E.N. Ikọ mmọ owụt ke mme Jew ẹkedu ke Babylon ke isua 50 kpọt. Nso inam mmọ ẹdọhọ ntre? Se inamde mmọ ẹdọhọ ntre edi se ẹwetde ke itiatn̄wed ikpafak ẹban̄a Nebuchadnezzar II ye mme andikara eken emi ẹketienede enye ke edem.¹ Mbon emi ẹkewetde ediwak ke otu mme n̄kpọ emi ẹma ẹdu ke ini ẹkesobode Jerusalem mîdịghe ẹdu ẹkpere ini emi. Edi ndi nte mmọ ẹkesan̄ade ẹbat ẹnyene isua 587 M.E.N. ama enen? Nso ke mme itiatn̄wed emi ẹnen̄ede ẹwụt?

Man ikeme ndibọrọ mme mbụme emi, ẹyak ise se idude ke itiatn̄wed ita emi nta mme anam-ndụn̄ọde ẹsidade ẹbat ibat: (1) Itiatn̄wed Babylon (2) itiatn̄wed mbubehe, ye (3) itiatn̄wed mme ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄.

● Itiatn̄wed Babylon.

Nso ke enye edi? Enye edi itiatn̄wed emi ẹkesiwetde akpan n̄kpọntịbe Babylon.²

Nso ke ntaifiọk ẹtịn̄ ẹban̄a itiatn̄wed emi? R. H. Sack, emi edide ata anam-ndụn̄ọde ke mme itiatn̄wed ikpafak ọdọhọ ke itiatn̄wed emi idọn̄ọke kpukpru se iketịbede. * Enye ọdọhọ ke ana mme ewet mbụkeset ẹnen̄ede ẹdụn̄ọde “mme n̄wetnnịm n̄kpọ en̄wen . . . man ẹkeme ndidiọn̄ọ nnennen nnennen se iketịbede ke mbụk kiet kiet.”

Nso ke mme itiatn̄wed eset emi ẹwụt? Ediwak n̄kpọ ẹdu emi owo mîtịn̄ke ke mme mbụk emi ẹdude ke itiatn̄wed emi. (Se  ekebe oro odude ke idak emi.) Ndi emekere ke akpana iberi edem ke utọ mbụk emi ẹsion̄ode ndusụk n̄kpọ ẹduọn̄ọ mi?

● Itiatn̄wed mbubehe.

Nso ke enye edi? Enye edi itiatn̄wed mbubehe Obufa Babylon emi ẹkesiwetde n̄kpọ emi ẹkedepde m̀mê ẹnyamde. Ẹkesida ibat isua emi edidem emi osụk akarade ẹwet usenọfiọn̄ ke itiatn̄wed emi. Ke uwụtn̄kpọ, itiatn̄wed mbubehe kiet owụt mbubehe emi ẹkenamde ke “ọyọhọ usen 27 ke ọfiọn̄ Nisan, ke ọyọhọ isua 11 emi Nebuchadrezzar [emi ẹkediọn̄ọde n̄ko nte Nebuchadnezzar II] akakarade Babylon.”⁴

Edieke edidem akpade m̀mê ẹbọde enye ukara, ẹma ẹsimek obufa edidem kpa isua oro man enye akara ọfiọn̄ ifan̄ oro osụhọde ke isua oro ọnọ akani edidem. Ndien ẹkesikot ọfiọn̄ ifan̄ emi obufa edidem akarade do ọnọ akani edidem, “Isua Emi Ẹmekde Owo Edidem. *⁵ Ntre, edieke ẹkenamde mbubehe ekededi ini emi, usenọfiọn̄ oro ẹkewetde ekenyene ndiwụt ọfiọn̄ ifan̄ oro ẹbede tọn̄ọ akani edidem akakpa, m̀mê ẹkebọ enye ukara.

Nso ke ntaifiọk ẹdọhọ? R. H. Sack odụn̄ọde ediwak itiatn̄wed mbubehe emi ẹkewetde ke  eyo Obufa Babylon. Enye ọkọdọhọ ke 1972 ete ke mbufa itiatn̄wed emi ẹdade ẹdi Itie Ubon N̄kpọeset Britain “ẹnen̄ede ẹtịmerede” se ẹkefiọkde ẹban̄a ini emi Nebuchadnezzar II ọkọkpọn̄de ukara ọnọ eyen esie Amel-Marduk (emi ẹdiọn̄ọde n̄ko nte Evil-merodach).⁶ Ke didie? Sack ama ọdiọn̄ọ ke mme itiatn̄wed ẹwụt ke Nebuchadnezzar II okosụk akakara tutu esịm ọyọhọ ọfiọn̄ itiokiet ke akpatre isua ukara (ọyọhọ isua 43) esie. Edi mbufa itiatn̄wed emi ẹwụt ọyọhọ ọfiọn̄ inan̄ ye ition ke akpatre isua ukara oro nte ini emi ẹkemekde Amel-Marduk edidem.⁷ Omokụt do ke mme itiatn̄wed emi idụhe ke n̄kemuyo.

Nso ke mme itiatn̄wed emi ẹwụt? Enyene ndudue en̄wen emi odude ke mme itiatn̄wed emi. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ẹwụt ke Nebuchadnezzar II okosụk akakara ke ọyọhọ ọfiọn̄ duop—emi mme owo ẹdade nte ọyọhọ ọfiọn̄ itiokiet tọn̄ọ nte andida itie esie ọkọtọn̄ọ ukara.⁸ Ukem ndudue emi odu n̄ko ke ini emi ẹdọhọde nte Amel-Marduk akakarade ye ini emi Neriglissar akadade itie esie.⁹

Nso inam kpukpru ndudue emi ẹbehe nnyịn? Nte ima iketetịn̄, mbụk itiatn̄wed Babylon emi ẹsion̄ode ndusụk n̄kpọ ẹduọn̄ọ mi ikemeke ndinam owo enyene ata nnennen ifiọk aban̄a udịm ubọn̄ Babylon.¹⁰ Okûkam edi enyene ndidem emi itiatn̄wed emi mîsiakke? Edieke edide ntre, ọwọrọ Obufa Babylon ama odu ebịghi akan nte mme owo ẹkerede. Ke ntre, mme itiatn̄wed Babylon ye mme itiatn̄wed mbubehe ikemeke ndisọn̄ọ nte ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 587 M.E.N. *

● Itiatn̄wed mme ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄.

Nso ke enye edi? Enye edi itiatn̄wed emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a utịn, ọfiọn̄, mme ekondo, ye mme ntantaọfiọn̄, onyụn̄ etịn̄ n̄ko aban̄a isua emi edidem kiet kiet akakarade. Ke uwụtn̄kpọ, kiet ke otu itiatn̄wed emi ke okụt ke idak emi, ndien enye ọdọhọ ke ekịm ama ofụk ọfiọn̄ ke akpa ọfiọn̄ ke akpa isua ukara Edidem Mukin-zeri.¹¹

Nso ke ntaifiọk ẹdọhọ? Mmọ ẹdọhọ ke mbon Babylon ẹma ẹtie ẹwet mme ini emi ẹtiede nte ke ekịm ayafiak ofụk ọfiọn̄.¹²

Edi ndi mbon Babylon ẹma ẹkeme nditie mbat nnyụn̄ ndiọn̄ọ ata ata ini emi ekịm okofụkde ọfiọn̄ ke edem? Prọfesọ John Steele ọdọhọ ke “ekeme ndidi mmọ ẹma ẹtie ẹbat mme ini emi mmọ ẹkerede ke ekịm ama ofụk ọfiọn̄ ke ini ẹkewetde n̄kpọ ke itiatn̄wed eset emi.”¹³ Prọfesọ David Brown emi enịmde ke ẹkenam ndusụk ibat emi esisịt ini mbemiso n̄kpọntịbe emi ada  itie ọdọhọ n̄ko ete ke ekeme ndidi ndusụk mme ewetn̄wed ẹketie ẹbat ibat emi ke n̄kpọ nte isua 2,400 emi ẹkebede ye ke mme isua oro ẹketienede.”¹⁴ Edieke emi edide akpanikọ, ndi utọ ibat emi edi se ẹkpeberide edem ibọhọke ẹkụt n̄kpọ en̄wen emi owụtde ke ibat oro enen?

Idem ekpededi ekịm ama ofụk ọfiọn̄ ke usen emi ẹwetde ke itiatn̄wed oro, ndi oro ekeme ndinam se ededi oro ẹdọhọde nte eketịbede usen oro edi akpanikọ? Baba. R. J. van der Spek, ata ewet mbụkeset ọdọhọ ete: “Mme asiak ntantaọfiọn̄ ẹkewet mme n̄kpọ emi, idịghe mme ewet mbụkeset.” Enye ọkọdọhọ ke okposụkedi emi ẹkemede ndikụt ndusụk n̄kpọ oro ẹketịbede ke eset ke itiatn̄wed emi, ke “owo ikewetke mmọ ata nnennen nnennen” nte mme ewetmbụk eset ẹkpewetde, ntre enye ama odụri owo utọn̄ ete ke “ikpanaha ẹnen̄ede ẹberi edem” ke utọ mbụkeset oro.¹⁵

Nso ke mme itiatn̄wed ẹwụt? Da itiatn̄wed emi, VAT 4956, ke uwụtn̄kpọ. Akpa udịmikọ ke itiatn̄wed emi ọdọhọ ete: “Ọyọhọ isua 37 emi Nebukadnezar akarade Babylon.”¹⁶ Ekem asiak ebiet emi ọfiọn̄, mme ekondo, mme ntantaọfiọn̄, ye mme otu ntantaọfiọn̄ ẹkedade, ye ini emi ekịm okofụkde ọfiọn̄. Nta mme anam-ndụn̄ọde ẹdọhọ ke isua 568/567 M.E.N. ke mme n̄kpọ emi ẹkeda ke mme ebiet emi ẹsiakde ke itiatn̄wed emi, ndien emi anam etie nte ẹkesobo Jerusalem ke isua 587 M.E.N. ke ọyọhọ isua 18 emi Nebuchadnezzar II akakarade. Ndi itiatn̄wed emi owụt ke se ẹtịn̄de ke enyọn̄ emi ẹketịbe ke isua 568/567 M.E.N. kpọt?

Itiatn̄wed emi etịn̄ aban̄a ekịm emi okofụkde ọfiọn̄ emi ẹdọhọde ke ekedi ke ọyọhọ usen 15 ke ọyọhọ ọfiọn̄ ita mbon Babylon emi ẹkotde Simanu. Edi akpanikọ nte ke ekịm ama ofụk ọfiọn̄ ke July 4, 568 M.E.N. Edi ekịm ama ofụk ọfiọn̄ n̄ko isua 20 mbemiso ini emi, ke July 15, 588 M.E.N.¹⁷

Edieke isua 588 M.E.N. ekpedide ọyọhọ isua 37 emi Nebuchadnezzar II, akakarade, ọwọrọ ke isua 607 M.E.N. ekedi ọyọhọ isua ukara esie 18—kpa isua emi Bible owụtde nte ẹkesobode Jerusalem. (Se  chart oro odude ke idak emi.) Ndi itiatn̄wed emi, VAT 4956, etịn̄ mme n̄kpọ en̄wen ndisọn̄ọ ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N.?

Ke adianade ye ini oro ẹwụtde nte ekịm okofụkde ọfiọn̄ mi, itiatn̄wed emi n̄ko etịn̄ n̄kpọ utịm ike-13 aban̄a ebiet emi ọfiọn̄ akadade, etịn̄ utịm ike-15 aban̄a mme ekondo eken, onyụn̄ etịn̄ aban̄a mme ntantaọfiọn̄, m̀mê mme otu ntantaọfiọn̄.¹⁸ Itiatn̄wed emi etịn̄ n̄ko aban̄a ikatiaita oro utịn akasiahade onyụn̄ osopde, ye mme ini emi ọfiọn̄ ọkọwọrọde onyụn̄ osopde.^18a

Sia ibat emi aban̄ade ebiet emi ọfiọn̄ adade, emi mîsiwakke ndikpu owo, nta mme anam-ndụn̄ọde ẹnen̄ede ẹdụn̄ọde mme ebiet 13 oro itiatn̄wed VAT 4956 emi etịn̄de nte ọfiọn̄ akadade. Mmọ ẹma ẹda kọmputa emi ekemede  ndinam owo ọfiọk mme ebiet emi ọfiọn̄, utịn, ye mme ntantaọfiọn̄ ẹkedade ke ini edem.¹⁹ Nso ke mmọ ẹkekụt? Mmọ ẹma ẹkụt ke ọfiọn̄ ikadaha ke kpukpru ebiet 13 oro itiatn̄wed emi ọdọhọde ke isua 568/567 M.E.N., edi ke akakam ada ke isua 588/587 M.E.N.

Ama ese page mbiba emi, ọmọn̄ okụt kiet ke otu ebiet emi itiatn̄wed emi owụtde ke se inemede emi akakam etịbe ke isua 588 M.E.N. utu ke isua 568 M.E.N. Ọyọhọ udịm ita ke itiatn̄wed emi asiak ebiet emi ọfiọn̄ akadade ke “okoneyo usen 9 [ọfiọn̄ Nisanu].” Edi nta mme anam-ndụn̄ọde oro ẹkedọhọde akpa ke ọfiọn̄ akada ke ebiet emi itiatn̄wed emi ọdọhọde ke isua 568 M.E.N. ẹdọhọ ke emi eketịbe ke “ọyọhọ usen 8 ke ọfiọn̄ Nisanu, idịghe ke ọyọhọ usen 9.” Man ẹwụt ke isua 568 M.E.N. oro mmọ ẹsiakde enen, mmọ ẹdọhọ ke owo emi ekewetde usenọfiọn̄ oro okoyom ndiwet usen 8, edi edue ewet usen 9.²⁰ Edi ọfiọn̄ emi ọyọhọ udịm ita ke itiatn̄wed emi etịn̄de aban̄a akada ke nnennen ebiet emi ẹwụtde ke itiatn̄wed emi ke usen 9 ke ọfiọn̄ Nisanu ke isua 588 M.E.N.²¹

Omokụt do ke ekese se idude ke itiatn̄wed VAT 4956 ẹnen̄ede ẹwụt ke isua 588 M.E.N. ekedi ọyọhọ isua 37 emi Nebuchadnezzar II akakarade. Emi owụt ke itiatn̄wed emi n̄ko ọsọn̄ọ ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N, kpa nte Bible owụtde.

Ntak Emi Ekpenịmde Bible ke Akpanikọ?

Ediwak mme ewet mbụkeset ẹdọhọ ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 587 M.E.N. Edi Jeremiah ye Daniel emi ẹketienede ẹwet Bible ẹdọhọ ke mme Jew ẹkedu ke Babylon ke isua 70, idịghe ke isua 50. (Jeremiah 25:1, 2, 11; 29:10; Daniel 9:2) Emi enen̄ede owụt ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N. N̄ko, ofụri se inemede emi ẹwụt ke ndusụk itiatn̄wed eset ẹtiene ẹsọn̄ọ ke emi edi akpanikọ.

Ntaifiọk ẹsidọhọ ediwak ini nte ke Bible inenke. Edi ke ini ẹnamde ndụn̄ọde, mmọ ẹsidi ẹdikụt ediwak ini nte ke Bible enen. * Mbon oro ẹnịmde Bible ke akpanikọ ẹnyene eti ntak ndinam oro. Se inamde mmọ ẹnịm Bible ke akpanikọ edi ke se ededi oro Bible etịn̄de—edide aban̄a se iketịbede ke eset, ifiọk ntaifiọk, ye ntịn̄nnịm ikọ—ẹsidi akpanikọ. Emi anam mmọ ẹnịm ke Bible enen̄ede edi Ikọ Abasi kpa nte Bible ke idemesie ọdọhọde. (2 Timothy 3:16) Ntak emi mûdụn̄ọkede Bible ke idemfo use? Ekeme ndidi eyetiene okụt ke Bible edi Ikọ Abasi.

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

 [Ekebe/​Chart ke page 23]

 (Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

ITIATN̄WED BABYLON​—MBỤK EMI ẸSION̄ODE N̄KPỌ ẸDUỌN̄Ọ

Itiatn̄wed Babylon etịn̄ n̄kpọ aban̄a isua 35 kpọt ke otu isua 88 emi Obufa Babylon okodude.

◻ISUA EMI OWO MÎTỊN̄KE N̄KPỌ IBAN̄A

◼ISUA EMI ẸTỊN̄DE N̄KPỌ ẸBAN̄A

BM 21901 BM 21946 BM 35382

↓ ↓ ↓ ↓

EYO OBUFA BABYLON EYO MBON PERSIA

Nabopolassar Nebuchadnezzar II Amel-Marduk Nabonidus

Neriglissar Labashi-Marduk

↑ ↑ ↑

BM 25127 BM 22047 BM 25124

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

BM 21901, BM 35382, ye BM 21946: Ẹbọ ẹto Itie Ubon N̄kpọeset Britain; BM 22047, 25124, 25127: © Ẹbọ ẹto Mme Andise Mban̄a Itie Ubon N̄kpọeset Britain

[Ekebe/​Ndise ke page 24]

ITIATN̄WED MME EKPEP N̄KPỌ MBAN̄A IKPAENYỌN̄—BM 32238

Ẹwet mme ini oro ekịm okofụkde ọfiọn̄ ke itiatn̄wed emi. Ẹkewet enye akpatre ini emi ekịm okofụkde ọfiọn̄, oro edi, ke n̄kpọ nte isua 400 ẹma ẹkebe tọn̄ọ akpa ini emi ekịm okofụkde ọfiọn̄. Ekeme ndidi owo emi ekewetde n̄kpọ emi okonyụn̄ etie ke idemesie abat mme ini emi, koro imọdiọn̄ọ ke enye ikamanake ini oro. Owo ikemeke ndida utọ ibat emi mfiọk ini emi n̄kpọ eketịbede ke eset, ibọhọke enyene mme n̄kpọ en̄wen emi ẹwụtde ke enye enen.

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

© Ẹbọ ẹto Mme Andise Mban̄a Itie Ubon N̄kpọeset Britain

 [Ekebe/​Ndise ke page 26, 27]

NSO KE ITIATN̄WED 4956 ENEN̄EDE OWỤT?

Ntak ofụri mfan̄a emi? Ọyọhọ udịm ita ke itiatn̄wed emi ọdọhọ ke “ọfiọn̄ akada n̄kpọ nte sentimita 45 ọkpọn̄ ntantaọfiọn̄ emi ẹkotde ß Virginis” ke “okoneyo ọyọhọ usen 9” ke ọfiọn̄ (Nisanu/Nisan). Neugebauer ye Weidner ẹkewet ke 1915 ete ke ‘ọfiọn̄ emi akada n̄kpọ nte sentimita 45 ọkpọn̄ ntantaọfiọn̄ emi ke Nisan usen 8, idịghe usen 9’ ke isua 568 M.E.N. (emi anamde etie nte ẹkesobo Jerusalem ke isua 587 M.E.N.) Edi ọfiọn̄ akada ke nnennen ebiet emi ẹwụtde ke itiatn̄wed emi ke usen 9 ke ọfiọn̄ Nisanu ke isua 588 M.E.N., emi owụtde ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N.

Ndi ekpedi ọyọhọ usen 9 m̀mê ọyọhọ usen 8?

(1) Ndise emi osụk okụtde mi owụt in̄wan̄-in̄wan̄ nte mbon Akkad ẹsiwetde 9.

(2) Neugebauer ye Weidner ẹkekpụhọ “9” ẹwet “8” ke ini mmọ ẹkesion̄ode n̄kpọ ke itiatn̄wed emi ẹwet ke usem en̄wen.

(3) Ikọ idakisọn̄ kpọt owụt ke “9” okodu ke itiatn̄wed emi mmọ ẹkesion̄ode ẹwet.

(4) Mmọ ẹwet “8” idem ke usem German oro mmọ ẹkekabarede.

(5) Sachs ye Hunger ẹma ẹsion̄o n̄kpọ ke itiatn̄wed emi ẹfiak ẹwet ata nnennen nnennen ke 1988, ẹnyụn̄ ẹsịn “9” mi.

(6) Edi mmọ ẹma ẹyak “8” ẹsịn ke eke Ikọmbakara oro mmọ ẹkekabarede, ẹte ke “8” okpokodu ke ebiet emi ẹwetde: “9” do.

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

bpk / Vorderasiatisches Museum, SMB / Olaf M. Teßmer

 [Ekebe ke page 28]

“Isua Ewe ke Ẹkesobo Jerusalem?—Udiana Ikpehe”—Ebiet Emi Ẹdade Ẹto

1. Itiatn̄wed ikpafak edi itiatn̄wed emi ẹkesidade eton̄wed emi etiede nte ikpafak ẹwet n̄kpọ ke itiatn̄wed ke eset.

2. Assyrian and Babylonian Chronicles, emi A. K. Grayson, ẹkemịn̄de ke 1975, ekem ẹfiak ẹmịn̄ ke isua 2000, page 8.

3. Eyo Obufa Babylon ọkọtọn̄ọ ke n̄kpọ nte isua 2,700 emi ẹkebede ke ini ekpụk kiet ke Babylon emi ẹkotde mbon Chaldea ẹkekarade ofụri Obio Ukara Babylon. Nabopolassar, ete Nebuchadnezzar II ekedi akpa edidem Obufa Babylon emi. Ukara mbon Chaldea emi ekesịm utịt ke ini Cyrus, edidem Persia, ọkọbọde Nabonidus ukara ke isua 539 M.E.N.

4. Neo-Babylonian Business and Administrative Documents, emi Ellen Whitley Moore, okosiode ke 1935, page 33.

5. Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Ndụn̄ọde ye Mme Ini Oro Mme Ekpep N̄kpọ Mban̄a Ikpaenyọn̄ Ẹkedọhọde ke Ekịm Oyofụk Ọfiọn̄,” emi John M. Steele, okosiode ke 2000, page 36.

6. Amel-Marduk 562-560 B.C.—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, emi Ronald H. Sack, okosiode ke 1972, page 3.

7. Ẹdọhọ ke ẹkewet itiatn̄wed BM 80920 ye BM 58872 ke ọyọhọ ọfiọn̄ inan̄ ye ition ke isua emi ẹkemekde Evil-merodach edidem. Ekem Sack osion̄o mmọ ewet ke Amel-Marduk 562-560 B.C.—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, page 3, 90, 106.

8. Ẹdọhọ ke ẹkewet itiatn̄wed (BM 55806) emi, emi odude ke Itie Ubon N̄kpọeset Britain ke ọyọhọ ọfiọn̄ duop ke ọyọhọ isua 43 emi Nebuchadnezzer II akakarade.

9. Ẹdọhọ ke ẹkewet itiatn̄wed BM 75106 ye BM 61325 ke ọyọhọ ọfiọn̄ itiaba ye duop emi ẹdọhọde ke ekedi (udiana) akpatre isua ukara Evil-merodach. Edi ẹdọhọ ke ẹkewet itiatn̄wed BM 75489 ke ọyọhọ ọfiọn̄ iba ke isua emi ẹkemekde Neriglissar emi akadade itie esie.—Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Eboho VIII, (Itiatn̄wed Sippar 3) emi Erle Leichty, J. J. Finkelstein, ye C.B.F. Walker, ẹkesiode ke 1988, page 25, 35.

Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Volume VII, (Itiatn̄wed Sippar 2) emi Erle Leichty ye A. K. Grayson, ẹkesiode ke 1987, page 36.

Neriglissar—King of Babylon, emi Ronald H. Sack, okosiode ke 1994, page 232. Ẹwet Ajaru (ọyọhọ ọfiọn̄ iba) ke itiatn̄wed emi.

10. Kere ban̄a Edidem Neriglissar. Itiatn̄wed kiet okot enye “eyen Bêl-shum-ishkun,” ‘edidem Babylon.’ Itiatn̄wed en̄wen okot enye Bêl-shum-ishkun “enyene-ọniọn̄ ọbọn̄.” Sia ini emi ẹdọhọde nte enye akakarade mîkpereke-kpere ini ukara Amel-Marduk, emi enye akadade itie esie, okûkam edi Bêl-shum-ishkun edi edidem en̄wen emi akakarade Babylon mbemiso Neriglissar? Prọfesọ R. P. Dougherty ọdọhọ ke “uyarade odu emi owụtde ke Neriglissar okoto ufọk ubọn̄.”—Nabonidus and Belshazzar—A Study of the Closing Events of the Neo-Babylonian Empire, emi Raymond P. Dougherty, okosiode ke 1929, page 61.

11. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Eboho V, emi Hermann Hunger ekewetde onyụn̄ osio ke 2001, page 2-3.

12. Journal of Cuneiform Studies, Eboho 2, No. 4, 1948, “Itiatn̄wed Mme Ekpep N̄kpọ Mban̄a Ikpaenyọn̄ ke Babylon ke Eyo Seleucid,” eke A. Sachs, page 282-283.

13. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Eboho V, page 391.

14. Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology, emi David Brown, okosiode ke 2000, page 164, 201-202.

15. Bibliotheca Orientalis, L N° 1/2, Januari-Maart, 1993, “Itiatn̄wed Mme Ekpep N̄kpọ Mban̄a Ikpaenyọn̄ Emi Achaemenid ye Seleucid Ẹdade Ẹwet Mme N̄wed Eset Mmọ,” eke R. J. van der Spek, page 94, 102.

16. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Eboho I, eke Abraham J. Sachs, emi Hermann Hunger akafiakde osion̄o ewet ẹkenyụn̄ ẹmịn̄de ke 1988, page 47.

17. Babylonian Eclipse Observations From 750 BC to 1 BC, emi Peter J. Huber ye Salvo De Meis, ẹkesiode ke 2004, page 186. Itiatn̄wed VAT 4956 ọdọhọ ke ekịm oro n̄wed enyọn̄ emi etịn̄de aban̄a nte okofụkde ọfiọn̄ eketịbe ke ọyọhọ usen 15 ke ọyọhọ ọfiọn̄ ita mbon Babylon, emi anamde etie nte ke ọfiọn̄ Simanu ọkọtọn̄ọ usen 15 mbemiso usen emi enye ọkpọtọn̄ọde. Edieke ekịm emi okofụkde ọfiọn̄ ke July 15, 588 M.E.N. nte ekemde ye n̄wed usenọfiọn̄ Julius Caesar, ọwọrọ akpa usen ke ọfiọn̄ Simanu ekedi June 30/July 1, 588 M.E.N. Ntre, akpa ọfiọn̄ Babylon (Nisanu) ama ọtọtọn̄ọ ọfiọn̄ iba mbemiso ini enye ọkpọtọn̄ọde, oro edi, ke May 2/3. Kpa ye oro ọfiọn̄ emi ekịm okofụkde ọfiọn̄ ọkpọkọtọn̄ọde ke April 3/4, ọyọhọ udịm 6 ke itiatn̄wed VAT 4956 ọdọhọ ke ẹma ẹdian ọfiọn̄ kiet ke (Addaru) ọyọhọ ọfiọn̄ 12. (Itiatn̄wed oro ọdọhọ ete: “Ọyọhọ usen itiaita ke ọfiọn̄ XII₂.”) Ntre, emi ọwọrọ ke obufa isua ikọtọn̄ọke kan̄a tutu May 2/3. Kpukpru emi ẹnen̄ede ẹwụt ke ekịm emi itiatn̄wed emi ọdọhọde nte okofụkde ọfiọn̄ ekedi ke isua 588 M.E.N.

18. Nte ekemde ye Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Se Ntaifiọk Saxony ke Leipzig ẹkewetde); Eboho 67; May1, 1915; ke ibuotikọ emi,“Ein astronomischer Beobachtungstext* aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II” (Aban̄a Se Mme Ekpep N̄kpọ Mban̄a Ikpaenyọn̄ Ẹtịn̄de Ẹban̄a Ọyọhọ 37 emi Nebuchadnezzar II akakarade), emi Paul V. Neugebauer ye Ernst F. Weidner ẹkewetde, page 67-76, ẹtịn̄ nsio nsio ebiet 13 emi ọfiọn̄ akadade ke enyọn̄ ye mme ntantaọfiọn̄ m̀mê mme otu ntantaọfiọn̄ emi enye akadade ekpere. Ẹtịn̄ n̄ko ẹban̄a nsio nsio ebiet 15 emi mme n̄kpọ eken ke ikpaenyọn̄ ẹkedude. (Page 72-76) Okposụkedi emi nte ẹwetde ọfiọn̄ ke itiatn̄wed ikpafak emi an̄wan̄ade owo, nte ẹwetde ndusụk mme n̄kpọ eken emi ẹdude ke ikpaenyọn̄ ye ebiet emi mmọ ẹdade itịmke in̄wan̄a owo. (Mesopotamian Planetary Astronomy—Astrology, emi David Brown, okosiode ke 2000, page 53-57) Emi anam mme owo ẹnọ nsio nsio ekikere ẹban̄a mme ebiet oro ọfiọn̄ ye mme ntantaọfiọn̄ ẹkedade. Sia edide ẹkeme ndida kọmputa mfiọk mme ebiet kiet kiet emi ọfiọn̄ akadade ke eset, ẹkeme n̄ko ndifiọk usen ye mme ebiet emi mme n̄kpọ eken emi ẹdude ke ikpaenyọn̄ emi ẹsiakde ke itiatn̄wed VAT 4956 emi ọfiọn̄ akadade ekpere.

18a. Mme ini emi kiet kiet, (ọfiọn̄ enyọn̄ ita) ẹdi mme ini emi ọfiọn̄ ọkọwọrọde onyụn̄ osopde ke akpa usen ke ọfiọn̄, ye ikaba en̄wen emi okonyụn̄ etịbede ntem kpa ke ọfiọn̄ oro. Nta mme anam-ndụn̄ọde ẹsiak usenọfiọn̄ kiet kiet emi mmọ ẹkekerede nte emi eketịbede. (“Ata Akani Ndụn̄ọde Oro Ẹkenamde Ẹban̄a Nyayama Un̄wana Ikpaenyọn̄ Edem Edere,” emi F. R. Stephenson ye David M. Willis ẹkewetde ke Under One Sky—Astronomy and Mathematics in the Ancient Near East, emi John M. Steele ye Annette Imhausen, ẹkesiode ke 2002, page 420-428) N̄kanika akpakan̄wam mbon emi ẹkedude ke ini oro ẹdiọn̄ọ ini emi mme n̄kpọ emi ẹketịbede. Edi sia mmọ mîkenyeneke n̄kanika, ini oro mmọ ẹsiakde idịghe se ẹberide edem. (Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Ndụn̄ọde ye Mme Ini Oro Mme Ekpep N̄kpọ Mban̄a Ikpaenyọn̄ Ẹkedọhọde ke Ekịm Oyofụk Ọfiọn̄,” emi John M. Steele, okosiode ke 2000, page 65-66) Edi ẹkeme ndiberi edem ye ini ye ebiet emi ẹdọhọde nte ọfiọn̄ akadade.

19. Mme ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ ẹkeda ndutịm kọmputa emi ẹkotde TheSky6™ ẹnam ndụn̄ọde emi. N̄kpọ en̄wen oro akan̄wamde ke ndụn̄ọde emi edi ndutịm kọmputa oro ẹkotde Cartes du Ciel/Sky Charts (CDC) ye n̄kpọ emi esinamde ẹdiọn̄ọ usenọfiọn̄ eset, emi Mbonekọn̄ Mmọn̄ United States Emi Ẹsidụn̄ọrede Ikpaenyọn̄, ẹkenọde. Mme owo ẹkabade se ẹwetde ke itiatn̄wed emi ẹban̄a mme n̄kpọ emi ẹdude ke ikpaenyọn̄ ke nsio nsio usụn̄, ntak edi oro owo mîkadaha se ẹwetde ke itiatn̄wed emi idụn̄ọde ise m̀mê isua emi ẹsiakde do enen.

20. Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Se Ntaifiọk Saxony ke Leipzig ẹkewetde); Eboho 67; May 1, 1915; “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II, (-567/566)” (Aban̄a Se Mme Ekpep N̄kpọ Mban̄a Ikpaenyọn̄ Ẹtịn̄de Ẹban̄a Ọyọhọ 37 emi Nebuchadnezzar II akakarade), emi Paul V. Neugebauer ye Ernst F. Weidner ẹkewetde, page 41.

21. Ọyọhọ udịm ita ke itiatn̄wed VAT 4956 ọdọhọ “ke ọfiọn̄ ama ekpere ntantaọfiọn̄ emi ẹkotde ß Virginis ke n̄kpọ nte sentimita 45.” Ndụn̄ọde oro ikebemde iso itịn̄ iban̄a akakam owụt ke ọfiọn̄ akada ke ebiet en̄wen ke Nisanu 9. Ndien akpatre ebiet emi ke ẹkere ke edi ata nnennen ebiet emi enye akadade.

[Chart ke page 25]

 (Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

ITIATN̄WED VAT 4956 OWỤT KE EWE ISUA KE ẸKESOBO JERUSALEM​—ISUA 587 M.E.N. M̀MÊ ISUA 607 M.E.N.?

◼ Itiatn̄wed emi etịn̄ mme n̄kpọ emi ẹketịbede ke ikpaenyọn̄ ke ọyọhọ isua 37 emi Edidem Nebuchadnezzar II akakarade.

◼ Nebuchadnezzar II okosobo Jerusalem ke ọyọhọ isua ukara esie 18.—Jeremiah 32:1.

Edieke isua 568 M.E.N.

ekpedide ọyọhọ isua 37

emi Nebuchadnezzar II

akakarade, ọwọrọ ke

ẹkesobo Jerusalem ke

587 ← ← isua 587 M.E.N.

610 M.E.N. 600 590 580 570 560

607 ← ← Edieke isua 588 M.E.N. edide ọyọhọ isua 37

emi Nebuchadnezzar II akakarade, ọwọrọ ke

ẹkesobo Jerusalem ke 607 M.E.N., ndien isua

emi ke Bible owụt nte ẹkesobode Jerusalem.

◼ Itiatn̄wed VAT 4956 enen̄ede owụt ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N.

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 22]

Ẹbọ ẹto Itie Ubon N̄kpọeset Britain