Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

O Jikidistá ja Kidi a Xila o Mak’â Nzambi

O Jikidistá ja Kidi a Xila o Mak’â Nzambi

O Jikidistá ja Kidi a Xila o Mak’â Nzambi

‘O maka mê ene o kidi.’​—NZU. 17:⁠17.

1. Tanga musoso u uejiia ulondekesa kuila o Jimbangi ja Jihova ka di difu ni athu a jingeleja jengi.

XINGANEKA o kizuua ki ua dianga kuzuela ni Mbangi ia Jihova. Ihi i ua lembalala? Athu avulu eji zuela, ‘nga diuana o uhete ua Mbangi ia Jihova ua ngi tambuijila o ibhuidisu ioso ia Bibidia.’ Tua sanguluka kiavulu tundé ki tua tungununa o kidi kia kikanenu kia Nzambi kia lungu ni ixi, ni ihi i bhita kioso ki tu fuá ni ihi ia-nda ku bhita ni jindandu jetu jafú!

2. Ihi i ku bhangesa ku xikina o Bibidia?

2 Kioso ki tuia ni ku di longa o Bibidia, tu mona kuila o Bibidia ki i tambuijila ngó o ibhuidisu ietu ia lungu ni muenhu, kufuá, mba o ima ia-nda bhita ku hádia. Tuejiia kuila o Bibidia diene o divulu dia beta-kota ku mundu. O milongi iê phala o mbote ietu, uoso u i belesela ua-nda zediua ku muenhu. (Tanga Jisálamu 1:​1-3.) O Jikidistá ja kidi ejiia kuila o Bibidia, ‘ki maka a muthu kana, maji mak’â Nzambi.’ (1 Tes. 2:​13) Tua-nda bhitulula misoso ilondekesa o ukexilu ki u difu bhu kaxi ka ió a xila o mak’â Nzambi, ni ió kene mu a xila.

O MAKA A BHONZELE A TENA KU A BATULA

3. Maka ahi a moneka mu kilunga ku hama ia dianga?

3 Kua bhitile 13 dia mivu tundé kia undile o diiala dia dianga mukua Matumbu, Koloneliu, kua monekene maka mu kilunga kia Jikidistá. Athu avulu akua Matumbu a kitukile Jikidistá. Mukonda dia kiki, kua moneka maka: O kuila o maiala a tokalele ku a saia, kála kia tumina o ijila ia Jijudé ande dia ku a batizala? Kia bhonzele o Jijude ku batula o maka enhá. O akua Judé a belesele o Kitumu, ka tokalele ku bokona mu inzo ia akua Matumbu, mba ku kala nau mu ukamba. O Jijudé exile Jikidistá akexile mu ku a zukutisa mukonda dia kuxa o jingeleja jâ j’okulu. Se ene a xikinine ku bhanga ukamba ni akua Matumbu, ene keji muanganesa ngó o ijila ia akua Judé, ku pholo o Jikidistá eji ku a sonekena mu mukanda phala ku a tendelesa.​—⁠Nga. 2:​11-14.

4. A nanhi a exana phala ku batula o maka, ni ibhuidisu iebhi ieji bhanga o athu akexile-bhu?

4 Ku muvu ua 49 K.K., o jipoxolo ni tufunga mu Jeluzaleme, a saie o Jijudé, ‘a di bhongolola mu kutetulula o maka enhá.’ (Ika. 15:⁠6) Ene ka kexile mu zoka, maji a zuela o maka enhá mu ukexilu uambote. Oso akexile ni ndunge phala ku batula o maka. O kuila o athu eji zuela ngó ia mesenene, mba o kathombo kene keji beta-kota? O kuila o tufunga a tokalele ku sola kizuua kiéngi phala ku batula o maka, kioso ki kueji kala ukexilu uambote bhu kaxi ka ubhezelu? Anga kua bhingile ku lungulula o ibanzelu iâ, phala ene oso ku katula mbote?

5. Mu ukexilu uahi o kiônge kia bhiti mu Jeluzaleme ku muvu ua 49 K.K., ki kia difu ni iônge iene mu bhita mu jingeleja lelu?

5 O kixikinu mu ku jijidika athu, kiene mu bhita mu jingeleja lelu phala ku sota o ku di tendela. Maji mu kiônge kia bhiti mu Jeluzaleme, ka kexile mu jijidika-mu muthu, mba ku xikanesa athu; mba muthu ua kexile mu sola ia mesenene. Maji oso a solo kima kimoxi. Kiebhi kia tena o ku bhanga kiki? Kala muthu ua kexile mu zuela o kibanzelu kiê, mukonda enioso akexile-bhu a xila o Mak’â Nzambi, o mikanda ikola iene ia a kuatekesa ku batula o maka.​—⁠Tanga Jisálamu 119:​97-101.

6, 7. Kiebhi kia batula o maka bhu kaxi ka Bibidia alungu ni ku saia?

6 O divulu dia Amoji 9:​11, 12, diene dia kuatekesa ku batula o maka. Kala kia ki tange mu divulu dia Ikalakalu 15:​16, 17, Jihova uixi: “Ngi vutukila-ku ngi soma dingi o balaka ia Davidi ia budika; ngi tunga dingi kibhela kiê, ngi i sokejeka, hé ngi imika dingi. Phala athu a kamukuâ a sote [Jihova] ni matumbu oso a exana mu dijina diami.

7 Nange muthu u xinganeka, ‘o kibatulu kia Bibidia ki kilondekesa kuila athu akua Matumbu a kitukile Jikidistá, a tokalele ku a saia.’ Kiki kidi, maji o Jikidistá Jijudé ki kiene kia banzele. Ene ka kexile mu mona o akua Matumbu a kitukile Jikidistá a saiele kála ‘athu a jixi jengi,’ maji kála jiphange jâ. (Mak. 12:​48, 49) Mu kifika, o divulu dia Estere 8:​17, mu Versão Bagster ia Septuaginta, dizuela: “Athu akua Matumbu a a saiele, a kituka Jijudé.” Mukonda dia kiki, kioso o Mikanda Ikola ki izuela ia lungu ni ió a xala mu inzo ia Izalaiele (Jijudé a saiele akua jixi jengi) kumoxi ni “athu a jixi joso” (akua Matumbu ka a saiele) kiki kia londekesele kuila ene eji kala mundu phala o dijina dia Nzambi. Ki ku bhingile kuila o muthu a mu saia phala ku kituka Kidistá.

8. Ihi ia kuatekesa o Jikidistá ku batula o maka?

8 O Mak’â Nzambi, ni nzumbi ikôla, a bhangesa o Jikidistá ja kidi ‘ku tetuluka.’ (Ika. 15:​25) Sumbala o ku batula o maka mu ukexilu iú kueji bhangesa o Jikidistá Jijudé ku a zukutisa, maji o akua kixikanu, a xikina o milongi ia Bibidia.​—⁠Ika. 16:​4, 5.

UKEXILU KI U DIFU

9. Ihi ia bhangesa ku xidisa o ubhezelu ua kidi, ni ilongesu iahi ia tukuluka?

9 O poxolo Phaulu ua kanene kuila kioso kieji fuá o jipoxolo, mu kilunga kia Jikidistá mueji bokona ilongesu ia makutu. (Tanga 2 Tesalonika 2:​3, 7.) Bhu kaxi ka athu a ditunine o ‘ulongelu ua kidi,’ bhua kexile ué athu akexile ku pholo. (2 Tim. 4:⁠3) Phaulu ua tendelesa o tufunga mu izuua iê, kuila: “Ni mudienu muene, hinu mu moneka athu a tanga ima ia makutu, ia kutondalesa, hé a sunga jixibulu ku mbandu iâ.” (Ika. 20:​30) O Nova Enciclopédia Britânica, izuela o kima kia a bhangesa ku kala ni ibanzelu ia iibha, kuila: “O Jikidistá a a longo mu milongi ia akua Ngeleku, a mono kuila a tokalele, kulondekesa o kixikanu kiâ mu ukexilu iú, phala kulondekesa kuila a di longo, mba ku longa ué o jiphagão a di longele kiavulu.” O milongi ia beta-kota ia bhana ia lungile ni Jezú Kristu. O Bibidia iamba kuila muéne Mon’a Nzambi; o azodi a ilongesu ia Ngeleku, a jijila kuamba kuila, muéne Nzambi.

10. Kiebhi kieji batula o maka alungu ni Kristu?

10 Maka enhá a a zokela kiavulu mu iônge ia jingeleja. O maka keji bhonza ku a batula se athu a bhanene valolo ku Mikanda ikola, maji kene mu bhanga kiki. Mu kidi, athu avulu akexile ni ibanzelu ia ku batula o maka, maji saí athu akexile hanji mu zokela o ibanzelu iâ. O disukilu dia maka enhá, ka di tange mu Mikanda ikola.

11. Valolo iahi a bhana ku atumini a jingeleja a exana Jitata ja Ngeleja, ni mukonda diahi?

11 Mukonda diahi mu ku batula o maka, ka tange o Mikanda ikola? O mukua musoso, Charles Freeman, uambe kuila oso a xikinine kuila Jezú muéne Nzambi, “kia bhonzele ku dituna o izuelu iavulu ia Jezú, izuela kuila Nzambi o Tata, kota muéne ndenge.” Mukonda dia ijila ia jingeleja, ni ibanzelu ia atumini, o ilongesu íii a te mu ji Bibidia jâ. Mu izuua ietu, atumini a jingeleja, a bhana valolo ku ijila iâ, mu veji dia ku bhana valolo ku Mikanda Ikola. Se u zuela ni mukua ngeleja, maka alungu ni Tilindade, ua-nda mona o kidi kiki.

12. Ukexilu uahi ua iibha ua bheka o mutumini ua ixi?

12 O kima kia beta-kota ki tu mona mu ku zoka mu kiônge kia bhitile, o atumini akua Loma ku di ta mu maka enhá. O mulongexi Richard E. Rubenstein, ua soneka ia lungu ni Kiônge kia Nicéia: “Constantino ua bhanene jimbongo javulu [ku jibispu]. Ki ku bhitile hanji muvu, o mutuameni ua ubhe ua tungu dingi o jingeleja joso, ua bhanene dingi ikalakalu ku athu, iu ua tambula o kiximanu kiâ . . . Muéne ua bhana kitumu kuila o mutuameni ua ngeleja ua tokalele ku tambula o ujitu ua ku kala mutuameni ua jipagão.” Kiki kia bhangesa kuila Constantino u kala ni ungana​—⁠katé ni ku tumina​—⁠mu ima ioso ieji bhita mu Nicéia.” Charles Freeman uambe dingi: “Kindala o kitumu kilondekesa kuila o mutuameni ka tokala ngó ku kolokotesa o ngeleja, maji ua tokalele ué ku lungulula o milongi.”​—⁠Tanga Tiiaku 4:⁠4.

13. Ihi ia bhangesa o atuameni a jingeleja ku dituna o milongi ia Bibidia?

13 Atuameni a jingeleja ka kexile ni phata ia lungu ni Jezú Kristu, athu avulu ka kexile ni maka enhá. Mukonda o athu enhá, kene mu sota o umvuama kála o atuameni a jingeleja, mba ku sota ku kala ni kididi kia fuma mu ngeleja, ene a di longa o Bibidia. Ene a bhange kiki mu ima ioso. Mu izuua ienioió, Gregório de Nissa mukua ngeleja, uambe ia lungu ni athu enhá: “O athu ene mu sumbisa izuatu, ni athu a tolokala itadi, ni akua mauenji engi, oso akua jingeleja. Se uebhula o valolo ia kitadi kiâ, saí athu amba kuila Mona, ka difu ni Tata. Se uebhula o mbolo ita ki kuxi, a-nda ku tambuijila kuila o Tata, ua beta-kota o Mona, ndenge. Se ua mesena kuijiia se a pelepalala kiá o menha phala ku di sukula, a-nda ku tambuijila kuila o Mona ka mu bhange.” Maji o athu ka kexile kála o atumini a jingeleja, mukonda ene akexile mu di longa o mak’â Nzambi. Gregório ni makamba mê a tokalele kuívua o athu enhá!

“O JIMBUTU JAMBOTE” NI “JIMBUNDU JA IANGU” JI KUDILA BHUA MOXI

14. Mukonda diahi tu tena kuzuela kuila, tundé ku hama ia dianga katé lelu, kuene Jikidistá a undu mu ixi?

14 O kifika kia Jezú, kilondekesa kuila tundé ku hama ia dianga katé lelu, kuene Jikidistá ja kidi a undu mu ixi. Muéne ua a sokesa ni “jimbutu jambote” bhu kaxi ka “jimbundu ja iangu.” (Mat. 13:​30) Ki tu tokala kuamba kuila, athu a tokala ku kibuka kia undu kia jimbutu jambote, maji tu tena kuamba kuila tundé ukulu kuene athu ene mu zokela o Mak’â Nzambi, ene mu londekesa o milongi ia kidi ni kuidikisa o milongi ia makutu ia jingeleja. Ndoko tuejiie o athu enhá.

15, 16. Tanga o majina ia athu a londekesele ku xila o Mak’â Nzambi.

15 O Arcebispo Agobard de Lião mukua França ua kexile ku (779-840 K.K.), ua ditunu ubhezelu ua iteka, ni jingeleja ja di bhakuile ku jisandu, ni ijila iâ. O bispu Cláudio ua kexile mu izuua iê, ua ditunu uê o ijila ia ngeleja, ni misambu ia kexile mu bhangela o jisandu ja ngeleja, ni ku bheza o ima iokulu ia valolo. Ku hama 11, o Arquidiácono mukua França, Berengário de Tours, a mu kaie mukonda dia ku dituna o milongi ia Katolika, ia kuila o mbolo ni vinhu, i kituka o mukutu ua Jezú, mba o vinhu i kituka o manhinga a Jezú, mukonda muéne ua xikinine kuila o ima íii ijimbuete ngó. Muéne ua xikinine ué kuila o Bibidia ia beta-kota, o ijila ia ngeleja ndenge.

16 Ku hama 12 kua moneka athu a iiadi a zokela o kidi kia Bibidia, Pedro mukua Bruys, ni Henrique mukua Lausanne. Pedro ua ditunu ku kala mutuameni ua ngeleja mukonda ka xikinine o milongi ia ku batizala ana-ndenge, ni kuila o mbolo, ni vinhu i kituka o mukutu, ni manhinga ma Jezú, mba ku sambela o madifundu, ni kubheza o dikulusu. Ku muvu ua 1140, Pedro a mu jibha mukonda dia kixikanu kiê. Henrique mukua ngeleja, uambe ia lungu ni ima ia iibha ia kexile mu bhanga mu ngeleja, ni ijila. Muéne a mu te mu kaleia ku muvu ua 1148, muene mua bhiti o muenhu uê uoso.

17. Ihi ia bhange Valdo ni akaiedi iê?

17 Mu izuua ia jibha Pedro mukua Bruys, mu túbhia mukonda dia kulondekesa o makutu a ngeleja, kua moneka muthu uéngi ueji londekesa o kidi kia Bibidia. O dijina diê dia sukina, diexile Valdès, mba Valdo. * Muéne kexile kála Pedro mukua Bruys, mba Henrique mukua Lausanne, muéne ua tokalele ué mu ngeleja maji ua bhanene valolo iavulu mu Mak’â Nzambi, muéne ua bhana o kitadi kiê, iu ua bhangesa ué kuila o Bibidia a ilombolola mu dimi dia zuela ku mbanza imoxi mu ixi ia França. Saí athu a sangulukile kiavulu mu ku tanga o njimbu ia Bibidia mu madimi mâ, ia a bhana ué o jimbongo jâ, ia a dibhakula mu kuzuela o kidi kia Bibidia ku akuá. O atumini a ngeleja a dizangala kiavulu mukonda dia ene ku bhanga kiki. Ku muvu ua 1184, o athu enhá, a exana mu dijina dia Valdenses, a a kaie kuala o papa, o bispu ua bulu o jinzo jâ. O ukexilu iú ua sidivila phala ene ku tena ku muangenesa o njimbu ia Bibidia mu ididi ia mukuá. Lelu, o akaiedi a Valdo, Pedro mukua Bruys, ni Henrique mukua Lausanne, ni athu a mukuá akexile mu ididi iavulu ku Europa. Athu a mukuá akexile mu zokela o kidi kia Bibidia, enhá: João Wycliffe (ku hama 1330-1384), William Tyndale (ku hama 1494-1536), Henrique Grew (ku hama 1781-1862), ni George Storrs (ku hama 1796-1879).

‘O MAK’Â NZAMBI KA A KUIKA’

18. Jimbulula kiebhi o adilongi a Bibidia, kia kexile mu tokuesa o Bibidia ku hama 19, ni mukonda diahi kiki kiexile ukexilu uambote?

18 O jinguma ja Bibidia, ka tena ku a fidisa ku boka o njimbu. O divulu dia 2 Timote 2:​9, dizuela, “o maka ma Nzambi-phe kene ku ma kuika.” Ku muvu ua 1870 o adilongi a Bibidia, a mateka ku tokuesa o kidi. Kiebhi kia kexile mu bhanga kiki? Saí iá, akexile mu bhanga ibhuidisu. Mu kusuka-ku a zuela o maka enhá. Akexile mu tokuesa o ibatulu ioso ia Bibidia ia lungu ni maka enhá, mu kusuka-ku oso akexile mu sanguluka kála kilondekesa o kibatulu, ni ku a batula, ni kuijiia ihi ia tokalele ku bhanga. Ki kilondekesa kuila uejiia kála o jipoxolo, ni tufunga mu hama ia dianga, akua kixikanu “a tu diangela,” ku muvu ua 1800, ene a suínine mu ku kaiela o Mak’â Nzambi?

19. Kiebhi o kibatulu kia muvu ua 2012, ni mukonda diahi o kibatulu kiki kia tokala?

19 O milongi ietu iene mu tunda mu Bibidia. Mu kuijiia o kidi kiki, o Kibuka kia Utuminu kia Jimbangi ja Jihova, a solo o izuelu ia Jezú phala o kibatulu kia muvu ua 2012 kiambe: ‘O maka mê ene o kidi.’ (Nzu. 17:​17) Mukonda oso a mesena ku a xikina kua Nzambi, a tokala kuenda mu njila ia kidi, etu enioso tua tokala ku xikina ku tuendesa ku Mak’â Nzambi.

[Tanga ku luji]

^ kax. 17 Saí ithangana Valdès akexile ku mu exana Pierre Valdès mba Pedro Waldo, maji o dijina diê dia dianga ki tu d’ijiia.

XINGANEKA O JIPONDO JIJI:

․․․․․

Kiebhi o kiônge kia bhiti mu Jeluzaleme ku muvu ua 49 K. K. ki kia difuile ni Iônge ia jingeleja?

․․․․․

A nanhi akexile mu zokela o Mak’â Nzambi M’ukulu?

Kiebhi o Jikidistá kia kexile mu tokuesa o Bibidia ku muvu ua 1800, ni mukonda diahi ukexilu uambote?

[Ibhuidisu ia ku dilonga]

[Foto ku mbandu 12]

O kibatulu kietu kia muvu ua 2012 kiambe: ‘O maka mê ene o kidi.’​—⁠Nzu. 17:⁠17

[Foto ku mbandu 11]

Valdo

[Foto ku mbandu 11]

Wycliffe

[Foto ku mbandu 11]

Tyndale

[Foto ku mbandu 11]

Grew

[Foto ku mbandu 11]

Storrs