Ang Ngalan sa Diyos ug ang Paningkamot ni Alfonso de Zamora sa Pagpatunghag Tukmang Hubad

SA TUIG 1492, si Ferdinand ug Isabella, ang hari ug rayna sa Spain, nagpakanaog ug mando: “Among gimandoan ang tanang Hudiyo . . . nga sa kataposan sa Hulyo niining tuiga, sila mopahawa sa tibuok namong gingharian ug sakop nga teritoryo uban sa ilang mga anak ug mga sulugoon ug sa tanang Hudiyo nga sakop sa ilang panimalay, bisag unsay kahimtang sa kinabuhi, bisag unsay edad, ug dili na gyod sila mosulayg balik.”

Ubos niana nga mando, ang matag Hudiyong pamilya sa Spain gipapili kon magpadestiyero ba o mobiya sa ilang relihiyon. Ang rabbi nga si Juan de Zamora lagmit mibati nga mas maayo pang mag-Katoliko na lang ug magpabilin sa Spain, diin namuyo ang iyang katigulangan sa dugay nang panahon. Kay Hudiyo man siya, lagmit iyang gipaeskuyla ang iyang anak nga si Alfonso sa inilang eskuylahan sa Zamora nga nagtudlog Hebreo. Sa ulahi, si Alfonso nahimong batid sa Latin, Grego, ug Aramaiko. Human sa iyang pagtuon, siya nagtudlog Hebreo sa University of Salamanca. Wala madugay human niana, napuslan sa mga eskolar sa Bibliya sa tibuok Europe ang iyang kabatid sa pinulongan.

Sa 1512, ang bag-ong University of Alcalá de Henares nagpili kang Alfonso de Zamora ingong propesor sa pagtudlog Hebreo. Sanglit si Zamora usa man sa pangunang mga eskolar sa iyang adlaw, si kardinal Jiménez de Cisneros, ang nagpundar niini nga unibersidad, nangayo niyag tabang sa paghimo sa hinungdanon kaayong Complutensian Polyglot. Kining unom-ka-tomong Bibliya naundag sagradong sinulat sa Hebreo, Grego, Latin, ug diyutayng Aramaiko. *

Niining proyektoha, misulat ang eskolar sa Bibliya nga si Mariano Revilla Rico: “Sa tulo ka Hudiyong mga kinabig nga apil sa maong proyekto sa Cardinal [Cisneros], ang labing ilado mao si Alfonso de Zamora, batid sa gramatika, pilosopo ug eksperto sa Talmud, gawas nga eskolar siya sa Latin, Grego, Hebreo ug Aramaiko.” Tungod sa mga pagtuon ni Zamora, iyang nakita nga ang tukmang paghubad sa Bibliya nagkinahanglag dakong kahibalo sa orihinal nga karaang mga pinulongan. Gani, siya nahimong usa sa pangunang tigpasiugda sa pagpalambo sa pagtuki sa Bibliya nga gisugdan sa ika-16 nga siglo.

Bisan pa niana, si Zamora nabuhi sa lisod nga panahon ug sa peligrosong dapit alang sa pagpalambo sa mga eskolar sa ilang pagtuki sa Bibliya. Ang Inkwisisyon sa mga Katsila anaa sa  kinapungkayan niini, ug ang Simbahang Katoliko nag-isip sa Latin Vulgate ingong bugtong “awtorisadong” hubad sa Bibliya. Apan, sukad sa Middle Ages, nakita na sa Katolikong mga eskolar nga dili kaayo tukma ang Vulgate. Sa sayong bahin sa ika-16 nga siglo, gisugdan ni Alfonso de Zamora ug sa uban pa ang usa ka proyekto maylabot niana.

‘Gikinahanglan ang Paghubad Alang sa Kaluwasan’

Sa mga proyektong gihimo ni Zamora, ang Hebreohanong edisyon sa sagad gitawag ug Daang Tugon, apil ang Latin nga hubad niini, sa walay duhaduha mao ang labing hinungdanon. Lagmit intensiyon niya nga gamiton kini alang sa giplanong Complutensian Polyglot. Ang usa sa iyang mga manuskrito anaa sa librarya sa El Escorial duol sa Madrid, Spain. Gilista ingong G-I-4, kini naundag kompletong basahon sa Genesis sa Hebreohanong pinulongan, lakip ang usa ka interlinear, o pulong-por-pulong nga hubad niini sa Latin.

Kini ang nahisulat sa pasiuna: “Aron maluwas ang mga nasod kinahanglang hubaron ang Balaang Kasulatan ngadto sa laing mga pinulongan. . . . Among giisip nga . . . kinahanglan gayod nga ang mga magtutuo dunay pulong-por-pulong nga hubad sa Bibliya, sa paagi nga ang matag Hebreohanong pulong may katumbas nga kahulogan sa Latin.” Si Alfonso de Zamora may mga katakos nga gikinahanglan sa paghimog bag-ong Latin nga hubad kay siya usa ka inilang eskolar sa Hebreo.

‘Ang Akong Espiritu Walay Kapahulayan’

Sa usa ka bahin, ang Spain niadtong ika-16 nga siglo maoy maayong dapit alang sa mga eskolar sama kang Zamora. Panahon sa Middle Ages, ang Spain nahimong sentro sa Hudiyong kultura. Ang The Encyclopædia Britannica nag-ingon: “Daghan ang mga Muslim ug Hudiyo sa Spain, busa sa Middle Ages kini ang bugtong nasod sa kasadpang Europe nga lainlaig rasa ug relihiyon, ug tungod niana, sa ulahing bahin sa Middle Ages, naugmad pag-ayo ang sibilisasyon sa Spain sa natad sa relihiyon, literatura, arte, ug arkitektura.”

Sanglit daghan mag Hudiyo sa Spain, midaghan ang mga manuskrito sa Hebreohanong Bibliya. Gihagoan kanag kopya sa Hudiyong mga magsusulat nga gikan sa lainlaing bahin sa Spain aron magamit sa publikong pagbasa sa Kasulatan diha sa mga sinagoga. Si L. Goldschmidt, sa iyang librong The Earliest Editions of the Hebrew Bible, misulat nga “dili lang kay ang Spanish-Portuguese nga kopya sa Pentateuch ang giila sa Hudiyong mga Eskolar nga tukma, kondili ang mga manuskrito usab diin kini ug ang mga polyglot gikopya.”

Bisan pa sa maong mga bentaha, nagakaugmad ang pagsupak sa mahimong mga maghuhubad sa Bibliya. Sa 1492, gipildi sa Katolikong mga sundalo ni Haring Ferdinand ug Raynang Isabella ang nahibiling Muslim nga komunidad sa Spain. Sa nahisgotan na, nianang tuiga gimando nila nga ang tanang dili mobiya sa Hudiyong relihiyon papahawaon sa Spain. Napulo ka tuig sa ulahi, gipapahawa ang tanang Muslim pinaagi sa susamang mando. Sugod niadtong panahona, Katolisismo na ang relihiyon sa tibuok Spain, ug wala na tugoti ang ubang relihiyon.

Sa unsang paagi kini makaapektar sa paghubad sa Bibliya? Ang nasinatian ni Alfonso de Zamora maoy usa ka pananglitan niini. Bisag kini nga Hudiyong eskolar nakombertir sa Katoliko, wala kalimti sa mga lider sa relihiyon sa Spain ang iyang kagikan. Gisaway sa pipila ka magsusupak si Cardinal Cisneros kay iyang gigamit ang kahibalo sa mga Hudiyong nag-Katoliko sa paghimo sa iyang Polyglot Bible. Tungod niini, nag-antos pag-ayo si Zamora. Diha sa komento sa usa ka manuskrito nga makita sa University of Madrid, si Zamora miingon: “Ako, . . . nga gitalikdan ug gidumtan sa tanan nakong higala—nga nahimo nakong mga kaaway—walay kapahulayan sa akong espiritu ug mga tiil.”

Ang usa sa iyang pangunang mga kaaway mao si Juan Tavera, ang arsobispo sa Toledo, kinsa sa ulahi nahimong pangulong inkwisitor.  Si Zamora nasakitan pag-ayo sa mga pangdaot ni Tavera nga siya nagpatabang gani sa papa. Sa bahin, ang iyang sulat nag-ingon: “Kami naghangyo ug nagpakiluoy sa imong tabang, Imong Pagkabalaan . . . ug panalipdi kami batok sa among kaaway, ang obispo sa Toledo, si Don Juan Tavera. Matag adlaw kami iyang ginalutos. . . . Hilabihan ang among pag-antos, kay para niya kami samag mga hayop nga ihawonon. . . . Kon hatagag pagtagad sa Imong Pagkabalaan ang among hangyo, ‘si Yahweh mahimo nimong kasegurohan ug iyang panalipdan ang imong tiil gikan sa pagkapandol.’ (Prov. 3:23)” *

Kabilin ni Alfonso de Zamora

Bisan pa sa mga pagpangdaot, ang buluhaton ni Zamora nagpadayon ug milambo alang sa kaayohan sa daghang estudyante sa Bibliya. Bisag wala gayod niya hubara ang Kasulatan ngadto sa lokal nga mga pinulongan sa iyang adlaw, dako kaayo siyag natabang sa ubang mga maghuhubad. Aron masabtan ang iyang natampo, angay natong hinumdoman nga ang paghubad sa Bibliya nagdepende gayod sa duha ka matang sa eskolar. Una, kinahanglang dunay mga eskolar nga magtuon sa kopya sa sagradong sinulat diha sa orihinal nga mga pinulongan—ang Hebreo, Aramaiko, ug Grego—aron makapatunghag maayo ug tukmang hubad niini nga mga pinulongan. Dayon mahimo kining gamiton sa maghuhubad ingong basehanan sa iyang paghubad ngadto sa lokal nga pinulongan.

Si Alfonso de Zamora mao ang pangunang eskolar nga nagpreparar ug nagdalisay sa Hebreohanong hubad nga gipatik diha sa Complutensian Polyglot sa 1522. (Ang iyang Hebreo-Latin nga bokabularyo ug Hebreohanong gramatika nga gilakip niana nakatabang usab sa mga maghuhubad.) Si Erasmus nga kontemporaryo ni Zamora, naghimo sa susamang buluhaton alang sa Kristohanon Gregong Kasulatan, nga sagad gitawag ug Bag-ong Tugon. Sa dihang nabatonan na kining nadalisay nga mga hubad sa Hebreo ug Grego, ang ubang maghuhubad makasugod na sa hinungdanong buluhaton sa paghubad sa Bibliya ngadto sa pinulongang gigamit sa mga tawo. Sa dihang gihubad ni William Tyndale ang Bibliya sa English, usa siya sa unang mga maghuhubad nga migamit sa Hebreohanong hubad sa Complutensian Polyglot.

Ang kaylap nga pagpang-apod-apod sa Bibliya karon angayng ipahinungod sa kahago sa mga tawong sama ni Zamora kinsa naggamit sa ilang kinabuhi aron mouswag ang atong kahibalo sa Kasulatan. Ingon sa nakita ni Zamora, ang kaluwasan nagdepende sa pagsabot sa mga tawo sa Pulong sa Diyos ug pagsunod niana. (Juan 17:3) Sa baylo, nagkinahanglan kanag paghubad sa Bibliya ngadto sa mga pinulongang masabtan sa mga tawo, kay nianang paagiha lang nga ang mensahe niini makatandog sa kasingkasing ug hunahuna sa minilyon.

[Mga footnote]

 [Kahon/Hulagway sa panid 19]

Paghubad sa Ngalan sa Diyos

Makapainteres kaayo kon giunsa pagtransliterar ni Alfonso de Zamora, usa ka edukadong tawo nga Hebreohanog kagikan, ang ngalan sa Diyos. Ingon sa makita sa hulagway, ang ngalan sa Diyos gisulat nga “jehovah” diha sa panaplin nga nota sa iyang Hebreo-Latin nga interlinear nga hubad sa Genesis.

Dayag nga gidawat ni Zamora kini nga hubad sa ngalan sa Diyos ngadto sa Latin. Sa ika-16 nga siglo, sa dihang ang Bibliya gihubad ngadto sa pangunang mga pinulongan sa Europe, kini nga espeling o ang susama gayod niini gigamit sa daghang maghuhubad sa Bibliya, lakip na ni William Tyndale (English, 1530), Sebastian Münster (Latin, 1534), Pierre-Robert Olivétan (French, 1535) ug Casiodoro de Reina (Spanish, 1569).

Busa si Zamora nahimong usa sa daghang eskolar sa Bibliya sa ika-16 nga siglo nga nakahatag ug kalamdagan bahin sa ngalan sa Diyos. Ang kawalay-alamag bahin sa ngalan sa Diyos nagsugod tungod sa Hudiyohanong patuotuo nga nagdili sa paglitok sa ngalan. Tungod niini nga tradisyon, ang mga maghuhubad sa Bibliya sa Kakristiyanohan—pananglitan, si Jerome, ang naghubad sa Latin Vulgate—naggamit ug mga terminong “Ginoo” o “Diyos” puli sa balaang ngalan.

[Hulagway]

Gipadako nga Hebreohanong Tetragrammaton nga gihubad ni Zamora ug “jehovah”

[Hulagway sa panid 18]

Mando gikan sa hari ug rayna sa Spain, 1492

[Credit Line]

Decree: Courtesy of the Archivo Histórico Provincial, Ávila, Spain

[Hulagway sa panid 18]

University of Alcalá de Henares

[Hulagway sa panid 21]

Hulagway sa sinugdanan sa interlinear nga hubad ni Zamora