Ishina lya kwa Lesa ne fyo Alfonso de Zamora Alefwaisha Ukulungika Amalembo

MU MWAKA wa 1492, imfumu ya ku Spain, Ferdinand na namfumu Isabella, bafumishe icipope ca kuti: “Ilyo umweshi wa July taulapwa, uno wine mwaka, abaYuda bonse . . . bafwile ukufuma muli cino calo pamo na bana babo bonse, na babomfi babo, kabili bekesha ukubwela pantu bakesacimona.”

Ilyo ici cipope cafumine, abaYuda bonse babebele ukusalapo cimo, nampo nga kufuma mu Spain nelyo ukuleka imipepele yabo no kusanguka baKatolika. Shimapepo wa baYuda uwe shina lya Juan de Zamora afwile atontonkenye ukutila kuti caba bwino ukusanguka Katolika pa kuti atwalilile ukwikala mu Spain umo ifikolwe fyakwe fyaikele pa myaka iingi. Apo ali muYuda, napamo e calengele ukuti atume umwana wakwe Alfonso kwi sukulu lya mu Zamora ilyalumbwike sana uko balesambilila iciHebere. Pa numa, Alfonso aishileishiba sana iciLatini, iciGriki, ne ciAramaiki. Ilyo apwishishe amasambililo yakwe, atendeke ukusambilisha iciHebere pa Yuniversiti ya Salamanca. Kabili tapakokwele, filya aishibe indimi ishingi fyalengele ukuti afwe sana abasomene Baibolo mu Bulaya monse.

Mu 1512, aba pa Yuniversiti ya Alcalá de Henares basalile Alfonso de Zamora ukula-angalila amasambililo ya ciHebere. Apo Zamora ali pa bantu ababalilepo ukusoma sana mu nshiku shakwe, Jiménez de Cisneros, inkonkani ya kwa papa, uwatendeke iyi yuniversiti, amulombele ukuti abe pa bantu ba kumwafwa ukupilibula amalembo ayo bali no kubika muli Baibolo iyacindama nga nshi iyo baleita ukuti Complutensian Polyglot. Iyi Baibolo iya mavolyumu 6 mwaba amalembo ya mushilo aya mu ciHebere, iciGriki, iciLatini, ne mbali shimo isha mu ciAramaiki. *

Uwasoma Baibolo Mariano Revilla Rico, alandile pali uyu mulimo wa kupilibula Polyglot, ukuti: “Pa baYuda batatu abasangwike baKatolika ababombele umulimo wa kwa [Cisneros], uwalumbwikepo sana ni Alfonso de Zamora. Pa mbali ya kwishiba sana iciLatini, iciGriki, iciHebere, ne ciAramaiki, Alfonso alisambilile na pa ndimi shalekanalekana, pa mano ya buntunse, e lyo alishibe sana na mafunde ya baYuda.” Ifyo Zamora asambilile fyalengele alande ukuti pa kupilibula bwino Baibolo, umuntu alingile ukwishiba sana indimi sha kubalilapo isho balembeelemo Baibolo. Na kuba, ku kwamba kwa myaka ya ba 1500, Alfonso ali pali basolwesolwe abalekoselesha abantu ukutendeka ukuya ku masukulu mu kusoma Baibolo na kabili.

 Nangu ca kutila Zamora alekoselesha abantu ukulasoma sana Baibolo, pali iyi nshita ifintu fyalyafishe sana kabili fyalibipile. Abena Spain balipangile icilye icalekanda bonse abashalekonka ifyo calefwaya, kabili Icalici lya Katolika lyacindikishe sana Baibolo baleita ukuti Latin Vulgate, kabili talyasuminishe abantu ukulabomfya Baibolo imbi. Lelo, pa kati ka myaka ya ba 500 na 1500 C.E. abasomene Baibolo aba mu Katolika balimwene ukuti muli Baibolo ya Latin Vulgate mwali ifilubo. Ilyo imyaka ya ba 1500 yaletampa, Alfonso de Zamora na bambi balitendeke umulimo wa kuwamya iyi Baibolo.

‘Pa Kuti Abantu Bakapusuke, Baibolo Ifwile Ukupilibwilwa mu Ndimi Shabo’

Pa milimo iyo Zamora abombele, uwacindeme sana wali wa kubombela pa Malembo ya ciHebere ayo abantu ilingi beta ati Icipingo ca Kale e lyo no wa kuyapilibwila mu ciLatin. Nalimo alefwaya ukuti ifi abombelepo bakafibomfye muli Baibolo ya Complutensian Polyglot. Manyuskripiti imo iyo alembele baibika mu laibrare ya ku El Escorial, iyabela mupepi na ku Madrid, mu Spain. Muli iyi manyuskripiti iyo beta ukuti G-I-4, mwaba ibuuku lya Ukutendeka mu ciHebere e lyo ibuuku limo line balilipilibwila na mu ciLatin ishiwi ne shiwi.

Amashiwi ya kubalilapo muli iyi manyuskripiti yatila: “Pa kuti abantu balekanalekana bakapusuke kano Baibolo baipilibwila mu ndimi ishingi. . . . Natumona ukuti . . . nacicindama nga nshi ukuti abantu aba cishinka bakwate Baibolo iyo bapilibula ukukonka ishiwi ne shiwi, ukuipilibula mu nshila ya kuti ishiwi lyonse ilya mu ciHebere lyakwata ishiwi lya mu ciLatin ilyalingana na lyo.” Alfonso de Zamora alifikilepo ukupilibwila amalembo mu ciLatin pantu alishibe sana iciHebere.

‘Balencusha Nga Nshi’

Kwena, mu Spain e mwaweme sana ku basoma pamo nga Zamora ukubombelamo umulimo wa kupilibula muli ba 1500. Muli iyi myaka, mu Spain mwali sana abaYuda. Icitabo ca The Encyclopoedia Britannica calondolola ukuti: “Pa fyalo fyabela ku masamba ya Bulaya, ni mu calo fye ca Spain e mwali aba Shilamu na baYuda abengi, kabili e mwafulile sana abantu ba ku fyalo ifyalekanalekana ne mipepele. Ici calengele ukuti ku kupwa kwa myaka ya ba 1500 mu Spain mube ubuyantanshi mu fya mapepo, ifya kulembalemba, ifya kulengalenga ne fya kupangapanga.”

Pa mulandu wa kuti mu Spain mwali abaYuda abengi, calengele ukuti mube ama manyuskripiti ya Baibolo aya mu ciHebere ayengi. Bakalemba abaYuda mu ncende ishingi isha Spain balibombeshe ukukopolola aya ma manyuskripiti pa kuti balebelengela abantu mu masunagoge. Mu citabo ca The Earliest Editions of the Hebrew Bible, L. Goldschmidt, alembele ukuti: “Te mabuuku fye aya kubalilapo 5 aya mu Baibolo ayalembelwe mu ciSpanish-Portuguese ayo abaYuda abasoma baishibe ukuti tamwali ifilubo, lelo baishibe no kuti ama manyuskripiti na ma polyglots ya basoma ayo babomfeshe pa kulemba aya mabuuku na yo yene tayakwetemo ifilubo.”

Nangu ca kutila mu Spain mwaliweme sana ukupilibwilamo Baibolo, kwali icintiinya ca kuti uukapilibula Baibolo tabakamupanye. Mu 1492, abashilika ba Mfumu Ferdinand na Namfumu Isabella, abali ni baKatolika, balicimfishe incende sha mu Spain umwaleikala abaShilamu. Nge fyo tulandile pa kubala, muli uyu wine mwaka e mo Ferdinand na Isabella bafumishe icipope ca kuti bonse abali mu mipepele ya baYuda bafwile ukufuma mu Spain. Ilyo papitile imyaka 10, abaShilamu na bo babebele ukufuma mu Spain. Ukufuma iyi nshita, mu Spain tamwali imipepele imbi, kano fye iya baKatolika epela.

Bushe apo nomba balesuminisha fye imipepele ya baKatolika, cali no kuba shani ku mulimo wa kupililbula Baibolo? Ifyacitikile Alfonso de Zamora e filanga ifyo ifintu fyali. Nangu ca kutila uyu muYuda uwasoma alisangwike Katolika, bashimapepo balemumona fye nga baYuda bonse. Bamo abalesuusha umulimo wa kupilibula Baibolo balepeela Cisneros umulandu pa kubomfya abaYuda abasangwike baKatolika ukupilibula ifyo bali no kubika muli Baibolo ya Polyglot. Ici calengele ukuti balecusha sana Zamora. Muli manyuskripiti imo iya pa Yuniversiti ya ku Madrid, Zamora ailishenye ukuti: “Abanandi bonse  nabandekelesha kabili nabampata, basangwike abalwani bandi, balencusha nga nshi.”

Umo uwamupatile sana ni Juan Tavera, shikofu wa ku Toledo, uwaishileba umukalamba wa cilye ca balelubulwisha. Zamora alifuupwike sana pa fyo Tavera alecita ica kuti atwele umulandu kuli papa. Muli kalata alembeele papa mwali amashiwi yamo ayaleti: “Mwe Batakatifu, tulelomba no kupaapata ukuti mutwafwe . . . no kutucingilila kuli shikofu Toledo, Don Juan Tavera, umulwani wesu. Atulungulusha fye umo shacela. . . . Alatucusha nga nshi, atumona fye kwati ni nama isho bali pa kwipaya. . . . Mwe Batakatifu, nga ca kuti mwaumfwa ukupaapata kwesu, ‘Yahweh akamucingilila kabili mukalaenda fye umutende kabili tamwakaleipununa.’(Amapi. 3:23)” *

Umulimo Uwacindama Uo Alfonso de Zamora Abombele

Nangu ca kutila kwali ukukaanya, umulimo wa kwa Zamora walikonkenyepo fye kabili abantu abengi abasoma Baibolo balinonkelemo mu fyo abombele. Nangu cingati tapilibwile Amalembo mu ndimi shimbi ishaliko pali ilya nshita, alibombele umulimo uwacindama nga nshi uwa-afwa bakapilibula bambi. Pa kwishiba ifyo umulimo abombele wacindeme, tufwile ukwibukisha ukuti pa kupilibula Baibolo, lyonse fye kufwile ukuba imisango ibili iya basoma. Kufwile kwaba abasoma amalembo ya mushilo ayalembelwe mu ndimi shilya shine balembelemo Baibolo, e kutila iciHebere, iciAramaiki ne ciGriki. Ici kuti calenga bawamye no kulemba amalembo umwabula ifilubo muli ishi shine ndimi. E lyo nomba bakapilibula bengabomfya ifi fyalembwa ku kupilibwila mu ndimi shimbi.

Pa bantu abasoma, Alfonso de Zamora e wali solwesolwe mu kupekanya no kuwamya amalembo ya ciHebere ayo baishilebika muli Complutensian Polyglot mu 1522. (Muli Polyglot, Zamora alilondolwele amashiwi ya ciHebere ne fyo bayabomfya kabili ifi fyalyafwile sana bakapilibula.) Erasmus, uwaikeleko pa nshita imo ine na Zamora, na o alibombele umulimo umo wine uwa kupekanya no kuwamya Amalembo ya Bena Kristu aya ciGriki, ayo abengi beta ukuti Icipingo Cipya. Ilyo bali no kupwisha ukuwamya Amalembo ya ciHebere ne ciGriki e lyo bakapilibula bambi bali no kutendeka umulimo wacindama uwa kupilibula Baibolo mu ndimi shimbi. William Tyndale ali pali bakapilibula ababalilepo ukubomfya amalembo ya ciHebere ayali muli Complutensian Polyglot ilyo apilibwile Baibolo mu ciNgeleshi.

Kuti twatila ifi Baibolo yasabankanishiwa mu ndimi ishingi mulandu wa kubombesha kwa baume bapala Zamora, abaipeeleshe pa kuti twishibe ifyo Amalembo yalanda. Nge fyo Zamora aishibe, pa kuti abantu bakapusuke, kano baumfwikisha Icebo ca kwa Lesa no kulakonka ifyo cilanda. (Yohane 17:3) Kanshi pa kuti abantu bomfwikishe, kano Baibolo yapilibulwa mu ndimi isho abantu baishiba, e lyo fye amashiwi yabamo yengafika pa mitima ya minshipendwa ya bantu.

[Amafutunoti]

 [Akabokoshi ne Fikope pe bula 19]

Ukupilibula Ishina lya kwa Lesa

Nacicindama sana ukwishiba ifyo Alfonso de Zamora, umuHebere uwasoma, apilibwile ishina lya kwa Lesa. Nge fyo tulemona pa cikope, mu mbali ye buuku lya Ukutendeka ilyo apilibwile ukufuma mu ciHebere ukutwala mu ciLatin, alilembelemo ishina lya kwa Lesa ilya kuti “yehova.”

Ukwabula no kutwishika, Zamora alimwene ukuti cali fye bwino ukupilibula ishina lya kwa Lesa, mu ciLatin. Mu myaka ya ba 1500, ilyo balepilibula Baibolo mu ndimi ishikalamba isha mu Bulaya, bakapilibula abengi balelemba ishina lya kwa Lesa ukuti “yehova” nelyo ukulilemba mu nshila imbi iyapaleneko. Pali aba pali William Tyndale (mu ciNgeleshi, 1530), Sebastian Münster (mu ciLatin, 1534), Pierre-Robert Olivétan (mu ciFrench, 1535) na Casiodoro de Reina (mu ciSpanish, 1569).

Kanshi Zamora ali pa bantu abengi abasomene Baibolo ababalilepo ukulenga abantu ukwishiba ishina lya kwa Lesa mu myaka ya ba 1500. Icalengele abantu ukukanaishiba ishina lya kwa Lesa mulandu wa kuti ku numa sana, abaYuda tabaleshimbula ili ishina pa mulandu wa kutiina imipashi. Pa mulandu wa ishi ntambi sha baYuda, bakapilibula ba Baibolo aba mu mipepele ya baitunga ukuba Abena Kristu, pamo nga Jerome, uwapilibwile Baibolo ya Latin Vulgate, pe shina lya kwa Lesa ilya kuti Yehova, bapyanikepo amashiwi ya kuti “Shikulu” nelyo “Lesa.”

[Icikope]

Icikope ico bakushishe apalembwa ishina lya kwa Lesa mu ciHebere ilyo Zamora apilibwile ukuti “Yehova”

[Icikope pe bula 18]

Icipope icafumishe imfumu na namfumu wa ku Spain mu 1492

[Abatusuminishe]

Decree: Courtesy of the Archivo Histórico Provincial, Ávila, Spain

[Icikope pe bula 18]

Yuniversiti ya Alcalá de Henares

[Icikope pe bula 21]

Icikope pe bula lya mu kati ilya kubalilapo muli Baibolo Zamora apilibwile