Go na content

Go na table of contents

O ten Yerusalem fu owruten kisi pori?​—Pisi tu

O ten Yerusalem fu owruten kisi pori?​—Pisi tu

O ten Yerusalem fu owruten kisi pori?​—Pisi tu

San den plata pisi kleidoti e sori trutru

Disi na a lastiwan fu den tu artikel di ben o kon na ini A Waktitoren di e taki fu aksi di sabiman poti fu di den wani sabi o ten owruten Yerusalem kisi pori. Nanga yepi fu Bijbel èn nanga yepi fu sani di sma ondrosuku finifini, den tu artikel disi e gi piki tapu aksi di e dangra son leisiman.

Pisi wán ben taki fu den sani disi:

▪ Historia skrifiman e taki dati Yerusalem ben kisi pori na ini 587 F.K. *

▪ Bijbel e sori taki a pori dati pasa na ini 607 F.K.

▪ Den sani di historia skrifiman e taki teki puru fu den sani di owruten historia skrifiman skrifi èn fu den sani di Ptolomeus skrifi.

▪ Den sani di owruten historia skrifiman skrifi, abi bigi fowtu na ini èn den no e kruderi ala ten nanga den sani di skrifi na tapu plata pisi kleidoti. *

BIJBEL e taki dati den Dyu ben o go na ini katibo na Babilon „foe meki da woortoe foe MASRA kom troe na mofo foe Jeremia, . . . foe meki sebi tenti jari”. O ten den ben komoto na in katibo? Na ini „da fosi jari foe Kores [Sirus], da kownoe foe Perzië” (2 Kroniki 36:21, 22, Da Bijbel na ini Sranantongo). Bijbel nanga historia e sori taki den Dyu komoto na ini katibo baka di Sirus ben teki Babilon abra èn a fri den Dyu, di drai go baka na Yerusalem na ini 537 F.K. Fu di Bijbel e taki krin taki den Dyu ben o de na ini katibo 70 yari langa, meki a musu fu de so taki den ben go na ini katibo na ini 607 F.K.

Ma furu sabiman e taki dati Yerusalem kisi pori na ini 587 F.K. Disi ben o wani taki dati den ben de na ini katibo 50 yari nomo. Fu san ede den e taki dati? Fu di den luku den sani di skrifi na ini owruten spikri skrifimarki di e taki fu Nebukadnesar II nanga den kownu di ben e tiri baka en.1 Den sma di ben skrifi den sani dati, ben de mansma di ben e libi na a ten di Yerusalem kisi pori, noso syatu bifo a ten dati. Ma wi kan bribi den sani disi di e sori taki Yerusalem ben kisi pori na ini 587 F.K.? San den owruten sani disi e sori trutru?

Fu man piki den aksi disi, dan wi o poti prakseri na dri sani fu owruten di sma ben skrifi èn di sabiman e frutrow na tapu nofo tron: (1) Owruten tori fu Babilon, (2) pisi kleidoti fu owruten di e taki fu bisnis afersi, nanga (3) pisi kleidoti di e taki fu stari nanga planeiti.

Owruten tori fu Babilon.

San na dati? Den owruten tori disi ben skrifi na tapu plata pisi kleidoti èn den e taki fu prenspari sani di pasa na ini a historia fu Babilon.2

San sabiman taki? R. H. Sack, wan prenspari sabiman di ondrosuku owruten sani di skrifi na ini spikri skrifimarki, e taki dati den owruten sani di e taki fu a historia fu Babilon no e tyari sani soifri kon na krin te a abi fu du nanga prenspari sani di ben pasa. * A ben skrifi taki historia skrifiman musu ondrosuku „tra sani . . . fu kon sabi san ben pasa trutru”.

San den owruten sani e sori? Den owruten tori fu Babilon e misi wan tu pisi fu a historia fu a kondre dati.3 (Luku a  faki na ondrosei.) Dati meki wi kan frustan taki na aksi disi e opo kon: Efu den owrtuten tori disi e misi wan tu pisi, dan wi kan frutrow den sani di sabiman e taki fu den tori dati?

Pisi kleidoti fu owruten di e taki fu bisnis afersi.

San na dati? Furu fu den pisi kleidoti disi di de fu a ten fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon, na buweisi taki sma ben bai noso seri sani. Na tapu den pisi kleidoti disi, a dei, a mun, nanga a yari fu a tiri fu a kownu ben skrifi. Fu eksempre, wan fu den pisi kleidoti e taki dati sma ben du bisnis tapu „a di fu 27 dei fu a mun Nisan, na ini a di fu 11 yari fu a tiri fu Nebukadresar [noso Nebukadnesar II], kownu fu Babilon.”4

Te wan kownu ben dede, noso te sma ben puru en fu poti wan nyun kownu, dan son leisi wan tu mun ben de ete fosi a yari dati ben tapu. Sma ben e si a yari dati leki a fosi yari di a nyun kownu bigin tiri. *5 Sobun, te wan nyun kownu fu Babilon ben bigin tiri, dan dati ben pasa na ini a srefi yari di a tiri fu a tra kownu ben kon na wan kaba. Dati meki wi kan frustan taki a yari di sma ben musu poti na tapu den pisi kleidoti fu sori o ten a nyun kownu bigin tiri, ben musu de a srefi yari di a tiri fu a fosi kownu ben kon na wan kaba.

San sabiman taki? R. H. Sack ondrosuku furu pisi kleidoti di e taki fu bisnis afersi fu a pisi ten fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon. Na ini 1972, Sack ben skrifi taki nyun buweisi di a Museum fu Ingrisikondre no ben tyari kon na doro ete èn di a ben kisi, ben de „heri tra fasi” leki den sani di a ben kon sabi kaba na ini a tori fu Amel-Marduk (noso Efil-Merodak), a manpikin fu Nebukadnesar, di ben tron kownu baka en papa.6 Fa so? Sack ben sabi taki den pisi kleidoti ben e sori taki Nebukadnesar II ben e tiri ete na ini a di fu siksi mun fu a di fu 43 yari fu en tiri. Ma den nyun buweisi di a ben kisi èn di ben e taki fu a yari di a nyun kownu Amel-Marduk ben bigin tiri, ben abi fu du nanga a di fu fo nanga a di fu feifi mun fu a yari di sma ben si leki a srefi yari.7 A de krin taki a sani dati no ben e kruderi srefisrefi nanga tra buweisi.

San den owruten sani e sori? Moro buweisi de di e sori taki den sani di sabiman e bribi te a abi fu du nanga a ten di a wan kownu ben kon na ini a presi fu a trawan, no e kruderi nanga makandra. Fu eksempre, den pisi kleidoti e sori taki Nebukadnesar II ben e tiri ete na ini a di fu tin mun fu a tiri fu en. Dati ben de siksi mun baka di a nyun kownu bigin tiri, soleki fa sma e denki.8 Wi e si wan srefi sortu sani na ini a tori fu Amel-Marduk nanga Neriglisar, di ben kon na ini a presi fu en.9

Fu san ede a prenspari fu poti prakseri na den sani disi? Soleki fa wi ben si kaba, dan den sani di ben misi na ini den owruten tori fu Babilon, e sori taki den tori disi no e fruteri fa sani pasa baka makandra na ini a historia fu owruten Babilon.10 A kan taki moro kownu ben de tu di ben e tiri Babilon fu owruten? Efu dati de so, dan a pisi ten fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon ben o teki moro langa. Fu dati ede, den owruten tori fu Babilon nanga den pisi kleidoti di e taki fu bisnis afersi no e gi wi krin buweisi taki Yerusalem kisi pori na ini 587 F.K. *

Pisi kleidoti di e taki fu stari nanga planeiti.

San na dati? Den sani disi di skrifi na ini spikri skrifimarki e taki fa a son, mun, planeiti, nanga stari ben tanapu èn fu owruten tori, soleki o ten wan kownu bigin tiri. Fu eksempre, a faki na ondrosei di e poti prakseri na den tori dati, e sori taki a mun ben kon dungru na ini a fosi mun fu a fosi yari fu a tiri fu Kownu Mukinseri.11

San sabiman taki? Sabiman e agri taki den Babilonsma ben meki lijst di ben e sori finifini o ten den ben denki taki a mun ben o kon dungru.12

Ma den Babilonsma ben kan sabi o ten a mun ben kon dungru na ini a ten di ben pasa kaba? Professor John Steele e taki: „A kan taki sonwan fu den fosi sani di sma ben taki na fesi, na sani di ben skrifi nanga yepi fu den lijst dati, ma den ben teri go na baka fu kon sabi o ten a mun ben o kon dungru na ini a ten na fesi.” (Na wi skrifi den wortu skoinsi.)13 Professor David Brown e bribi taki den pisi kleidoti ben taki fu sani di sma ben taki na fesi syatu bifo den ben skrifi den owruten tori dati. A e agri taki „skrifiman fu a di fu fo yarihondro èn fu a ten baka dati, ben kon sabi den sani disi fu di den ben teri go na baka fu kon sabi o ten a mun ben kon dungru na ini a pisi ten di ben pasa”.14 Efu dati de so, dan wi kan bribi den sani disi sondro taki wi abi tra buweisi gi dati?

Srefi efu a mun ben kon dungru na wan spesrutu pisi ten, dan disi wani taki dati den sani di skrifi fu a historia na tapu a pisi kleidoti na tru tori? A no abi fu de so. Sabiman R. J. van der Spek e taki: „Den sma di ben skrifi den owruten sani disi ben de sabiman di ben e ondrosuku stari nanga planeiti, den no ben de historia skrifiman.” A e taki dati sonwan fu den sani di ben skrifi na tapu pisi kleidoti di ben e taki fu owruten tori, „no ben soifri”, èn a e taki dati sabiman musu „luku bun nanga den sani dati”.15

San den owruten sani e sori? Luku na eksempre fu VAT 4956. A fosi lin na tapu a pisi kleidoti disi e taki: „A di fu 37 yari fu a tiri fu Nebukadnesar, kownu fu Babilon.”16 Baka dati a e sori finifini pe a mun nanga den planeiti ben tanapu èn pe den difrenti stari nanga den starigrupu ben de na a srefi ten dati. A e taki tu fu wán leisi di a mun ben kon dungru. Sabiman e taki dati ala den sani disi ben pasa na ini 568/567 F.K. Disi ben o wani taki dati a di fu 18 yari fu a tiri fu Nebukadnesar II, di a pori Yerusalem, ben de na ini 587 F.K. Ma den buweisi disi e sori go soso na 568/567 F.K.?

A pisi kleidoti e taki fu wan leisi di a mun ben kon dungru, èn soleki fa sma ben taki, dati ben pasa tapu a di fu 15 dei fu a di fu dri mun, Simanu. Fu taki en leti a mun ben kon dungru tapu 4 yuli (Juliaanse kalender) fu a mun dati na ini 568 F.K. Ma 20 yari na fesi, tapu 15 yuli 588 F.K., a mun ben kon dungru tu.17

Efu 588 F.K. ben de a di fu 37 yari fu a tiri fu Nebukadnesar II, dan a di fu 18 yari fu a tiri fu en ben o de na ini 607 F.K., a srefi yari di Yerusalem kisi pori, soleki fa Bijbel e sori! (Luku a  faki na ondrosei.) Ma VAT 4956 e gi moro krin buweisi taki Yerusalem kisi pori na ini 607 F.K.?

Boiti den sani di wi kari kaba, a pisi kleidoti e taki fu 13 tra leisi di a mun ben kon dungru, èn 15 sani di sabiman ben kon sabi di den luku den planeiti. A pisi kleidoti disi e sori pe a mun noso den planeiti ben tanapu na wan spesrutu ten èn pe sonwan fu den stari nanga starigrupu ben de na a srefi ten dati.18 Aiti pisi ten ben de tu na mindri a ten di a son nanga a mun ben e opo noso ben e saka.18a

Fu di sabiman kan kon sabi soifri pe a mun ben tanapu na wan wan spesrutu pisi ten, meki den ondrosuku den 13 leisi disi di VAT 4956 ben taki fu den. Den ondrosuku den sani disi nanga yepi fu computer programa di e sori pe den stari nanga planeiti ben tanapu na wan spesrutu pisi ten na ini owruten.19 San den kon sabi? Aladi a no ala den sani disi ben pasa na ini 568/567 F.K., toku ala den 13 leisi di a mun ben tanapu na wan spesrutu presi, ben pasa 20 yari na fesi, na ini 588/587 F.K.

Wan fu den leisi di a mun ben tanapu na wan spesrutu presi, ben musu de na ini 588 F.K. na presi fu 568 F.K., soleki fa dati de fu si na tapu a pisi kleidoti na tapu den bladzijde disi. A di fu dri lin na tapu a pisi kleidoti dati e sori taki a mun ben tanapu na wan spesrutu presi tapu „a neti fu 9 [Nisanu]”. Ma den sabiman di ben skrifi fosi taki den sani pasa na ini a yari 568 F.K., (567 F.K., soleki fa sma di e ondrosuku stari nanga planeiti e taki) kon si taki na ini 568 F.K. a mun no ben tanapu na a presi dati „tapu 8 Nisanu ma tapu 9 Nisanu”. Ma fu man sori taki a sani dati ben pasa na ini 568 F.K., dan sabiman e taki dati a skrifiman fu owruten ben meki wan fowtu di a skrifi „9” na presi fu „8”.20 Ma soleki fa a di fu dri lin na tapu a pisi kleidoti e sori, a de krin taki a mun ben tanapu na a presi dati tapu 9 Nisanu fu a yari 588 F.K.21

A de krin taki furu fu den sani di VAT 4956 e taki fu den stari nanga den planeiti e sori taki 588 F.K. ben de a di fu 37 yari fu a tiri fu Nebukadnesar II. Disi e sori taki Yerusalem kisi pori na ini 607 F.K., soleki fa Bijbel e sori.

Fu san ede wi musu bribi san Bijbel e taki?

Nownowde furu historia skrifiman e bribi taki Yerusalem kisi pori na ini 587 F.K. Ma den Bijbel skrifiman Yeremia nanga Danièl e sori krin taki den Dyu no ben de na ini katibo 50 yari, ma 70 yari (Yeremia 25:1, 2, 11; 29:10; Danièl 9:2). Den wortu dati e sori krin taki Yerusalem kisi pori na ini 607 F.K. Soleki fa den buweisi na ini na artikel disi e sori, dan son sabiman e bribi taki dati tru.

Sabiman e tan tweifri efu den sani di skrifi na ini Bijbel tru. Ma te sma e kisi moro buweisi, dan ibri tron baka a e kon na krin taki Bijbel abi leti. * Den sma di e bribi san Bijbel e taki abi leti fu du dati. Den e bribi den sani dati fu di den abi buweisi taki Bijbel e taki sani soifri te a abi fu du nanga historia, sabidensi, nanga profeititori. Fu dati ede den e bribi taki Bijbel na a Wortu fu Gado di skrifi nanga yepi fu santa yeye (2 Timoteyus 3:16). Fu san ede yu no e ondrosuku den buweisi dati? Kande yu o kon si tu taki Bijbel abi leti.

[Futuwortu]

^ paragraaf 5 Difrenti fasi de fu sori o ten sani ben pasa. Na ini na artikel disi F.K. wani taki „Fosi Krestes”.

^ paragraaf 14 Hori na prakseri: Nowan fu den sabiman di kari na ini na artikel disi e bribi taki Yerusalem kisi pori na ini 607 F.K.

^ paragraaf 18 Wán yari fu a tiri fu wan kownu fu Babilon ben de fu a wan Nisan te go miti a tra Nisan. Efu wan kownu ben dede bifo a yari kon na wan kaba, dan a kownu di ben o kon baka en, ben o tiri gi a kownu dati teleki a yari kaba. Na a yari dati den ben kari a fosi yari fu a nyun kownu. Fu dati ede a fosi yari fu a nyun kownu e bigin na a tra Nisan.

^ paragraaf 21 Den pisi kleidoti di e taki fu bisnis afersi abi fu du nanga a heri pisi ten di den kownu fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon ben e tiri. Te wi e teri ala den yari fu den kownu disi, èn te wi e teri go na baka komoto fu a lasti kownu fu a pisi ten dati, dan wi e si taki Yerusalem kisi pori na ini 587 F.K. A fasi disi fa sma teri sani, ben o bun soso te ibri kownu ben bigin tiri na ini a srefi yari leki a lastiwan èn efu nowan trawan ben e tiri na mindri den tu dati.

^ paragraaf 36 Efu yu wani leisi wan tu eksempre di abi fu du nanga a tori disi, dan luku kapitel 4 nanga 5 fu a buku De bijbel — Gods woord of dat van mensen? Yehovah Kotoigi tyari en kon na doro.

[Faki/​Karta na tapu bladzijde 23]

 (Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)

OWRUTEN TORI FU BABILON DI E MISI WAN TU PISI

Den owruten tori fu Babilon e taki nomo fu 35 yari fu ala den 88 yari di sma e si leki a pisi ten fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon.

WAN YARI SONDRO TAKI SMA BEN SKRIFI SANI FU OWRUTEN BABILON

WAN YARI DI SMA BEN SKRIFI SANI FU OWRUTEN BABILON

BM 21901

BM 21946

BM 35382

PISI TEN FU A DI FU TU GRAN KOWNUKONDRE BABILON

PERSIASMA

Nabopolasar

Nebukadnesar II

Amel-Marduk

Nabonidus

Neriglisar

Labashi-Marduk

BM 25127

BM 22047

BM 25124

[Sma di abi a reti fu den prenki]

BM 21901 and BM 35382: Photograph taken by courtesy of the British Museum; BM 21946: Copyright British Museum; BM 22047, 25124, 25127: © The Trustees of the British Museum

[Faki/​Prenki na tapu bladzijde 24]

BM 32238 DI E TAKI FU STARI NANGA PLANEITI

A pisi kleidoti disi e taki fu den leisi di a mun ben kon dungru, ma sma no ben kaba skrifi den sani dati teleki a lasti leisi di a mun kon dungru, èn dati ben pasa 400 yari baka a fosi leisi. Fu di a skrifiman no ben si ala den sani dati, meki a kan taki a ben gebroiki wiskunde fu kon sabi sortu tra leisi na fesi a mun ben kon dungru. Efu tra buweisi no de fu sori taki den sani disi pasa trutru, dan wi no kan frutrow den tori di skrifi na tapu a pisi kleidoti disi.

[Sma di abi a reti fu a prenki]

© The Trustees of the British Museum

[Faki/​Prenki na tapu bladzijde 26, 27]

SAN VAT 4956 E TAKI TRUTRU?

San na a problema? A di fu dri lin fu a pisi kleidoti disi e taki dati na a „neti fu 9” (Nisanu/Nisan), fu a fosi mun, a „mun ben tanapu 1 el na fesi ß Virginis”. Ma na ini 1915, Neugebauer nanga Weidner ben skrifi fu a yari 568 F.K. (di ben o sori taki Yerusalem kisi pori na ini 587 F.K.) taki „a mun no ben tanapu 1 el na fesi a stari disi tapu 9 Nisan, ma tapu 8 Nisan”. (Na wi skrifi den wortu skoinsi.) Ma buweisi e sori krin taki a mun ben tanapu na a presi dati tapu 9 Nisan 588 F.K., èn disi e sori taki Yerusalem kisi pori na ini 607 F.K.

A musu de a di fu 9 dei noso a di fu 8 dei?

(1) Soleki fa a fowtow e sori, dan a marki na ini Akadiatongo gi a nomru 9, de krin fu si.

(2) Neugebauer nanga Weidner di ben vertaal den spikri skrifimarki na tapu a pisi kleidoti disi, kenki a nomru „9” kon tron wan „8”.

(3) Soso den sani di skrifi na ondrosei e sori taki wan „9” ben skrifi na ini na owruten tekst.

(4) Srefi na ini a Doisritongo vertaling fu den, den poti „8”.

(5) Na ini 1988, Sachs nanga Hunger tyari a tekst kon na doro nanga wan „9”, soleki fa a ben de trutru.

(6) Ma na ini na Ingrisitongo vertaling den ben skrifi tu taki den tyari wan kenki kon, taki a „9” „musu de: 8”.

[Sma di abi a reti fu a prenki]

bpk/​Vorderasiatisches Museum, SMB / Olaf M. Teßmer

[Faki na tapu bladzijde 28]

Wan tu sani fu na artikel „O ten Yerusalem fu owruten kisi pori?​—Pisi tu”

1. Te wan skrifiman ben skrifi spikri skrifimarki, dan a ben du dati na tapu wan plata pisi kleidoti di no ben tranga ete èn a ben e skrifi nanga wan skrifitiki di ben abi wan srapu penti.

2. Assyrian and Babylonian Chronicles, di A. K. Grayson, tyari kon na doro na ini 1975, na ini 2000 a druk baka, bladzijde 8.

3. A pisi ten fu a di fu tu Gran Kownukondre Babilon bigin na ini na a di fu seibi yarihondro F.K. di den kownu fu den Kaldeyasma ben e tiri a Gran Kownukondre Babilon. A fosi tiriman ben de Nabopolasar, a papa fu Nebukadnesar II. A pisi ten dati kon na wan kaba di Sirus, a kownu fu Persia, ben teki a makti abra fu a lasti kownu, Nabonidus, na ini 539 F.K.

4. Neo-Babylonian Business and Administrative Documents, di Ellen Whitley Moore skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 1935, bladzijde 33.

5. Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers”, di John M. Steele skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 2000, bladzijde 36.

6. Amel-Marduk 562-560 B.C.​—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, di Ronald H. Sack skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 1972, bladzijde 3.

7. Den pisi kleidoti BM 80920 nanga BM 58872 na fu a di fu fo nanga a di fu feifi mun fu a fosi yari fu a tiri fu Efil-Merodak. Sack ben tyari den sani disi kon na doro na ini a buku Amel-Marduk 562-560 B.C.​—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, bladzijde 3, 90, 106.

8. A pisi kleidoti (BM 55806) na ini a Museum fu Ingrisikondre na fu a di fu tin mun, fu a di fu 43 yari fu a tiri fu en.

9. Den pisi kleidoti BM 75106 nanga BM 61325 na fu a di fu seibi nanga a di fu tin mun fu a ten di sma e si leki a lasti yari (noso a di fu tu yari) fu a tiri fu kownu Efil-Merodak. Ma a pisi kleidoti BM 75489 de fu a di fu tu mun fu a fosi yari fu a tiri fu Neriglisar, a kownu di ben tiri baka en.​—Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Pisi VIII, (Tablets From Sippar 3) di Erle Leichty, J. J. Finkelstein, nanga C.B.F. Walker skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 1988, bladzijde 25, 35.

Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Pisi VII, (Tablets From Sippar 2) di Erle Leichty nanga A. K. Grayson skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 1987, bladzijde 36.

Neriglissar​—King of Babylon, di Ronald H. Sack skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 1994, bladzijde 232. A mun na tapu a pisi kleidoti na Ajaru (a di fu tu mun).

10. Luku na eksempre fu Neriglisar. Wan sani di skrifi fu en, e taki dati a ben de „a manpikin fu Bêl-shum-ishkun”, „a kownu fu Babilon”. (Na wi skrifi den wortu skoinsi.) Wan tra sani di skrifi e kari Bêl-shum-ishkun a „koni kownu manpikin”. A wortu rubû di vertaal nanga „kownu manpikin”, na wan nen di wani taki sosrefi „kownu, noso tiriman”. Fu di sma no e agri nanga a pisi ten na mindri a tiri fu Neriglisar nanga Amel-Marduk, di ben tiri fosi en, dan a kan taki Bêl-shum-ishkun, a „kownu fu Babilon”, ben tiri na ini a pisi ten dati? Professor R. P. Dougherty, e taki dati „den buweisi di abi fu du nanga den kownu di ben tiri baka Neriglisar prenspari srefisrefi”.​—Nabonidus and Belshazzar​—A Study of the Closing Events of the Neo-Babylonian Empire, di Raymond P. Dougherty skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 1929, bladzijde 61.

11. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Pisi V, di Hermann Hunger skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 2001, bladzijde 2, 3.

12. Journal of Cuneiform Studies, Pisi 2, No. 4, 1948, “A Classification of the Babylonian Astronomical Tablets of the Seleucid Period,” di A. Sachs skrifi, bladzijde 282, 283.

13. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Pisi V, bladzijde 391.

14. Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology, di David Brown skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 2000, bladzijde 164, 201, 202.

15. Bibliotheca Orientalis, L N° 1/2, Januari-Maart, 1993, “The Astronomical Diaries as a Source for Achaemenid and Seleucid History,” di R. J. van der Spek skrifi, bladzijde 94, 102.

16. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Pisi I, di Abraham J. Sachs nanga Hermann Hunger skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 1988, bladzijde 47.

17. Babylonian Eclipse Observations From 750 BC to 1 BC, di Peter J. Huber nanga Salvo De Meis skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 2004, bladzijde 186. Soleki fa VAT 4956 e sori, dan a leisi disi di a mun kon dungru pasa tapu a di fu 15 dei fu a di fu dri mun, di e sori taki a mun Simanu ben bigin 15 dei na fesi. Efu a mun ben kon dungru tapu 15 yuli 588 F.K. soleki fa a Juliaanse kalender e sori, dan a fosi dei fu a mun Simanu ben o de 30 yuni/1 yuli 588 F.K. Fu dati ede a fosi mun (Nisanu) ben o bigin na ini a nyun yari, tu mun na fesi, tapu 2/3 mei. Aladi a mun ben o kon dungru tapu 3/4 april fu a yari dati, toku a di fu 6 lin fu VAT 4956 e taki dati den ben poti ete wan mun baka a di fu twarfu (lasti) mun (Addaru) fu a yari na fesi. (A pisi kleidoti e taki: „A di fu 8 dei fu a mun XII2 [a di fu 13 mun].”) Fu dati ede a nyun yari no ben bigin tapu 2/3 mei. Sobun a ten di a mun ben kon dungru na ini 588 F.K., e kruderi nanga a ten di skrifi na tapu a pisi kleidoti disi.

18. Soleki fa a buku Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig, e sori (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Pisi 67; 1 mei 1915; na ini na artikel “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), di Paul V. Neugebauer nanga Ernst F. Weidner skrifi, bladzijde 67-76. Den e sori taki 13 leisi a mun ben tanapu na wan spesrutu presi na a srefi ten di wan spesrutu stari noso starigrupu ben tanapu na wan tra presi. Den e taki tu fu 15 leisi di son planeiti ben tanapu na wan spesrutu presi (bladzijde 72-76). Aladi den spikri skrifimarki gi a mun de krin fu frustan, toku sonwan fu den marki gi den nen fu den planeiti èn a presi pe den tanapu no de krin fu frustan (Mesopotamian Planetary Astronomy​—Astrology, di David Brown skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 2000, bladzijde 53-57). Na fu a sani disi ede, meki sma no sabi soifri o ten owruten sabiman ben si den sani dati, èn den abi difrenti denki fu den tori disi. Fu di sma kan kon sabi makriki pe a mun ben tanapu na wan spesrutu ten, meki den kan sabi tu na sortu presi den stari nanga den planeiti di VAT 4956 e taki fu den, ben tanapu na a ten dati èn den kan sabi krin tu o ten dati ben de.

18a. Sma e kon sabi o ten den sani disi e pasa („lunar threes”), te den e luku omeni ten de na mindri a ten di a son ben saka èn di a mun ben saka, fu eksempre tapu a fosi dei fu a mun èn na tu tra pisi ten moro lati na ini a mun. Nanga yepi fu den sani disi, sabiman ben man sabi o ten den sani disi pasa (“The Earliest Datable Observation of the Aurora Borealis,” di F. R. Stephenson nanga David M. Willis skrifi, na ini Under One Sky​—Astronomy and Mathematics in the Ancient Near East, èn di John M. Steele nanga Annette Imhausen skrifi, èn tyari kon na doro na ini 2002, bladzijde 420-428). Owruten sabiman ben e gebroiki wan sortu oloisi fu kon sabi o ten den sani disi ben o pasa, ma den sani di den kon sabi no ben soifri ala ten (Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” di John M. Steele skrifi, èn di tyari kon na doro na ini 2000, bladzijde 65, 66). Ma te sabiman ben e luku na sortu presi a mun ben tanapu na a srefi ten te a son nanga den stari ben tanapu na wan tra presi, dan den ben e kon sabi sani moro soifri.

19. Sabiman ben kon sabi ala den sani disi nanga yepi fu wan computer programa di nen TheSky6™. Wan tra sani di ben yepi den sabiman na a computer programa Cartes du Ciel/Sky Charts (CDC) nanga a programa fu U.S. Naval Observatory di e sori o ten dati de na ini a ten fu wi. Fu di den spikri skrifimarki e meki taki sma abi den eigi denki fu a presi pe den planeiti ben tanapu, meki wi no luku den sani disi fu kon sabi na ini sortu yari sani ben pasa soleki fa a pisi kleidoti di e taki fu stari nanga planeiti e sori.

20. Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Pisi 67; 1 mei 1915; “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II, (-567/66)” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), di Paul V. Neugebauer nanga Ernst F. Weidner skrifi, bladzijde 41.

21. A di fu dri lin fu VAT 4956 e taki: „A mun ben tanapu 1 el [noso 2 graden] na fesi ß Virginis.” Na ondrosuku di wi ben taki fu en kaba, ben tyari kon na krin taki tapu 9 Nisanu, a mun ben tanapu 2°04ʹ na fesi a stari ß Virginis èn a ben de 0° na ondro a stari ß Virginis. Den sani di wi kon si e kruderi soifri nanga san na ondrosuku sori.

[Karta na tapu bladzijde 25]

 (Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a tijdschrift)

SOLEKI FA VAT 4956 E SORI, DAN O TEN YERUSALEM KISI PORI? NA INI 587 F.K. NOSO NA INI 607 F.K.?

◼ A pisi kleidoti disi e taki fu a presi pe stari nanga planeiti ben tanapu na ini a di fu 37 yari fu a tiri fu Kownu Nebukadnesar II.

◼ Nebukadnesar II pori Yerusalem na ini a di fu 18 yari fu a tiri fu en.​—Yeremia 32:1.

Efu a di fu 37 yari fu a tiri fu Nebukadnesar II ben de na ini 568 F.K.,dan Yerusalem kisi pori na ini 587 F.K.

610 F.K.

600

590

580

570

560

Efu a di fu 37 yari fu a tiri fu en ben de na ini 588 F.K., dan Yerusalem kisi pori na ini 607 F.K., soleki fa Bijbel e sori.

◼ VAT 4956 e gi moro krin buweisi taki dati pasa na ini 607 F.K.

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 22]

Photograph taken by courtesy of the British Museum