Jerusalema ya Bogologolo e Ile ya Senywa Neng?—Karolo ya Bobedi

Seo ge e le Gabotse se Bontšhwago ke Dingwalwa tša Diphaphathi tša Letsopa

Se ke sehlogo sa bobedi sa dihlogo tše pedi ditokollong tše di latelanago tša Morokami tšeo di ahlaahlago dipotšišo tša diithuti tša mabapi le nako ya go senywa ga Jerusalema ya bogologolo ka lekga la pele. Lelokelelo le la dihlogo tše pedi le nea dikarabo tše di nyakišišitšwego ka kelohloko le tšeo di theilwego Beibeleng tša dipotšišo tšeo di bego di dutše di tshwenya babadi ba bangwe.

Karolo ya Pele e Bontšhitše Dintlha tše:

▪ Boradihistori ba lefase ba re Jerusalema e sentšwe ka 587 B.C.E. *

▪ Tatelano ya ditiragalo tša Beibele e bontšha gore Jerusalema e sentšwe ka 607 B.C.E.

▪ Boradihistori ba lefase ba thea diphetho tša bona dingwalweng tša boradihistori ba bogologolo le lelokelelong la dipuku tša Ptolemy.

▪ Dingwalwa tše dingwe tša boradihistori ba bogologolo di na le diphošo tše dikgolo e bile ga se ka mehla di dumelelanago le dipego tše di lego diphaphathing tša letsopa. *

BEIBELE e re mathopša a Bajuda a be a tla ba bothopša Babilona “go ba go fihlela go fedile nywaga e masomešupa e le go phethagala ga lentšu la MORENA leo a le boletšego ka Jeremia.” A ile a lokollwa neng? “[Ngwageng] wa pele wa pušo ya Korese kgoši ya Peresia.” (2 Dikoronika 36:21, 22, New International Version) Histori ya Beibele le ya lefase di dumelelana ka gore bothopša bjo bja Babilona bo fedile ka morago ga gore Korese a thope Babilona le go lokolla Bajuda, bao ba ilego ba boela Jerusalema ka 537 B.C.E. Ka ge Beibele e bolela ka go lebanya gore bothopša bo tšere nywaga e 70, gona bo swanetše go ba bo thomile ka 607 B.C.E.

Lega go le bjalo, diithuti tše dintši di re Jerusalema e ile ya senywa ka 587 B.C.E. Se se ra gore bothopša bo tšere nywaga e 50 feela. Ke ka baka la’ng di dira phetho yeo? Di thea tsela ya tšona ya go balela nako dingwalweng tša bogologolo tša mongwalokgwaro tšeo di neago ditaba ka botlalo mabapi le Nebukadinetsara II le bahlatlami ba gagwe.¹ Bontši bja dingwalwa tše di ngwadilwe ke banna bao ba phetšego mehleng ya go senywa ga Jerusalema goba kgauswi le nako yeo. Eupša tsela ye ya go balela nako yeo e šupago go 587 B.C.E. e nepagetše gakaaka’ng? Ke’ng seo ge e le gabotse se bontšhwago ke dingwalwa tše?

Bakeng sa go araba dipotšišo tše, ela hloko mehuta e meraro ya dingwalwa yeo diithuti gantši di ithekgago ka yona: (1) Dingwalwa tša tatelano ya ditiragalo tša Babilona, (2) diphaphathi tša tša kgwebo le (3) diphaphathi tša tša dinaledi.

 ● Dingwalwa tša tatelano ya ditiragalo tša Babilona.

Ke eng? Dingwalwa tša tatelano ya ditiragalo tša Babilona ke lelokelelo la diphaphathi tšeo di begago ditiragalo tše dikgolo historing ya Babilona.²

Ditsebi di itše’ng? Mongwadi yo mogolo wa dingwalwa tša mongwalokgwaro, R. H. Sack, o bolela gore dingwalwa tša tatelano ya ditiragalo di nea pego e sa felelago ya ditiragalo tše bohlokwa. * O ngwadile gore boradihistori ba swanetše go hlahloba “methopo e mengwe . . . ka kholofelo ya go utolla seo ge e le gabotse se diregilego.”

Dingwalwa di bontšha’ng? Go na le dikgoba historing yeo e begilwego dingwalweng tša tatelano ya ditiragalo tša Babilona.³ (Bona  lepokisi le le lego ka mo tlase.) Ka gona, go a kwagala gore go rotoge potšišo e rego, Diphetho tšeo di theilwego pegong e bjalo yeo e sa felelago di ka botwa gakaaka’ng?

● Diphaphathi tša tša kgwebo.

Ke eng? Diphaphathi tše dintši tša tša kgwebo tša mehleng ya Babilona e Mpsha ke ditlankana tša molao. Diphaphathi tšeo di be di ena le letšatši, kgwedi le ngwaga wa kgoši yeo e bego e buša. Ka mohlala, phaphathi e nngwe e bolela gore go ile gwa dirwa kgwebo ka “Nisani, ka letšatši la bo-27, ka ngwaga wa bo-11 wa pušo ya Nebukadiretsara [yoo gape a tsebjago e le Nebukadinetsara II], kgoši ya Babilona.”⁴

Ge kgoši e be e ehwa goba e tlošwa gomme go bewa kgoši e mpsha sedulong sa bogoši, dikgwedi tše di šetšego tša ngwaga woo wa pušo di be di tšewa e le ngwaga wa go bewa ga kgoši e mpsha sedulong. *⁵ Ka mantšu a mangwe, go tloga ga kgoši e nngwe le go dula ga e nngwe go be go direga ngwageng o tee almanakeng ya Babilona. Ka go re’alo, go a kwagala gore letšatšikgwedi la diphaphathi tša ngwaga wa go bewa ga kgoši e mpsha sedulong e swanetše go ba la dikgwedi tša ka morago ga kgwedi ya mafelelo ya pušo ya kgoši ya pele.

Ditsebi di itše’ng? Mongwadi R. H. Sack o hlahlobile diphaphathi tše dintši tša tša kgwebo tša mehleng ya Babilona e Mpsha. Ka 1972, Sack o ile a ngwala gore dingwalwa tšeo di sego tša gatišwa tša  Musiamong wa Brithania tšeo a di hlahlobilego “di be di ganetšana ka mo go feletšego” le diphetho tše di dirilwego pele mabapi le go fetoga ga pušo go tloga go Nebukadinetsara II go ya go morwa wa gagwe Amel-Marduk (yoo gape a tsebjago e le Evil-merodach).⁶ Bjang? Sack o be a tseba gore diphaphathi tšeo di be di bontšha gore Nebukadinetsara II o be a sa dutše a buša kgweding ya botshelela ya ngwaga wa mafelelo (wa bo-43) wa pušo ya gagwe. Eupša diphaphathi tše tšeo di hlahlobilwego lefsa tša ngwageng wa ge kgoši e latelago, Amel-Marduk, e be e dula sedulong sa bogoši, e be e le tša kgweding ya bone le ya bohlano tšeo go akanyetšwago gore e be e le tša ngwaga wona woo.⁷ Go molaleng gore go be go na le go se dumelelane.

Dingwalwa di bontšha’ng? Go na le go se dumelelane mo gongwe tabeng ya go tloga ga kgoši e nngwe le go dula ga e nngwe sedulong. Ka mohlala, sengwalwa se bontšha gore Nebukadinetsara II o be a sa dutše a buša kgweding ya lesome ya pušo ya gagwe—ka morago ga dikgwedi tše tshela tšeo go akanywago gore mohlatlami wa gagwe o be a šetše a thomile go buša.⁸ Go na le go se dumelelane mo go swanago tabeng ya go fetoga ga pušo magareng ga Amel-Marduk le mohlatlami wa gagwe, Neriglissar.⁹

Ke ka baka la’ng go ena le go se dumelelane? Ka ge go boletšwe pejana, dikgoba tšeo di lego historing yeo e begilwego dingwalweng tša tatelano ya ditiragalo tša Babilona di bontšha gore re ka no se be le pego e feletšego ya tatelano ya ditiragalo.¹⁰ Na go ka ba go na le bao ba bušitšego magareng ga dipušo tša dikgoši tše? Ge e ba go le bjalo, gona go tla swanelwa go oketšwe nywaga e mengwe mehleng ya Babilona e Mpsha. Ka baka leo, dingwalwa tša tatelano ya ditiragalo tša Babilona goba diphaphathi tša tša kgwebo ga di nee motheo wa go bolela ka kgodišego gore Jerusalema e sentšwe ka 587 B.C.E. *

● Diphaphathi tša tša dinaledi.

Ke eng? Ke diphaphathi tša mongwalokgwaro tšeo di nago le ditlhaloso tša moo go dutšego letšatši, ngwedi, dipolanete le dinaledi, tšeo gape di nago le tsebišo ya tša histori e swanago le ya ngwaga wa pušo ya kgoši e itšego. Ka mohlala, pego ya ditiragalo tša tša dinaledi yeo e bontšhitšwego ka mo tlase e bega phifalo ya ngwedi yeo e diregilego kgweding ya pele ya ngwaga wa botshelela wa pušo ya Kgoši Mukin-zeri.¹¹

Ditsebi di itše’ng? Ditsebi di dumelelana gore Bababilona ba be ba hlamile ditšhate le dipalo tše di nabilego go akanyetša gore diphifalo di ka direga neng.¹²

Eupša na Bababilona ba be ba ka kgona go balela nako morago go bona gore diphifalo di diregile neng nakong e fetilego? Moprofesara John Steele o re: “Go ka direga gore tše dingwe tša dikakanyetšo tša pele di ka ba di be di dirilwe ka go balela dipalo morago ge pego e be e ngwalwa.” (Mongwalo o sekamego  ke wa rena.)¹³ Moprofasara David Brown, yoo a dumelago gore ditšhate tša tša dinaledi di be di ena le dikakanyetšo tšeo di dirilwego pejana ga ditiragalo tšeo di begilwego, o dumela gore go ka direga gore tše dingwe tša dikakanyetšo tše e be e le “dinako tšeo di baletšwego ka morago ke bangwadi lekgolong la bone la nywaga le makgolong a ka morago a nywaga BC.”¹⁴ Ge e ba dikakanyetšo tše e le dinako tšeo di baletšwego ka morago, na ruri di ka tšewa e le tšeo di ka botwago ka mo go feletšego ka ntle le gore di thekgwe ka bohlatse bjo bongwe?

Gaešita le ge phifalo e diregile letšatšing le itšego, na se se bolela gore tsebišo ya tša histori yeo mongwadi wa phaphathi a rego e diregile letšatšing leo e nepagetše? Ga se gore go bjalo. Seithuti R. J. van der Spek o hlalosa gore: “Bangwadi e be e le balepi ba dinaledi, e sego boradihistori.” O hlalosa dikarolo tša diphaphathi tšeo di nago le dipego tša histori e le “tšeo di sa nepagalago gakaalo,” gomme o lemoša gore tsebišo e bjalo ya tša histori e swanetše “go dirišwa ka šedi.”¹⁵

Dingwalwa di bontšha’ng? Ela hloko mohlala wa phaphathi ya VAT 4956. Mothaladi wa pele wa phaphathi ye o balega ka gore: “Ngwaga wa bo-37 wa Nebukadinetsara, kgoši ya Babilona.”¹⁶ Ka morago ga moo, e na le ditlhaloso tše di nabilego tša moo go lego ngwedi le dipolanete ge di bapetšwa le dinaledi tše di fapanego gotee le dihlopha tša dinaledi. Go akaretšwa gape le phifalo e nngwe ya ngwedi. Diithuti di bolela gore dilo tše ka moka di be di eme moo ka 568/567 B.C.E., e lego seo se bego se tla dira gore 587 B.C.E e be ngwaga wa bo-18 wa pušo ya Nebukadinetsara II, e lego nako ya ge a be a senya Jerusalema. Eupša na ditšhupetšo tše tša tša dinaledi di šupa ka mo go sa ganetšegego ngwageng wa 568/567 B.C.E. feela?

Phaphathi yeo e bolela ka phifalo ya ngwedi yeo e baletšwego e le yeo e diregilego letšatšing la bo-15 la kgwedi ya boraro ya Babilona, e lego Simanu. Ke therešo gore phifalo ya ngwedi e diregile ka July 4 (almanakeng ya Julius) kgweding yeo ka 568 B.C.E. Lega go le bjalo, go bile gape le phifalo nywageng e 20 pejana ga moo, ka July 15, 588 B.C.E.¹⁷

Ge e ba 588 B.C.E. e be e swaya ngwaga wa bo-37 wa pušo ya Nebukadinetsara II, gona ngwaga wa bo-18 wa pušo ya gagwe e be e tla ba wa 607 B.C.E., e lego ngwaga woo o bontšhwago ke tatelano ya ditiragalo tša Beibele wa go senywa ga Jerusalema! (Bona  tšhate ya tatelano ya mabaka e lego ka mo tlase.) Eupša na phaphathi ya VAT 4956 e nea bohlatse bjo bo oketšegilego bjo bo thekgago ngwaga wa 607 B.C.E.?

Go tlaleletša phifalong yeo go boletšwego ka yona, phaphathing yeo go na le ditlhaloso tše 13 tša mabapi le ngwedi le ditlhaloso tše 15 tša dipolanete. Ditlhaloso tše di hlalosa moo go emego ngwedi le dipolanete ge di bapetšwa le dinaledi tše itšego goba dihlopha tša dinaledi.¹⁸ Gape go na le dinako tše seswai tša go latelana ga ditiragalo magareng ga go hlaba le go sobela ga letšatši le ngwedi.^18a

Ka baka la go botwa kudu ga boemo bja ngwedi, banyakišiši ba lekodišišitše ditlhaloso tše tše 13 tša boemo bja ngwedi tše di lego phaphathing ya VAT 4956. Ba hlahlobile tsebišo yeo ka thušo ya lenaneo la khomphutha leo le kgonago go bontšha moo makoko a legodimo a bego a eme gona ka  letšatši le itšego nakong e fetilego.¹⁹ Tlhahlobo ya bona e utolotše’ng? Le ge e se ditlhaloso tše ka moka tša moo ngwedi o bego o eme gona tšeo di sepedišanago le ngwaga wa 568/567 B.C.E., ditlhaloso ka moka tše 13 di sepedišana le go balelwa ga moo go bego go eme ngwedi nywageng e 20 pejana, e lego ngwaga wa 588/587 B.C.E.

Le lengwe la mafelo ao ditlhaloso tša mabapi le ngwedi di dumelelanago le ngwaga wa 588 B.C.E. go phala 568 B.C.E. le bontšhwa phaphathing yeo e gatišitšwego matlakaleng a. Mothalading wa boraro wa phaphathi yeo, re bala gore ngwedi o be o eme ka tsela e itšego “bošegong bja la 9 [ka Nisanu].” Lega go le bjalo, diithuti tšeo di boletšego pele gore tiragalo yeo e diregile ka 568 B.C.E. (ka -567 go ya ka tša dinaledi) di dumetše gore ka 568 B.C.E., ngwedi o be o eme moo ka “la 8 la Nisanu e sego ka la 9.” Bakeng sa go thekga taba ya gore phaphathi yeo ke ya 568 B.C.E., ba ile ba bolela gore mongwadi ka phošo o ngwadile “9” go e na le “8.”²⁰ Eupša tlhaloso ya moo ngwedi o bego o eme gona mothalading wa boraro e sepedišana tlwaa le Nisanu 9 ya 588 B.C.E.²¹

Go molaleng gore tsebišo e ntši ya tša dinaledi yeo e hwetšwago phaphathing ya VAT 4956 e tšea ngwaga wa 588 B.C.E. e le ngwaga wa bo-37 wa pušo ya Nebukadinetsara II. Ka gona, se se thekga ngwaga wa 607 B.C.E. e le nako yeo Jerusalema e sentšwego ka yona—feela bjalo ka ge Beibele e bontšha.

Ke ka Baka La’ng re Swanetše go Bota Beibele?

Mo nakong ye, boradihistori ba bantši ba lefase ba dumela gore Jerusalema e sentšwe ka 587 B.C.E. Lega go le bjalo, bangwadi ba Beibele e lego Jeremia le Daniele ba bolela ka go lebanya gore Bajuda ba bile bothopša ka nywaga e 70, e sego e 50. (Jeremia 25:1, 2, 11; 29:10; Daniele 9:2) Mantšu ao a bontšha ka go tia gore Jerusalema e sentšwe ka 607 B.C.E. Bjalo ka ge bohlatse bjo bo lego ka mo godimo bo bontšha, phetho yeo e thekgwa ke methopo ya lefase.

Ditsebi tša lefase di belaetše go nepagala ga Beibele gantši. Lega go le bjalo, ge go utollwa bohlatse bjo bo oketšegilego, nako le nako pego ya Beibele ile ya tšeelwa godimo. * Bao ba botago Beibele ba na le lebaka le lebotse la go dira bjalo. Ba thea pono ya bona bohlatseng bja gore Beibele e nepagetše ditabeng tša histori, tša thutamahlale le tša boporofeta. Bohlatse bjoo bo ba dira gore ba dumele boipolelo bja Beibele bja gore ke Lentšu la Modimo leo le buduletšwego. (2 Timotheo 3:16) Ke ka baka la’ng o sa itlhahlobele bohlatse bjoo ka bowena? Mohlomongwe le wena o ka fihlelela phetho e swanago.

[Mengwalo ya tlase]

[Lepokisi/​Seswantšho go letlakala 23]

 (Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

DINGWALWA TŠA TATELANO YA DITIRAGALO TŠA BABILONA—HISTORI E NAGO LE DIKGOBA

Dingwalwa tša tatelano ya ditiragalo tša Babilona di bega nywaga e 35 feela ya mehla ya Babilona e Mpsha, yeo ka tlwaelo go thwego e tšere nywaga e 88.

NGWAGA O SE NAGO PEGO YA TATELANO YA DITIRAGALO

NGWAGA O NAGO LE PEGO YA TATELANO YA DITIRAGALO

BM 21901

BM 21946

BM 35382

MEHLA YA BABILONA E MPSHA

BAPERESIA

Nabopolassar

Nebukadinetsara II

Amel-Marduk

Nabonidus

Neriglissar

Labashi-Marduk

BM 25127

BM 22047

BM 25124

[Methopo]

BM 21901 and BM 35382: Photograph taken by courtesy of the British Museum; BM 21946: Copyright British Museum; BM 22047, 25124, 25127: © The Trustees of the British Museum

[Lepokisi/​Seswantšho go letlakala 24]

PEGO YA DITIRAGALO TŠA TŠA DINALEDI YA BM 32238

Phaphathi ye e na le pego ya diphifalo tša ngwedi, eupša phaphathi ye e ile ya ngwalwa ka morago ga phifalo ya mafelelo, yeo e diregilego nywaga e ka bago e 400 ka morago ga ya mathomo. Ka ge mongwadi wa yona a se a ka a bona ditiragalo tše ka moka, a ka ba a ile a diriša dipalo go balela nako yeo ka yona diphifalo tša peleng di diregilego ka yona. Ka ntle le ge go ena le bohlatse bjo bongwe bjo bo tiišetšago diphetho tša gagwe, go balela ga gagwe e ka se be mothopo o ka botwago wa tsebišo ya tatelano ya ditiragalo.

[Mothopo]

© The Trustees of the British Museum

 [Lepokisi/​Diswantšho go matlakala 26, 27]

KE ENG SEO GE E LE GABOTSE SE BOLELWAGO KE PHAPHATHI YA VAT 4956?

Ke ka baka la’ng go ngangišanwa ka yona? Mothaladi wa boraro phaphathing ye o balega ka gore “bošegong bja la 9” kgweding ya pele (Nisanu/Nisani), “ngwedi o be o eme kubiti e tee pele ga ß Virginis.” Lega go le bjalo, Neugebauer le Weidner ba ngwadile ka 1915 mabapi le ngwaga wa 568 B.C.E. (woo o bego o tla šupa go 587 B.C.E. e le ngwaga wa go senywa ga Jerusalema) gore “ngwedi o be o eme kubiti e tee pele ga naledi ye ka Nisani 8, e sego ka Nisani 9.” (Mongwalo o sekamego ke wa rena.) Lega go le bjalo, go be go ena le tlhaloso e swanago tlwaa ya moo ngwedi o bego o eme gona ngwageng wa 588 B.C.E. ka Nisani 9, e lego yeo e šupago ngwageng wa 607 B.C.E.

Na e swanetše go ba letšatši la seswai goba la senyane?

(1) Bjalo ka ge go bontšhitšwe seswantšhong se se sepedišanago le taba ye, leswao la Seakkadia bakeng sa palo 9 le bonagala gabotse.

(2) Phetolelong ya bona ya mmiletšo ya sengwalwa se sa mongwalokgwaro, Neugebauer le Weidner ba ile ba fetoša palo “9” gore e be “8.”

(3) Mongwalo wa tlase ke wona feela wo o bontšhago gore go be go ena le palo “9” sengwalweng sa mathomo.

(4) Gaešita le phetolelong ya bona ya Sejeremane, ba beile palo “8.”

(5) Ka 1988, Sachs le Hunger ba ile ba gatiša sengwalwa seo se balega ka tsela yeo se lego ka yona, se ena le palo “9.”

(6) Lega go le bjalo, ba ile ba tlogela phetogo yeo phetolelong ya bona ya Seisemane, ba bitša palo “9” gore ke palo “8 yeo e sego ya ngwalwa gabotse.”

[Mothopo]

bpk/​Vorderasiatisches Museum, SMB/​Olaf M. Teßmer

 [Lepokisi go letlakala 28]

Dintlha tša Sehlogo sa “Jerusalema ya Bogologolo e Ile ya Senywa Neng?—Karolo ya Bobedi”

1. Mongwalokgwaro ke mongwalo wa sebopego sa tshetlelo. O be o tšweletšwa ke mongwadi yo a bego a kokobeletša maswao a fapafapanego godimo ga phaphathi ya letsopa e boleta, a diriša petlwana e bogale yeo e nago le ntlha ya sebopego sa tshetlelo.

2. Assyrian and Babylonian Chronicles, ka A. K. Grayson, e gatišitšwego ka 1975, kgatišo e boeleditšwego ka 2000, letlakala 8.

3. Mehla ya Babilona e Mpsha e thomile lekgolong la bošupa la nywaga B.C.E., ge dikgoši tša lešika la Bakaladea di be di buša Mmušong wa Babilona. Mmuši wa pele e bile Nabopolassar, tatago Nebukadinetsara II. Mehla yeo e fedile ge kgoši ya mafelelo, Nabonidus, e be e fenywa ke Kgoši Korese wa Peresia ka 539 B.C.E.

4. Neo-Babylonian Business and Administrative Documents, ka Ellen Whitley Moore, e gatišitšwego ka 1935, letlakala 33.

5. Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” ka John M. Steele, e gatišitšwego ka 2000, letlakala 36.

6. Amel-Marduk 562-560 B.C.—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, ka Ronald H. Sack, e gatišitšwego ka 1972, letlakala 3.

7. Diphaphathi tša BM 80920 le BM 58872 ke tša kgwedi ya bone le ya bohlano tša ngwaga wa go bewa ga Evil-merodach sedulong sa bogoši. Tšona di gatišitšwe ke Sack ka go Amel-Marduk 562-560 B.C.—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, matlakala 3, 90, 106.

8. Phaphathi ye e lego Musiamong wa Brithania (BM 55806) ke ya kgwedi ya lesome, ngwageng wa bo-43.

9. Diphaphathi tša BM 75106 le BM 61325 ke tša kgwedi ya bošupa le ya lesome tša seo go thwego ke ngwaga (wa bobedi) wa mafelelo wa pušo ya kgoši Evil-merodach. Lega go le bjalo, phaphathi ya BM 75489 ke ya kgweding ya bobedi ya ngwaga wa go bewa sedulong ga Neriglissar, mohlatlami wa gagwe.—Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Bolumo VIII, (Diphaphathi tše di Tšwago Sippar 3) ka Erle Leichty, J. J. Finkelstein, le C.B.F. Walker, e gatišitšwego ka 1988, matlakala 25, 35.

Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Bolumo VII, (Diphaphathi tše di Tšwago Sippar 2) ka Erle Leichty le K. Grayson, e gatišitšwego ka 1987, letlakala 36.

Neriglissar—King of Babylon, ka Ronald H. Sack, e gatišitšwego ka 1994, letlakala 232. Kgwedi ya phaphathi ye ke Ajaru (kgwedi ya bobedi).

10. Ela hloko mohlala wa Neriglissar. Dingwalwa tša mongwalokgwaro tša ka bogošing di bolela mabapi le yena gore e be e le “morwa wa Bêl-shum-ishkun,” “kgoši ya Babilona.” (Mongwalo o sekamego ke wa rena.) Sengwalwa se sengwe sa mongwalokgwaro se bitša Bêl-shum-ishkun gore ke “kgošana e bohlale.” Lentšu la mathomo leo le fetoletšwego e le “kgošana,” rubû, ke sereto seo gape se bolelago “kgoši, mmuši.” Ka ge go le molaleng gore go na le go se dumelelane magareng ga pušo ya Neriglissar le yo a bušitšego pele ga gagwe, Amel-Marduk, na go ka direga gore “kgoši ye ya Babilona,” Bêl-shum-ishkun, e ka ba e bušitše magareng ga dikgoši tše tše pedi ka nako e itšego? Moprofesara R. P. Dougherty o dumela gore “go ka se hlokomologwe bohlatse bjo bo lego gona mabapi le lešika la dikgoši la gabo Neriglissar.”—Nabonidus and Belshazzar—A Study of the Closing Events of the Neo-Babylonian Empire, ka Raymond P. Dougherty, e gatišitšwego ka 1929, letlakala 61.

11. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Bolumo V, e ngwadilwego ke Hermann Hunger, e gatišitšwego ka 2001, matlakala 2-3.

12. Journal of Cuneiform Studies, Bolumo 2, No. 4, 1948, “A Classification of the Babylonian Astronomical Tablets of the Seleucid Period,” ka A. Sachs, matlakala 282-283.

13. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Bolumo V, letlakala 391.

14. Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology, ka David Brown, e gatišitšwego ka 2000, matlakala 164, 201-202.

15. Bibliotheca Orientalis, L N° 1/2, Januari-Maart, 1993, “The Astronomical Diaries as a Source for Achaemenid and Seleucid History,” ka R. J. van der Spek, matlakala 94, 102.

16. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Bolumo I, ka Abraham J. Sachs, e ngwadilwego le go fetšwa ke Hermann Hunger, e gatišitšwego ka 1988, letlakala 47.

17. Babylonian Eclipse Observations From 750 BC to 1 BC, ka Peter J. Huber le Salvo De Meis, e gatišitšwego ka 2004, letlakala 186. Go ya ka Phaphathi ya VAT 4956, phifalo ye e diregile ka la 15 kgweding ya boraro ya Bababilona, e lego se se šišinyago gore kgwedi ya Simanu e thomile matšatši a 15 pele ga nako. Ge e ba phifalo e diregile ka July 15, 588 B.C.E. go ya ka almanaka ya rena ya Julius, gona letšatši la mathomo la kgwedi ya Simanu le tla ba ka June 30/July 1, 588 B.C.E. Ka baka leo, kgwedi ya pele ya Babilona (Nisanu) e tla ba e thomile ngwaga o mofsa dikgwedi tše pedi pele ga nako, ka May 2/3. Le ge go ya ka tlwaelo ngwaga wa phifalo ye o be o ka ba o thomile ka April 3/4, phaphathi ya VAT 4956 e bolela go mothaladi wa botshelela gore kgwedi e nngwe (kgwedi ye e okeletšwago) e ile ya tlaleletšwa ka morago ga kgwedi (Addaru) ya lesomepedi (ya mafelelo) ya ngwaga o fetilego. (Phaphathi e balega ka gore: “la 8 la kgwedi ya XII₂.”) Ka baka leo, se se dirile gore ngwaga o mofsa o se ke wa thoma go ba go fihlela ka May 2/3. Ka go re’alo, ngwaga wa phifalo ye wa 588 B.C.E. o swanela gabotse taba yeo e lego phaphathing ye.

18. Go ya ka Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Dipego tša Mabapi le Dipoledišano tša Mokgatlo wa Borathutamahlale wa Masaxon a ka Bogošing kua Leipzig); Bolumo 67; May 1, 1915; sehlogong sa “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II” (Sengwalwa sa Setsebi sa tša Dinaledi sa Ngwageng wa bo-37 wa Pušo ya Nebukadinetsara II), ka Paul V. Neugebauer le Ernst F. Weidner, matlakala 67-76, go na le ditlhaloso tše 13 tša mabapi le ngwedi tšeo go tšona e hlaloswago ka go tswalanywa le naledi e nngwe goba sehlopha sa dinaledi. Gape ba lokeletša ditlhaloso tše 15 tša dipolanete. (Matlakala 72-76) Gaešita le ge leswao la ngwedi la mongwalokgwaro le bonagala gabotse e bile le sa gakantšhe, maswao a mangwe a maina a dipolanete le moo di emego gona ga a bonagale gabotse. (Mesopotamian Planetary Astronomy—Astrology, ka David Brown, e gatišitšwego ka 2000, matlakala 53-57) Ka baka la se, ditlhaloso tša dipolanete di ka akanyetšwa le go hlaloswa ka ditsela tše di fapafapanego. Ka ge go le bonolo go latišiša ngwedi, boemo bja makoko ao a mangwe a legodimo ao go boletšwego ka ona phaphathing ya VAT 4956 le tšeo di kgokaganego le ngwedi di ka lemogwa gomme gwa tsebja le gore di be di eme kae ka kgodišego e kgolo.

18a. Dinako tše tša go latelana (“lunar threes”) ke ditekanyo tša nako, ka mohlala, go tloga ge letšatši le sobela go fihlela ge ngwedi o sobela letšatšing la mathomo la kgwedi le dinakong tše dingwe tše pedi ka morago kgweding. Diithuti di ile tša kgokaganya ditekanyo tše tša nako le dinako tše di lego almanakeng. (“The Earliest Datable Observation of the Aurora Borealis,” ka F. R. Stephenson le David M. Willis, ka go Under One Sky—Astronomy and Mathematics in the Ancient Near East, e ngwadilwego ke John M. Steele le Annette Imhausen, e gatišitšwego ka 2002, matlakala 420-428) Go be go nyakega sešupanako sa mohuta o itšego gore bahlahlobišiši ba dilo tša sebakabakeng ba bogologolo ba kgone go lekanyetša dinako tše. Ditekanyetšo tše bjalo e be e se tšeo di ka botwago. (Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” ka John M. Steele, e gatišitšwego ka 2000, matlakala 65-66) Ka lehlakoreng le lengwe, go balela boemo bja ngwedi ka go bapišwa le makoko a mangwe a legodimo go be go dirwa ka kgodišego e kgolo.

19. Tshekatsheko ye e dirilwe go dirišwa lenaneo la khomphutha la tša dinaledi leo le bitšwago TheSky6™. Go oketša moo, tshekatsheko yeo e ile ya godišwa go dirišwa lenaneo leo le sa lefelelwego la khomphutha le le bitšwago Cartes du Ciel/Sky Charts (CDC) le sedirišwa sa go fetolela matšatšikgwedi seo se tšwago go U.S. Naval Observatory. Ka ge maswao a mongwalokgwaro bakeng sa ditlhaloso tše dintši tša moo dipolanete di emego gona di ka akanyetšwa le go hlaloswa ka ditsela tše di fapafapanego, ditlhaloso tše ga se tša ka tša dirišwa nyakišišong ye bakeng sa go bontšha thwii ngwaga woo o akanyetšwago ke pego ye ya ditiragalo tša dinaledi.

20. Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Dipego tša Mabapi le Dipoledišano tša Mokgatlo wa Borathutamahlale wa Masaxon a ka Bogošing kua Leipzig); Bolumo 67; May 1, 1915; “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II, (-567/66)” (Sengwalwa sa Setsebi sa tša Dinaledi sa Ngwageng wa bo-37 wa Pušo ya Nebukadinetsara II), ka Paul V. Neugebauer le Ernst F. Weidner, letlakala 41.

21. Phaphathi ya VAT 4956 go mothaladi wa boraro e balega ka gore: “Ngwedi o be o eme kubiti e tee [goba di-digree tše pedi] pele ga ß Virginis.” Tlhahlobo yeo go boletšwego ka yona nakong e fetilego e be e phethile ka gore ka Nisanu 9, ngwedi o be o le 2°04ʹ ka pele ga gomme o le 0° ka tlase ga naledi ya ß Virginis. E be e tšewa e le e swanago tlwaa.

[Tšhate go letlakala 25]

 (Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

PHAPHATHI YA VAT 4956 E RE JERUSALEMA E SENTŠWE KA NGWAGA OFE—KA 587 B.C.E. GOBA KA 607 B.C.E.?

◼ Phaphathi ye e hlalosa ditiragalo tša tša dinaledi tšeo di diregilego ngwageng wa bo-37 wa pušo ya Kgoši Nebukadinetsara II.

◼ Nebukadinetsara II o sentše Jerusalema ngwageng wa bo-18 wa pušo ya gagwe.—Jeremia 32:1.

Ge e ba ngwaga wa bo-37

wa pušo ya Nebukadinetsara II o be o le ka

568 B.C.E., gona Jerusalema

e sentšwe

587 ← ← ka 587 B.C.E.

610 B.C.E. 600 590 580 570 560

607 ← ← Ge e ba ngwaga woo wa bo-37 o be o le ka 588 B.C.E.,

gona Jerusalema e sentšwe ka

607 B.C.E., e lego ngwaga woo

o bontšhwago ke tatelano ya ditiragalo tša Beibele.

◼ Phaphathi ya VAT 4956 e šupa ka mo go tiilego kutšwanyana go 607 B.C.E.

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 22]

Photograph taken by courtesy of the British Museum