Ang Ngalan sang Dios kag ang Pagtinguha ni Alfonso de Zamora nga Makahimo sing Sibu nga Sinulatan

SANG 1492, sanday Ferdinand kag Isabella, nga hari kag rayna sang Espanya, nagmando: “Ginamanduan namon ang tanan nga Judiyo . . . nga sa katapusan sang Hulyo sini nga tuig, maghalin na sila sa amon ginharian kag teritoryo upod sa ila kabataan, mga suluguon, kag tanan nga Judiyo sa ila panimalay, imol ukon manggaranon, ano man ang ila edad, kag indi na sila magbalik pa.”

Suno man sa sini nga mando, ang tanan nga Judiyo nga pamilya sa Espanya ginpapili kon bala mahalin sila ukon isikway nila ang ila relihion. Mahimo nahunahuna sang rabbi nga si Juan de Zamora nga mas maayo nga magpakumbertir sa Katolisismo para makapabilin sa Espanya, nga madugay na ginpuy-an sang iya katigulangan. Bangod Judiyo sia, posible nga ginpadala ni Juan ang iya bata nga si Alfonso sa bantog nga eskwelahan sang Hebreo nga pagtuon sa Zamora. Sang ulihi, nangin eksperto si Alfonso sa Latin, Griego, kag Aramaiko. Pagkatapos sang iya pagtuon, nagtudlo sia sing Hebreo sa University of Salamanca. Sugod sadto, ang iya natun-an sa lenguahe napuslan gid sang mga iskolar sang Biblia sa bilog nga Europa.

Sang 1512, ginpili sang bag-o natukod nga University of Alcalá de Henares si Alfonso de Zamora nga magdumala sa Hebreo nga pagtuon. Bangod isa sia sa pinakamaayo nga iskolar sang iya panahon, ginpabulig sia sang kardinal nga si Jiménez de Cisneros, nga nagtukod sang unibersidad, sa paghimo sang Complutensian Polyglot. Ining anom ka tomo nga Biblia nagaunod sang sagrado nga sinulatan sa Hebreo, Griego, kag Latin, kag mga bahin sang Aramaiko. *

Sa sini nga proyekto, ang iskolar sa Biblia nga si Mariano Revilla Rico nagsulat: “Sa tatlo ka nakumbertir nga Judiyo nga nagbulig sa proyekto ni Kardinal [Cisneros], ang pinakabantog amo si Alfonso de Zamora, kay luwas nga iskolar sia sa Latin, Griego, Hebreo, kag Aramaiko, isa sia ka grammarian, pilosopo kag eksperto sa Talmud.” Nahunahuna ni Zamora, base sa iya pagtuon, nga kinahanglan ang masangkad nga ihibalo sa orihinal nga mga lenguahe sang Biblia para mabadbad ini sing sibu. Ang matuod, isa sia sa panguna nga sumalakdag sang pagtuon sa Biblia nga nag-uswag sang ika-16 nga siglo.

Pero nakaeksperiensia si Zamora sang kabudlayan kag katalagman. Mabaskog gid  sadto ang Spanish Inquisition, kag ang Latin Vulgate lamang ang ginakabig sang Katoliko nga Simbahan nga “awtorisado” nga bersion sang Biblia. Pero, sugod pa sang Middle Ages natalupangdan sang Katoliko nga mga iskolar nga ang Latin Vulgate may mga sala man. Sang umpisa sang ika-16 nga siglo, si Alfonso de Zamora kag ang iban pa naghimo sing paagi para masolusyunan ini.

‘Kinahanglan ang Pagbadbad Para sa Kaluwasan’

Sa mga proyekto nga ginpangabudlayan ni Zamora, ang Hebreo nga edisyon, ukon Daan nga Testamento, nga may Latin nga badbad, amo ang pinakaimportante. Mahimo gintuyo niya nga gamiton ini sa paghimo sang Complutensian Polyglot. Ang isa niya ka manuskrito makita sa librarya sa El Escorial nga malapit sa Madrid, Espanya. Ginlista ini subong G-I-4, kag nagaunod sang kompleto nga tulun-an sang Genesis sa Hebreo, lakip ang tinaga-por-tinaga nga badbad sini sa Latin.

Sa introduksion sini mabasa: “Para sa kaluwasan sang mga pungsod, kinahanglan mabadbad ang Balaan nga Kasulatan sa iban nga lenguahe. . . . Nabinagbinag namon . . . nga kinahanglan gid sang mga matutom ang tinaga-por-tinaga nga badbad sang Biblia, nga nagapahangop nga ang tagsa ka Hebreo nga tinaga may katumbas sa Latin.” Kalipikado gid si Alfonso de Zamora sa paghimo sini nga badbad sa Latin bangod kilala sia nga iskolar sang Hebreo nga lenguahe.

“Wala Na sing Kapahuwayan ang Akon Espiritu”

Sang ika-16 nga siglo, ang Espanya maayo gid nga lugar para sa hilikuton sang mga iskolar pareho ni Zamora. Sang Middle Ages, ang Espanya nangin sentro sang Judiyo nga kultura. Ang The Encyclopædia Britannica nagpaathag: “Bangod madamo ang mga Muslim kag Judiyo sa Espanya sadto, ini lamang ang pungsod sa katundan nga Europa nga may lainlain nga rasa kag relihion, kag nakabulig ini sa pag-uswag sang relihion, literatura, arkitektura, kag art sa Espanya sang ulihi nga bahin sang Middle Ages.”

Bangod madamo ang Judiyo sa Espanya, nagdamo man ang manuskrito sang Hebreo nga Biblia. Ginpangabudlayan sang Judiyo nga mga escriba sa madamo nga lugar sa Espanya ang pagkopya sini nga mga manuskrito para gamiton sa pagbasa sang Kasulatan sa mga sinagoga. Si L. Goldschmidt, sa iya libro nga The Earliest Editions of the Hebrew Bible, nagsiling nga “indi lamang ang Spanish-Portuguese nga mga kopya sang Pentateuko ang ginabaton nga sibu sang Judiyo nga mga Iskolar, kundi ang mga manuskrito man nga ginbasihan sini kag sang mga polyglot.”

Pero sa pihak sini tanan, amat-amat nga ginpamatukan sa Espanya ang mga manugbadbad sang Biblia. Sang 1492, ginlutos sang Katoliko nga mga soldado ni Hari Ferdinand kag Rayna Isabella ang katapusan nga teritoryo sang mga Muslim sa Espanya. Subong sang ginsambit sa umpisa, sina man nga tuig nagsugo ang hari kag rayna nga pahalinon sa Espanya ang tanan nga wala nagasikway sa Judiyo nga relihion. Pulo ka tuig sang ulihi, ginpahalin man ang mga Muslim. Sugod sadto, ang Katolisismo nangin opisyal nga relihion sang Espanya, kag wala na ginatugutan ang iban nga relihion.

Paano ini nga pagbag-o nakaapektar sa pagbadbad sang Biblia? Binagbinaga ang natabo kay Alfonso de Zamora. Bisan pa nagpakumbertir sa Katoliko ining edukado nga Judiyo, wala ginkalimtan sang relihioso nga awtoridad sa Espanya ang iya ginhalinan. Ginpakalain sang pila ka manugpamatok si Kardinal Cisneros kay gingamit niya ang nakumbertir nga mga Judiyo sa paghimo sang iya Polyglot nga Biblia. Nasakitan gid sa sini si Zamora. Sa isa ka komento sa manuskrito nga makita sa University of Madrid, si Zamora nagsiling: “Ginbiyaan [ako] kag ginkaugtan sang tanan ko nga abyan—nga mga kaaway ko na—wala na sing kapahuwayan ang akon espiritu ukon ang akon dapadapa.”

 Ang isa nga nagakontra gid sa iya amo si Juan Tavera, ang arsobispo sang Toledo nga nangin chief inquisitor. Naluyahan gid si Zamora sa mga atake ni Tavera, amo nga nag-apelar sia sa papa. Ang bahin sang iya sulat nagasiling: “Nagapangabay kami kag nagapakiluoy nga buligan kami sang Imo Pagkabalaan . . . kag amligan kami sa amon kaaway nga obispo sang Toledo, si Don Juan Tavera. Adlaw-adlaw niya kami nga ginapaantos. . . . Nasakitan gid kami, kay para sa iya daw mga sapat kami nga ilihawon. . . . Kon pamatian sang Imo Pagkabalaan ang amon pangabay, ‘Si Yahweh magabantay sa imo kag magaamlig sa imo mga tiil nga indi makasandad.’ (Hulu. 3:23)” *

Ang Kawsa nga Ginbilin ni Alfonso de Zamora

Sa pihak sini nga mga pagpamatok, ang hilikuton ni Zamora nag-uswag kag nakabulig sa madamo nga nagtuon sang Biblia. Bisan pa wala niya ginbadbad ang Kasulatan sa mga lenguahe sang iya panahon, daku ang iya nabulig sa iban nga manugbadbad. Para mahangpan ang iya naamot, dumdumon naton nga ang pagbadbad sang Biblia nagadepende sa duha ka sahi sang iskolar. Una, kinahanglan ang mga iskolar nga nagatuon sang mga kopya sang sagrado nga sinulatan sa orihinal nga mga lenguahe—Hebreo, Aramaiko, kag Griego—para makahimo sang sibu nga sinulatan sa sini nga mga lenguahe. Dayon, ini nga sinulatan mangin basihan sang iban nga iskolar sa pagbadbad sa lokal nga lenguahe.

Ginpangunahan sang iskolar nga si Alfonso de Zamora ang paghimo sing sibu nga sinulatan sa Hebreo nga ginpagua sa Complutensian Polyglot sang 1522. (Ang iya ihibalo parte sa Hebreo kag Latin nga mga termino kag Hebreo nga gramatika nakabulig man sa mga manugbadbad.) Si Erasmus, nga kadungan ni Zamora, naghimo man sing sinulatan para sa Cristianong Griegong Kasulatan, ukon Bag-o nga Testamento. Kon matapos na ining Hebreo kag Griego nga mga sinulatan, mahimo na sugdan sang iban nga iskolar ang pagbadbad sang Biblia sa lainlain nga lenguahe. Sang ginbadbad ni William Tyndale ang Biblia sa Ingles, isa sia sa una nga naggamit sang Hebreo nga sinulatan sang Complutensian Polyglot.

Madamo na nga Biblia ang napanagtag subong. Nagakaigo gid pasalamatan ang pagpangabudlay sang mga tawo pareho ni Zamora, nga nagdedikar sang ila kabuhi para mapauswag ang aton ihibalo sa Biblia. Pareho sang nahunahuna ni Zamora, ang kaluwasan nagadepende sa ihibalo sa Pulong sang Dios kag sa pagtuman sini. (Juan 17:3) Gani kinahanglan mabadbad ang Biblia sa lenguahe nga maintiendihan sang mga tawo, kay sa sini lang nga paagi malab-ot ang tagipusuon kag hunahuna sang minilyon.

[Mga Nota]

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 19]

Pagbadbad sa Ngalan sang Dios

Dapat kita mangin interesado sa transliterasyon sang edukado nga Hebreo, nga si Alfonso de Zamora, sa ngalan sang Dios. Subong sang makita sa piktyur, mabasa sa kilid sang iya Hebreo-Latin nga badbad sang Genesis ang ngalan sang Dios nga “jehovah.”

Ginapakita sini nga ini nga badbad sang ngalan sang Dios gingamit ni Zamora sa Latin. Sang ika-16 nga siglo, sang ginbadbad ang Biblia sa panguna nga mga lenguahe sa Europa, ini nga spelling ukon ang kaanggid sini gingamit sang madamo nga manugbadbad sang Biblia, pareho nanday William Tyndale (Ingles, 1530), Sebastian Münster (Latin, 1534), Pierre-Robert Olivétan (Pranses, 1535) kag Casiodoro de Reina (Espanyol, 1569).

Gani si Zamora isa sa una nga mga iskolar sang Biblia sang ika-16 nga siglo nga nagpakilala sa ngalan sang Dios. Nadula lang ang paggamit sang ngalan sang Dios bangod sa disparatis sang mga Judiyo nga nagadumili sa pagsambit sini nga ngalan. Bangod sa impluwensia sining Judiyo nga tradisyon, gin-islan sang pila ka manugbadbad sang Biblia ang ngalan sang Dios sing “Ginuo” ukon “Dios.” Ang halimbawa sini amo si Jerome nga nagbadbad sang Latin Vulgate.

[Retrato]

Ang Hebreo nga Tetragrammaton nga ginbadbad ni Zamora nga “jehovah”

[Retrato sa pahina 18]

Decree: Courtesy of the Archivo Histórico Provincial, Ávila, Spain

[Credit Line]

ang mando sang hari kag rayna sang Espanya, 1492

[Retrato sa pahina 18]

Ang University of Alcalá de Henares

[Retrato sa pahina 21]

Ang una nga pahina sang tinaga-por-tinaga nga badbad ni Zamora