Uvi Ileleikristi A Wo Adhẹẹ Kẹ Ẹme Ọghẹnẹ
Uvi Ileleikristi A Wo Adhẹẹ Kẹ Ẹme Ọghẹnẹ
“Ẹme ra uzẹme.”—JỌN 17:17.
1. Fodẹ oware jọ nọ who muẹrohọ nọ Isẹri Jihova a ro wo ohẹriẹ no egagọ efa.
DAI roro kpahe ẹdẹ ọsosuọ nọ whọ rọ romatotọ gaviezọ kẹ usiuwoma Isẹri Jihova. Eme whọ kareghẹhọ kpahe ẹmeọta na? Ahwo buobu a rẹ kuyo nọ, ‘Oghẹrẹ nọ Isẹri na a rọ rehọ Ebaibol kuyo enọ mẹ kpobi o were omẹ gaga.’ Eva e were omai gaga nọ ma riẹ ẹjiroro Ọghẹnẹ rọkẹ otọakpọ na, oware nọ o rẹ via nọ ma te whu, gbe ẹruore nọ iyoyou mai nọ i whu no a wo.
2. Eware jọ vẹ e lẹliẹ owhẹ rri Ebaibol na ghaghae?
2 Nọ Isẹri Jihova a wuhrẹ Ebaibol kugbe omai te okejọ no, ma tẹ ruẹ nọ orọnikọ enọ kpahe uzuazọ, uwhu, gbe eware nọ e te via evaọ obaro ọvo Ebaibol ọ kuyo rai hi. Ma te ti vuhumu inọ Ebaibol na họ obe nọ ehrẹ riẹ e rẹ mai fi obọ họ kẹ ohwo evaọ uzuazọ. Ehrẹ nọ e rrọ eva riẹ i re fi obọ họ kẹ ahwo ige kpobi, yọ enọ e romatotọ lele ehrẹ na a re yeri emamọ uzuazọ evawere. (Se Olezi 1:1-3.) N’otọ avọ otọ ze, uvi Ileleikristi a rehọ Ebaibol na “wọhọ ẹme ahwo ho, rekọ wọhọ epanọ o ghinẹ rọ, ẹme Ọghẹnẹ.” (1 Tẹs. 2:13) Ma tẹ rọ omoke jọ kiẹ eware nọ e via evaọ oke nọ u kpemu riwi, ma te ruẹ ohẹriẹ nọ o rrọ ahwo nọ a wo adhẹẹ kẹ Ẹme Ọghẹnẹ gbe enọ i wo adhẹẹ kẹe he.
EPANỌ A RO KU ẸBẸBẸ OLOGBO JỌ HỌ
3. Ẹbẹbẹ vẹ ọ jẹ te raha okugbe nọ o jọ ukoko Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ, kọ ẹbẹbẹ vẹ onana o hae wha se enọ i kurẹriẹ ruọ ukoko Ileleikristi?
3 Nọ a rọ ẹzi ọfuafo wholo Kọniliọs, ohwo orẹwho Egedhọ no, nọ ikpe 13 e jẹ vrẹ no, ẹbẹbẹ jọ ọ tẹ roma via nọ ọ jẹ te raha okugbe nọ ọ jọ ukoko Ileleikristi na. Ahwo buobu nọ i no erẹwho Egedhọ ze a je kurẹriẹ ruọ ukoko Ileleikristi. Onọ na họ, Kọ o gwọlọ nọ ezae na a rẹ yawo wọhọ epanọ uruemu ahwo Ju o rrọ re a tẹ te họ-ame? O rrọ bẹbẹ re ohwo Ju ọ kuyo onọ yena. Ahwo Ju nọ a je koko Uzi na a rẹ ruọ uwou ohwo orẹwho Egedhọ họ, kabikọ re a gọ Ọghẹnẹ kugbe. Ahwo Ju nọ i kurẹriẹ ruọ egagọ Ileleikristi a jẹ reoja ukpokpoma fikinọ a no egagọ nọ a jọ vẹre. A te dede ahwo orẹwho Egedhọ nọ e yawo ho na rehọ, o te lẹliẹ egrẹ nọ ọ rrọ udevie enọ e rrọ egagọ Ju gbe enọ i kurẹriẹ ruọ egagọ Ileleikristi na rro, ukpokpoma na o vẹ te ga viere.—Gal. 2:11-14.
4. Amono a wha ẹme oyawo na se re a ku ei họ, kọ enọ vẹ o wọhọ nọ e jọ idu amọfa nọ e jọ etẹe?
4 Evaọ ukpe 49 C.E., ikọ na gbe ekpako nọ e jọ Jerusalẹm, enọ e rrọ ahwo Ju nọ e yawo no, “a te zi kuku re a jiroro ẹme ọnana.” (Iruẹru 15:6) Evaọ ẹgwae na, orọnikọ a je mu vro avro kpahe eware nọ i fioka ha ha rekọ a ta ẹme kpahe iwuhrẹ nọ e rrọ Ikereakere na. Te enọ e rọwo inọ ahwo orẹwho Egedhọ a rẹ yawo gbe enọ e rọwo ho a ta ẹkẹ unu rai. Kọ ikere na a ti rri ro ku ẹme na họ manikọ iroro obọ rai? Kọ ekpako na a te va ẹme na bẹsenọ ukpokpoma nọ u bi te Ileleikristi na u re kpotọ? Kọ enọ e rrọ tofẹ tofẹ ẹme na a rẹ dina rolo obọ evaọ eriwo rai re udhedhẹ o ruẹse jariẹ?
5. Idhere vẹ ẹgwae nọ ekpako na a gba evaọ obọ Jerusalẹm evaọ ukpe 49 C.E. u ro wo ohẹriẹ no orọ isu-ichọche nẹnẹ?
5 Nọ isu-ichọche a tẹ gwọlọ jiroro ilogbo jọ nẹnẹ, a rẹ jọ obọ emu j’udi kẹ ahwo jọ re a sae jọ abọ rai. Dede na, oware utioye o via ha evaọ ẹgwae nọ ekpako na a gba evaọ obọ Jerusalẹm. Ukpoye aikpobi a rọwo fihọ iroro nọ a jẹ na. Ẹvẹ o rọ via? Dede nọ aikpobi na a kaki wo ọvuọ eriwo riẹ, a wo adhẹẹ kẹ Ẹme Ọghẹnẹ, yọ Ikereakere na i fi obọ họ kẹ ae ku ẹme na họ.—Se Olezi 119:97-101.
6, 7. Ẹvẹ a rọ rehọ Ikereakere na ku ẹme oyawo na họ?
6 Obe Emọs 9:11, 12 họ oria Ikereakere nọ a ri ro ku ẹme na họ. Iruẹru Ikọ Na 15:16, 17 o wariẹ ẹme Emọs na inọ: ‘Me reti zihe tha, mẹ vẹ jẹ bọ uwou-udhu Devidi nọ u nwo na; mẹ vẹ jẹ bọ eria nọ e raha eva riẹ na, mẹ vẹ jẹ wariẹe bọ. Re itu ahwo nọ i kiọkọ e ruẹse te guọlọ Ọnowo, jegbe ahwo Egedhọ kpobi nọ a rọ odẹ mẹ ese.’
7 Rekọ ahwo jọ a rẹ sae vro ẹme nana jẹ ta nọ: ‘Oria ikere yena o ta ha inọ o gwọlọ re ahwo egedhọ a yawo.’ Ginọ uzẹme; rekọ ẹme na ọ hae vẹ Ileleikristi nọ e rrọ ahwo Ju ẹro. A rri ahwo erẹwho egedhọ nọ e yawo wọhọ egedhọ họ rekọ wọhọ inievo. (Ọny. 12:48, 49) Wọhọ oriruo, evaọ Ebaibol ọ Bagster, Ẹsta 8:17 o ta nọ: “Ahwo erẹwho egedhọ buobu a yawo a te zihe ruọ ahwo Ju.” Fikiere nọ Ikereakere na e ta nọ ahwo nọ a kiọkọ evaọ unuwou Izrẹl (koyehọ ahwo Ju gbe enọ i kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju nọ e yawo) gbe “ahwo Egedhọ kpobi” (koyehọ enọ e yawo ho) a ti zihe ruọ ọvo evaọ egagọ Ọghẹnẹ, ẹme na ọ jọ vevẹ. Rọkẹ ahwo erẹwho egedhọ nọ e gwọlọ zihe ruọ Ileleikristi, o rrọ ọgbahọ kẹ ae he re a yawo.
8. Ẹvẹ iroro nọ a jẹ na o rọ gwọlọ aruọwha?
8 Ẹme Ọghẹnẹ gbe ẹzi riẹ ọ kpọ uvi Ileleikristi yena nọ a rọ rọwo kugbe evaọ iroro nọ a jẹ. (Iruẹru 15:25) Dede nọ iroro nana o te lẹliẹ ukpokpoma nọ u bi te Ileleikristi na ga viere, enọ i wo ẹrọwọ a rọwo kugbe iroro nana nọ a rọ Ebaibol jẹ na.—Iruẹru 16:4, 5.
OHẸRIẸ NA U TE DHESẸ OMA VIA ZIEZI
9. Ugogo oware jọ vẹ o wha riẹ ze nọ ahwo a ro gbe egagọ uzẹme ku, kọ uwuhrẹ vẹ o roma via uwhremu na?
9 Pọl ukọ na ọ ruẹaro nọ okenọ ikọ na a te whu no, a te rọ iwuhrẹ erue ro gbe ukoko na ku. (Se 2 Ahwo Tẹsalonika 2:3, 7.) Inievo jọ nọ i wo ewha-iruo evaọ ukoko na a te jọ usu enọ e te siọ iwuhrẹ Ebaibol. (2 Tim. 4:3) Pọl ọ vẹvẹ ekpako jọ evaọ oke riẹ unu nọ: ‘Ahwo a reti no evie rai tovrẹ a ve ti wuhrẹ ahwo iwuhrẹ erue re a ruẹse si ilele jọ lele oma rai.’ (Iruẹru 20:30) Obe jọ nọ o rẹ ta kpahe eware sa-sa (The New Encyclopædia Britannica) o fodẹ ugogo oware jọ nọ o wha iwuhrẹ erue ze, inọ: “Ileleikristi nọ i kpohọ isukulu ilogbo erọ ahwo Griki a te muhọ eroro inọ eriariẹ itieye na e rẹ sai fi obọ họ kẹ ae gọ Ọghẹnẹ gbe nnọ i ti fi obọ họ kẹ ae ku ahwo egedhọ nọ i kpohọ isukulu ziezi rẹriẹ.” Uwuhrẹ jọ nọ u wuzou gaga nọ a je wuhrẹ thọ họ oghẹrẹ ohwo nọ Jesu Kristi ọ ginẹ rrọ. Ebaibol ọ ta nọ Jesu yọ Ọmọ Ọghẹnẹ; enọ e roma kẹ eriariẹ Griki a sikẹ inọ Jesu họ Ọghẹnẹ.
10. Ẹvẹ isu-ichọche na a hae rọ riẹ oghẹrẹ ohwo nọ Kristi ọ ginẹ rrọ?
10 Isu-ichọche a rọ uwuhrẹ nana sikẹ evaọ egwae rai buobu no. A hai ku egwae itieye na họ lọlọhọ o hae jọnọ enọ e jọ egwae na a rọwo ẹme Ebaibol na, rekọ ibuobu e rọwo ho. Evaọ uzẹme, taure ibuobu e tẹ te ziọ egwae na a jọ udu rai gbaemu no inọ Jesu họ Ọghẹnẹ, yọ a kru uwuhrẹ ọrue nana tubẹ ga viere nọ a no ẹgwae na kpo. A rẹ jọ ebe nọ a kere kpahe egwae itieye na ruẹ uvumọ oria Ebaibol nọ a fodẹ hẹ.
11. Ẹvẹ ahwo a rehọ eme ọ isu-egagọ erọ oke anwae kpehru te, kọ fikieme?
11 Fikieme isu-egagọ na a gbẹ jẹ rọ rehọ Ikereakere na ruiruo ziezi hi evaọ egwae rai? Charles Freeman, ọzae jọ nọ ọ rẹ kiẹ eme nọ e rrọ Ebaibol riwi ọ ta nọ oware nọ o wha riẹ ze họ, fikinọ eme buobu nọ Jesu ọ ta nọ i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rro vi ọyomariẹ e wọso uwuhrẹ rai nọ o ta nọ Jesu avọ Ọghẹnẹ ẹrẹrẹ. Fikinọ isu-egagọ e rẹ sae vro eme ọ Jesu nana ha, a te gbobọnẹ Ikereakere na jẹ be wha iwuhrẹ obọ rai haro. Rite inẹnẹ, enọ i wuzou ichọche a rehọ eme isu-egagọ rai erọ oke anwae kpehru vi Ebaibol na. Otẹrọnọ who lele ohwo nọ ọ rọwo uwuhrẹ esanerọvo t’ẹme no ẹdẹjọ, ẹsejọhọ who muẹrohọ onana.
12. Edhere oyoma vẹ ọba Rom na o ro kpomahọ iruẹru ichọche?
12 Evaọ egwae nọ isu-egagọ a jẹ hae gba, ẹme ọ eba Rom nọ e jẹ hae jọ egwae na a jẹ hẹ mae rehọ. Profẹsọ jọ nọ a re se Richard E. Rubenstein o kere kpahe ẹgwae nọ a gba evaọ obọ Nicaea inọ: “Constantine o ru ibishọpo na fe gaga. Taure ọba ọkpokpọ nana o te ti su te ukpe ovo, yọ o zihe iwou ichọche, iruo, gbe ekwa nọ a mi rai vẹre kẹ ae no, yọ ọ bọ iwou ichọche ekpokpọ efa kẹ ae . . . Ọkpọ ọghọ nọ o je bru họ izerẹ egedhọ oma vẹre kọ isu-ichọche na o bi bru rie họ oma.” Fiki onana, “isu-ichọche na e jẹ hae rehọ ẹme ọ Constantine gaga, yọ ọ jẹ ta họ isu-ichọche na obọ dede evaọ ẹgwae nọ a jẹ gba evaọ obọ Nicaea.” Charles Freeman ọ kẹ imuẹro onana inọ: “No umuo oke yena vrẹ, orọnikọ ọba na ọ jẹ tha ichọche na uke ọvo ho, rekọ ọ jẹ ta kẹ ae eware nọ ọ gwọlọ nọ a re fiba iwuhrẹ ichọche na.”—Se Jemis 4:4.
13. Eware jọ vẹ who roro nọ e lẹliẹ isu-egagọ siọ iwuhrẹ Ebaibol?
13 Dede nọ o rrọ bẹbẹ kẹ isu-ichọche re a riẹ oghẹrẹ ohwo nọ Jesu Kristi ọ rrọ, ibuobu ahwo gheghe, koyehọ enọ e rrọ isu-ichọche he, a wo ẹbẹbẹ yena ha. Fikinọ a wo isiuru kpahe efe nọ ọba na ọ jẹ kẹ hẹ yọ a wo isiuru kpahe ekwa ichọche he, a jẹ ẹme nọ Ikereakere na e ta rehọ. Yọ ahwo a ta nọ ere o ginẹ jọ. Owuhrẹ-egagọ jọ evaọ oke yena nọ a re se Gregory obọ Nyssa o kere kpahe ahwo gheghe na bi se ae ẹkoko inọ: “Enọ e rẹ zẹ iwu, enọ e rẹ zẹ ekwakwa emuore, gbe enọ i re nwene igho a bi dhesẹ oma inọ a riẹ ikere na lafi. Whọ tẹ nọ enọ i bi nwene igho kpahe epanọ eware e ghare te no evaọ eki, a vẹ kpahe kẹ owhẹ nọ Ọmọ na o wo ohẹriẹ no Ọsẹ na. Whọ tẹ nọ unuigho ebrẹdi, a vẹ ta kẹ owhẹ nọ Ọsẹ na ọ rro vi Ọmọ na. Whọ tẹ nọ sọ a ruẹrẹ ame nọ whọ te rọ họ kpahe no, a vẹ kpahe kẹ owhẹ nọ ẹma a ma Ọmọ na.” Ẹhẹ, wo ohẹriẹ no isu-egagọ, ahwo gheghe na a jẹ rehọ eware nọ a rọwo no Ebaibol ze. O hai woma re Gregory avọ isu-egagọ efa a gaviezọ kẹ ae.
“EKA” AVỌ “IKPOKO” E RRO KUGBE
14. Fikieme ma sae rọ ta nọ, no etoke ikpe-udhusoi ọsosuọ na ze, uvi Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo a jọ otọakpọ?
14 Evaọ ọtadhesẹ jọ, Jesu o dhesẹ nọ no etoke ikpe-udhusoi ọsosuọ na vrẹ, uvi Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo a te jọ otọakpọ. Ọ rehọ e rai dhesẹ “eka” nọ e be dhẹ evaọ udevie “ikpoko.” (Mat. 13:30) Evaọ uzẹme, ma rẹ sae fodẹ enọ a rọ ẹzi wholo evaọ oke yena gbiae he, rekọ ma sae ta nọ ahwo jọ a jariẹ nọ a tha Ebaibol na uke ududu jẹ fere iwuhrẹ erue ichọche via. Joma ta kpahe iriruo jọ.
15, 16. Fodẹ ahwo jọ nọ a wo adhẹẹ kẹ Ebaibol na.
15 Olou-uk’Ọghẹnẹ jọ nọ a re se Agobard obọ Lyons, France (nọ ọ rria no ukpe 779 rite 840 C.E.), ọ ta nọ o thọ re a gọ emema, re a rọ edẹ enọ a rehọ wọhọ erezi ro se ichọche, gbe nnọ o thọ re a wha iruẹru ichọche nọ e rọwo kugbe iwuhrẹ Ebaibol ho haro. Ibishọpo ọfa nọ ọ rria evaọ etoke yena nọ a re se Claudius ọ siọ iruẹru ichọche nọ e rọwo kugbe Ebaibol ho gbe elẹ nọ a rẹ lẹ se enọ a rehọ wọhọ erezi gbe iwoho avọ emema nọ a rẹ gọ. Evaọ ikpe-udhusoi avọ 11, a le Achidikini jọ nọ a re se Berengarius evaọ ẹwho nọ a re se Tours evaọ France no ichọche keme ọ siọ uwuhrẹ ichọche Kathọlik onọ o ta nọ ebrẹdi gbe udi erọ Emu Owọwọ na i re gine zihe ruọ oma gbe azẹ Jesu. Ofariẹ, o wo eriwo inọ eme ọ Ebaibol na i wuzou vi iwuhrẹ ichọche na.
16 Evaọ ikpe-udhusoi avọ 12, ezae ivẹ jọ nọ i se Ebaibol gboja gaga e jariẹ, edẹ rai họ Peter obọ Bruys gbe Henry obọ Lausanne. Peter o te fi obe họ nọ ọ gbẹ gwọlọ jọ ozerẹ hẹ keme ọ ruẹ nọ Ebaibol ọ wọso iwuhrẹ Kathọlik jọ, iwuhrẹ wọhọ emọfofa nọ a rẹ họ-ame, inọ ebrẹdi gbe udi erọ Emu Owọwọ na i re gine zihe ruọ oma gbe azẹ Jesu, olẹ nọ a rẹ lẹ kẹ enọ i whu no, gbe ẹgọ uruwhere. Evaọ ukpe 1140, a te kpe Peter fikinọ ọ wọso eware nọ ichọche na i bi wuhrẹ. Henry ọ wọso iruemu iyoma nọ e jọ ichọche na gbe iruẹru rai nọ e rọwo kugbe Ebaibol ho. A mu rie fihọ uwou-odi evaọ ukpe 1148, yọ etẹe ọ jọ bọwo ẹdẹ nọ o ro whu.
17. Obọdẹ owọ vẹ Waldo avọ ahwo riẹ a jẹ?
17 Evaọ etoke nọ a rọ mahe Peter obọ Bruys kpe fikinọ ọ wọso iwuhrẹ ichọche na, a yẹ ọzae jọ nọ o ti fi obọ họ gaga wha iwuhrẹ Ebaibol haro. Odẹ ọsẹ riẹ họ Valdès, hayo Waldo. * Wo ohẹriẹ no Peter obọ Bruys gbe Henry obọ Lausanne, ọzae nana ọ jọ osu-ichọche he, rekọ o rri Ebaibol ghare te epanọ o ro siobọno ekwakwa efe riẹ kpobi, o te ru re a fa abọjọ Ebaibol na fihọ ẹvẹrẹ nọ ahwo buobu a jẹ ta evaọ ofẹ jọ France. Eva e were ahwo jọ nọ a se Ebaibol na evaọ ẹvẹrẹ rai te epanọ ae oma rai a ro siobọno ekwakwa rai jẹ rehọ oke rai muọ usiuwoma họ ẹta kẹ amọfa. Onana o kẹ ichọche na uye gaga. Evaọ ukpe 1184, ipopu o te le ezae gbe eyae ajọwha nana nọ a je se utu Waldo no ichọche, uwhremu na ibishọpo o te le ai no iwou rai. Onana u fi obọ họ nọ ovuẹ Ebaibol na u ro te eria efa. Uwhremu na, enọ e jọ abọ Waldo, erọ Peter obọ Bruys, erọ Henry obọ Lausanne gbe amọfa nọ a no ichọche na a tẹ te vọ eria sa-sa evaọ Europe. Nọ ikpe buobu e vrẹ no, amọfa a te je mu ze nọ a se Ebaibol gboja gaga, ejọ rai họ: John Wycliffe (nọ ọ rria oware wọhọ ukpe 1330 rite 1384), William Tyndale (nọ ọ rria oware wọhọ ukpe 1494 rite 1536), Henry Grew (nọ ọ rria no ukpe 1781 rite 1862), gbe George Storrs (nọ ọ rria no ukpe 1796 rite 1879).
“A RẸ SAE KARE ẸME ỌGHẸNẸ HẸ”
18. Dhesẹ oghẹrẹ nọ emọ-uwuhrẹ Ebaibol a jẹ rọ kiẹ Ebaibol na nwane taure ukpe 1900 u te ti te, gbe oware nọ o wha riẹ ze nọ a rọ kparobọ.
18 Epanọ enọ i mukpahe Ebaibol a daoma te kẹhẹ, a re sae whaha ẹvaha uzẹme Ebaibol ho. Obe 2 Timoti 2:9 o ta nọ: “A rẹ sae kare ẹme Ọghẹnẹ hẹ.” Evaọ ukpe 1870 utu emọ-uwuhrẹ Ebaibol jọ a te muọ uzẹme na họ ẹgwọlọ. Oghẹrẹ vẹ a je ro wuhrẹ Ebaibol? Ohwo jọ ọ rẹ nọ onọ. Aikpobi a vẹ ta ẹme kpahe onọ na. A vẹ kiẹ eria ikere kpobi nọ i w’obọ kpahe ẹme na, nọ u je mu ai ẹro inọ eria ikere nana kpobi e rọwo kugbe, a vẹ ta onọ a rọwo kpahe ẹme nana, a ve kere iei fihọ otọ. Kọ o gbẹ rrọ oware evawere kẹ owhẹ inọ, wọhọ ikọ gbe ekpako erọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na, ezae ẹrọwọ yena, koyehọ “esẹ-anwae abọ-ẹzi” mai enọ e rria nwane taure ukpe 1900 u te ti te, a gba riẹ mu inọ a rẹ rehọ iwuhrẹ rai kpobi no Ebaibol ze?
19. Eme họ uzoẹme ẹgbukpe orọ 2012, kọ fikieme u ro kiehọ?
19 Rite inẹnẹ, Ebaibol na iwuhrẹ mai kpobi i bi no ze. Fiki onana, Ugboma Esuo orọ Isẹri Jihova o rehọ uzoẹme ẹgbukpe orọ 2012 no eme ọ Jesu ze, nọ o ta nọ: “Ẹme ra uzẹme.” (Jọn 17:17) Nọ orọnọ ohwo kpobi nọ ọ gwọlọ wo ọjẹrehọ Ọghẹnẹ ọ rẹ nya evaọ uzẹme na, jọ mai kpobi ma daoma ẹsikpobi re ma ruẹ nọ Ẹme Ọghẹnẹ ọ be kpọ mai.
[Oruvẹ-obotọ]
^ edhe-ẹme 17 Ẹsejọ odẹ nọ a re se Valdès họ Pierre Valdès hayo Peter Waldo, rekọ uvumọ ohwo ọ riẹ uzedhe odẹ oma riẹ hẹ.
GWỌLỌ IGOGO EME NANA:
․․․․․
Ẹvẹ ẹgwae nọ a jọ Jerusalẹm gba evaọ ukpe 49 C.E. u ro wo ohẹriẹ no enọ isu-ichọche a jẹ gba uwhremu na?
․․․․․
Fodẹ ahwo jọ nọ a se Ẹme Ọghẹnẹ gboja gaga evaọ ikpe udhusoi buobu nọ i kpemu.
․․․․․
Oghẹrẹ vẹ emọ-uwuhrẹ Ebaibol a jẹ rọ kiẹ Ebaibol na riwi nwane taure ukpe 1900 u te ti te, kọ fikieme a rọ kparobọ?
[Enọ Uwuhrẹ]
[Ẹme nọ a fi ẹgba họ nọ ọ rrọ ẹwẹ-obe avọ 8]
Uzoẹme ẹgbukpe mai orọ 2012: “Ẹme ra uzẹme.”—Jọn 17:17
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]
Waldo
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]
Wycliffe
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]
Tyndale
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]
Grew
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]
Storrs
