“Rito ra wena i ntiyiso.”—YOH. 17:17.

1. Boxa nchumu wun’we lowu u wu xiyeke lowu Timbhoni ta Yehovha ti hambanaka ha wona ni mintlawa leyin’wana ya vukhongeri.

EHLEKETA hi siku ro sungula leri u veke ni bulo leri akaka ni Mbhoni ya Yehovha. I yini leswi u swi tsundzukaka hi bulo rero? Vo tala va hina hi nga ha hlamula hi ku: ‘Ndzi tsakisiwe hi ndlela leyi ti yi tirhiseke ha yona Bibele loko ti hlamula swivutiso hinkwaswo leswi a ndzi ri na swona.’ Hakunene a hi tsake ngopfu loko hi twa hi ta xikongomelo xa Xikwembu hi misava, leswi endlekaka hi hina loko hi fa ni ku twa hi ta ntshembo wa xiviri wa varhandziwa va hina lava feke!

2. Hi swihi swivangelo swin’wana leswi ku endleke u teka Bibele yi ri ya nkoka?

² Ku tlula kwalaho, loko hi ri karhi hi dyondza, hi xiye leswaku Bibele a yi hlamuli swivutiso leswi hi nga na swona malunghana ni vutomi, rifu ni vumundzuku ntsena kambe yi ni tidyondzo to tala ta nkoka. Hi sungule ku teka Bibele yi ri buku leyi pfunaka swinene ku tlula hinkwato leti nga kona emisaveni. Switsundzuxo swa yona a swi hundzeriwi hi nkarhi naswona lava va swi yingisaka va ta hanya vutomi lebyi tsakisaka ni lebyi vuyerisaka. (Hlaya Pisalema 1:1-3.) Minkarhi hinkwayo Vakreste va ntiyiso va amukele Bibele, “ku nga ri kukotisa rito ra vanhu, kambe, [va] ri amukele hilaha ri nga hakona hakunene rito ra Xikwembu.” (1 Tes. 2:13) Ku kambisisa timhaka ti nga ri tingani ta khale swi ta endla leswaku hi kota ku xiya ku hambana loku nga kona exikarhi ka vanhu lava a va xixima Rito ra Xikwembu ni lava a va nga ri xiximi.

KU TLHANTLHIWA KA XIPHIQO XO TIKA

3. Hi xihi xiphiqo lexi a xi xungeta vun’we bya vandlha ra Vukreste ra lembe-xidzana ro sungula, naswona ha yini a swi tika ku xi tlhantlha?

³ Endzhaku ka malembe ya 13 wanuna wo sungula wa Matiko loyi a a nga yimbanga, ku nga Korneliyo, a totiwile, ku ve ni xiphiqo lexi xungeteke vun’we lebyi a byi ri kona evandlheni ra Vukreste. Vanhu vo tala Vamatiko va sungule ku amukela  vukhongeri bya Vukreste. Kutani ku tlakuke xivutiso lexi nge, Xana vavanuna va fanele va rhanga va yimbisiwa hi ku ya hi ndhavuko wa Xiyuda emahlweni ko va va khuvuriwa? A swi nga ta n’wi olovela Muyuda ku hlamula xivutiso lexi. Vayuda lava a va yingisa Nawu a va nga ta nghena hambi ku ri ekaya ra munhu wa Matiko kumbe ku n’wi teka tanihi makwavo. Vakreste lava nga Vayuda se a va xanisiwa hi ndlela ya tihanyi hileswi a va tshike vukhongeri bya vona bya Xiyuda. Loko a vo teka vanhu va Matiko lava nga yimbangiki tanihi vamakwavo, a swi ta endla leswaku va xanisiwa ngopfu ni ku vanga rivengo lerikulu exikarhi ka Vayuda lava nga Vakreste ni Vayuda lavan’wana.—Gal. 2:11-14.

4. I vamani lava vitaniweke leswaku va ta tlhantlha xiphiqo lexi a xi ri kona, naswona hi swihi swivutiso leswi van’wana a va ta tivutisa swona?

⁴ Hi 49 C.E., vaapostola ni vakulukumba va le Yerusalema lava hinkwavo ka vona a va ri Vayuda lava yimbeke, “va hlengeleta[nile] ku ta vona mhaka leyi.” (Mint. 15:6) A va nga hlangananga hi xikongomelo xo kanetana hi timhaka leti nga riki ta nkoka kambe a va kanerisana hi bulo ro tsakisa leri sekeriweke eBibeleni. Hinkwavo ka vona va vule ndlela leyi a va titwa ha yona malunghana ni mhaka leyi a va bula ha yona. A va ta xi tlhantlha njhani xiphiqo lexi? Xana a va ta pfumelela vonelo ra munhu wo karhi kumbe xihlawuhlawu xi va susumetela ku endla xiboho? Xana a va ta rindza kukondza xiyimo xa vukhongeri eIsrayele xi antswa? Kumbe, xana a va ta hetelela va pfumelelane hi nchumu lowu va nga pfumeliki hi mbilu hinkwayo leswaku wu lulamile leswaku va ta hetelela va endle xiboho?

5. Nhlangano lowu a wu khomeriwe eYerusalema hi 49 C.E. a wu hambane hi tindlela tihi to hlawuleka ni minhlangano ya tikereke?

⁵ Swi tolovelekile leswaku eminhlanganweni ya tikereke vafundhisi va fikelela xiboho xo karhi lexi va nga tiyisekiki ha xona kumbe va seketela vonelo ra munhu wo karhi hi xikongomelo xo lava ku gimeta mhaka. Kambe, a swi vanga tano eka nhlangano lowu a wu khomeriwe eYerusalema. A va tiyimisele ku endla xiboho lexi hinkwavo ka vona a va ta pfumelelana ha xona. A swi ta kotekisa ku yini sweswo? Hambileswi a va ri ni vonelo leri hambaneke malunghana ni mhaka leyi, vanhu hinkwavo lava a va ri kona a va ri xixima swinene Rito ra Xikwembu naswona matsalwa wolawo yo kwetsima ma pfune ngopfu eku tlhantlheni ka xiphiqo xexo.—Hlaya  Pisalema 119:97-101.

6, 7. Vaapostola ni vakulukumba va ma tirhise njhani Matsalwa leswaku va tlhantlha xiphiqo lexi a xi ri kona malunghana ni ku yimba?

⁶ Amosi 9:11, 12 hi yona leyi va pfuneke ku tlhantlha xiphiqo lexi a xi kona. Marito wolawo lama tshahiweke eka Mintirho 15:16, 17, ma hlayeka hi ndlela leyi: “Ndzi ta vuya kutani ndzi pfuxa ntsonga wa Davhida lowu weleke ehansi; naswona ndzi ta pfuxa marhumbi ya wona, ndzi tlhela ndzi wu yimisa, leswaku vanhu lava seleke va ta lava Yehovha hi mbilu hinkwayo, swin’we ni vanhu va matiko hinkwawo, vanhu lava vitaniwaka hi vito ra mina, ku vula Yehovha.”

⁷ Kambe un’wana a nga ha kaneta mhaka yoleyo a ku, ‘Tindzimana leti a ti vuli swona leswaku vanhu Vamatiko lava veke Vakreste a va fanelanga va yimbisiwa.’ Sweswo i ntiyiso; kambe Vakreste lava nga Vayuda a va ta va va yi twisisile mhaka yoleyo. A va teka vanhu Vamatiko lava yimbeke tanihi vamakwavo ku nga ri ‘vanhu vamatiko.’ (Eks. 12:48, 49) Hi xikombiso, eka Bibele ya Septuagint ya Bagster, Estere 8:17 yi ri: “Vanhu vo tala Vamatiko a va yimbisiwa, kutani va hundzuka Vayuda.” Xisweswo, loko Matsalwa ma profete leswaku lava saleke va yindlu ya Israyele (Vayuda ni vanhu Vamatiko lava veke swirho swa vukhongeri bya Xiyuda) swin’we ni “vanhu va matiko hinkwawo” (Vamatiko lava nga yimbangiki) a va ta va vanhu van’we lava vitaniwaka hi vito ra Xikwembu, mhaka yoleyo yi twisiseke hi ku olova. Hikwalaho, a swi nga bohi leswaku vanhu Vamatiko lava a va lava ku va Vakreste va yimbisiwa.

8. Ha yini Vakreste lava nga Vayuda a va fanele va va ni xivindzi xo endla xiboho lexi va xi tekeke?

⁸ Rito ra Xikwembu ni moya wa xona swi pfune Vakreste lava va ntiyiso leswaku va ‘fikelela mianakanyo yin’we.’ (Mint. 15:25) Hambileswi xiboho lexi fikeleriweke a xi ta endla leswaku Vakreste lava nga Vayuda va xanisiwa swinene, kambe  Vakreste vo tshembeka va hambete va seketela xiboho xexo lexi sekeriweke eBibeleni.—Mint. 16:4, 5.

KU HAMBANA KU VA ERIVALENI

9. Hi xihi xivangelo lexikulu lexi endleke leswaku tidyondzo ta mavunwa ti thyakisa vugandzeri bya ntiyiso, naswona hi yihi dyondzo ya nkoka leyi soholotiweke?

⁹ Muapostola Pawulo u profete leswaku endzhaku ka loko vaapostola va file, vugandzeri bya ntiyiso a byi ta thyakisiwa hi tidyondzo ta mavunwa. (Hlaya 2 Vatesalonika 2:3, 7.) Vanhu van’wana lava a va nga ta yi tiyiselela “dyondzo leyi hanyisaka,” i van’wana va lava a va ri ni vutihlamuleri evandlheni. (2 Tim. 4:3) Pawulo u tsundzuxe vakulu va le nkarhini wakwe a ku: “Exikarhi ka n’wina ku ta humelela vavanuna va vulavula swilo leswi soholotiweke leswaku va tikokela vadyondzisiwa.” (Mint. 20:30) Loko buku yin’wana yi hlamusela xivangelo-nkulu lexi endleke leswaku ku va ni vadyondzisi va mavunwa yi ri: “Vakreste van’wana lava a va dyondze filosofi ya Magriki va sungule ku hlamusela tidyondzo ta Vukreste hi ku tirhisa dyondzo yoleyo naswona sweswo swi va endle va sungula ku tinyungubyisa hi vutlhari lebyi a va ri na byona ni ku tshemba leswaku dyondzo yoleyo a yi ta endla leswaku vahedeni vo tala va amukela tidyondzo ta Vukreste.” (The New Encyclopædia Britannica) Dyondzo yin’wana ya nkoka leyi va yi soholoteke va yi pfanganisa ni dyondzo ya vuhedeni yi malunghana na Yesu Kreste. Bibele yi vula leswaku i N’wana wa Xikwembu, kasi varhandzi va filosofi ya Magriki a va dyondzisa leswaku Yesu i Xikwembu.

10. Vafundhisi a va ta va va yi kume kwihi nhlamulo ya xivutiso xa leswaku Kreste i mani?

¹⁰ Hi ku famba ka nkarhi vafundhisi va kanetane hi mhaka leyi eminhlanganweni yo hlayanyana ya tikereke. Mhaka leyi a yi ta va yi tlhantlhiwe hi ndlela yo olova loko a va lo tirhisa Bibele, kambe vo tala va vona a va yi teka yi nga ri ya nkoka. Entiyisweni, vo tala va vona va ye eminhlanganweni yoleyo se va endle xiboho naswona ku hava lexi a xi ta va endla va cinca vonelo ra vona. Swiboho leswi va swi endleke eminhlanganweni yoleyo a swi nga sekeriwanga eMatsalweni nikatsongo.

11. Vafundhisi a va sekela swiboho swa vona eka vamani naswona ha yini a va endla tano?

¹¹ Ha yini vafundhisi va nga ma tirhisi ngopfu Matsalwa loko va endla swiboho? Charles Freeman, mukambisisi un’wana wa Bibele, u vule leswaku lava a va pfumela leswaku Yesu i Xikwembu, “a swi va tikela ku kaneta marito yo tala lama vuriweke hi Yesu ya leswaku yena u ntsongo eka Xikwembu Tatana.” Leswi swi endle leswaku mindhavuko ni mavonelo ya tikereke swi tekiwa swi ri swa nkoka ngopfu ku tlula leswi tibuku ta Tievhangeli ti swi vulaka. Ninamuntlha vafundhisi vo tala va ehleketa leswaku vanhu lava vitaniwaka Vatatana va Kereke, i va nkoka ngopfu ku tlula Rito ra Xikwembu. Swi nga ha endleka leswaku u tshame u yi xiya mhaka leyi loko u ri karhi u bula hi dyondzo ya Vunharhu-un’we ni munhu loyi a dyondzeleke vufundhisi.

12. Hi wihi nkucetelo wo biha lowu Constantine a veke na wona?

¹² Vafumi va le Rhoma hi vona lava a va ri ni nkucetelo lowukulu eminhlanganweni yoleyo. Loko Profesa Richard E. Rubenstein a tsala malunghana ni Huvo ya Nicaea u te: “Constantine hi yena loyi a endleke leswaku [vabixopo] va fuwa swinene. Ku nga si hela ni lembe u va tlherisele swilo hinkwaswo leswi a va tekeriwe swona, swo tanihi tikereke, mintirho ni swithopo swa vona . . . U nyike [vabixopo] swikhundlha leswi khale a swi nyikiwa vaprista va vuhedeni.” Leswi swi endle leswaku “Constantine a va ni nkucetelo lowukulu eka swiboho leswi a swi tekiwa eHubyeni ya Nicaea, hambi ku ri ku swi cinca loko a swi lava.” Charles Freeman u te: “Endzhaku ka nhlengeletano yoleyo, [Constantine] u sungule ku va ni nkucetelo lowukulu swinene eKerekeni. U endle leswaku kereke yi va ni matimba hambi ku ri ku kucetela tidyondzo ta yona.”—Hlaya Yakobo 4:4.

13. U ehleketa leswaku i yini lexi endleke leswaku vafundhisi va nga wu amukeli ntiyiso wa Bibele lowu nga erivaleni?

¹³ Vafundhisi a va nga pfumeli leswaku Yesu  Kreste i N’wana wa Xikwembu, kambe vanhu vo tala lava tolovelekeke a va pfumela hikuva a va swi twisisa ni ku swi tshemba leswi a va swi hlaya eMatsalweni. Kambe leswi vafundhisi a va lava mali ni vulawuri lebyi mufumi a a va nyika byona, sweswo swi endle leswaku va honisa leswi Bibele yi swi vulaka. Gregory wa le Nyssa, loyi a a ri mufundhisi hi nkarhi wolowo, u sole ndlela leyi vanhu lava tolovelekeke vo tanihi vaxavisi va swiambalo, vacincisi va mali ni vaxavisi va swakudya a va vulavula ha yona hi timhaka ta vukhongeri. Gregory a a hlundzukisiwa ngopfu hileswi vanhu vo tala lava tolovelekeke a va vula leswaku N’wana u hambanile na Tatana, leswi vulaka leswaku Tatana u nkulu eka N’wana nileswaku N’wana u lo tumbuluxiwa. Vanhu lava tolovelekeke a va kota ku hlamusela timhaka leti hi ku tirhisa Bibele. Gregory wa le Nyssa ni vafundhisi van’wana a va nga yi tirhisi Bibele. A va ta va va endle kahle loko a va lo yingisa vanhu lava tolovelekeke!

“KORONI” NI “MFAVA” SWI KULA SWIN’WE

14. Ha yini hi nga gimetaka hileswaku Vakreste va ntiyiso lava totiweke a va ri kona emisaveni ku sukela hi lembe-xidzana ro sungula ku ya emahlweni?

¹⁴ Eka xifaniso xin’wana, Yesu u kombise leswaku ku sukela hi lembe-xidzana ro sungula ku ya emahlweni, Vakreste va ntiyiso lava totiweke va ta tshama va ri kona emisaveni. U va fanise ni “koroni” leyi kulaka exikarhi ka “mfava.” (Mat. 13:30) I ntiyiso leswaku a hi nge va tivi hi ku kongoma vanhu lava va welaka eka ntlawa wa vatotiwa, kambe ha swi tiva leswaku minkarhi hinkwayo a ku ri ni vanhu lava a va lwela Rito ra Xikwembu hi xivindzi ni ku paluxa tidyondzo ta mavunwa ta tikereke. A hi kambisiseni swikombiso swi nga ri swingani.

15, 16. Vula mavito ya vavanuna van’wana lava a va xixima Rito ra Xikwembu.

¹⁵ Agobard, Bixopo-nkulu wa le Lyons le Furwa (loyi a hanyeke hi 779 ku ya fika hi 840 C.E.), u sole ku gandzeriwa ka swifaniso, ku va tikereke ti vitaniwa hi mavito ya vakwetsimi swin’we ni mikhuva ni minkhuvo ya tikereke leyi nga sekeriwangiki eMatsalweni. Bixopo Claudius, loyi a hanyeke hi nkarhi wa Agobard, na yena u sole tikereke leti landzelaka ndhavuko, ku khongela eka vakwetsimi ni ku gandzeriwa ka swilo. Hi lembe-xidzana ra vu-11, Berengarius loyi a a huma eTours le Furwa naswona a a ri Xandla xa bixopo, u hlongoriwile ekerekeni hikwalaho ka leswi a a nga pfumeli eka dyondzo ya Khatoliki ya leswaku xinkwa ni vhinyo swi hundzuka hi ndlela ya singita swi va miri ni ngati ya xiviri ya Kreste. Ku engetela kwalaho, u dyondzise leswaku Bibele i ya nkoka ku tlula mindhavuko ya tikereke.

¹⁶ Peter wa le Bruys na Henry wa le Lausanne lava hanyeke hi lembe-xidzana ra vu-12, na vona a va rhandza ntiyiso wa Bibele. Peter u tshike ku va mufundhisi hileswi a a nga pfumelelani ni tidyondzo ta Khatoliki leti nga sekeriwangiki eMatsalweni to tanihi ku khuvuriwa ka tincece, ku hundzuka ka xinkwa ni vhinyo hi ndlela ya singita, ku khongela vafi ni ku gandzela xihambano. Hi 1140, Peter u dlayiwile hikwalaho ka ripfumelo rakwe. Henry loyi a a ri nghwendza, u sole  mikhuva yo biha leyi a yi endliwa ekerekeni swin’we ni minkhuvo ya kereke leyi nga sekeriwangiki eMatsalweni. Hi 1148 u khomiwile kutani a gweviwa ku tshama vutomi byakwe hinkwabyo ekhotsweni.

17. Hi wahi magoza ya nkoka lawa ma tekiweke hi Waldo ni vaseketeri vakwe?

¹⁷ Hi nkarhi lowu Peter wa le Bruys a hisiweke ha wona a ri karhi a hanya hikwalaho ka leswi a soleke tidyondzo ta kereke, ku velekiwe munhu loyi hi ku famba ka nkarhi a a ta hoxa xandla swinene eku hangalasiweni ka ntiyiso wa Bibele. A a ri wa ka Valdès kumbe Waldo. * Ku hambana na Peter wa le Bruys na Henry wa le Lausanne, yena a a nga dyondzelanga timhaka ta vukhongeri kambe a a teka Rito ra Xikwembu ri ri ra nkoka swinene lerova u kale a tshika nhundzu yakwe leswaku a hlela ku hundzuluxeriwa ka tibuku to karhi ta Bibele hi ririmi leri vulavuriwaka ngopfu hi vanhu va le dzonga-vuxa bya Furwa. Van’wana swi va tsakise ngopfu ku twa rungula ra Bibele hi ririmi ra manana lerova na vona va susumeteleke ku tshika nhundzu ya vona kutani va tirhisa vutomi bya vona leswaku va byela van’wana hi ntiyiso wa Bibele. Mhaka leyi yi va nyangatse ngopfu vafundhisi. Hi 1184 vavanuna ni vavasati lava a va lwela Rito ra Xikwembu hi ku hiseka lava hi ku famba ka nkarhi va vitaniweke hi vito leri nge, Vawalden, va hlongoriwile emakaya ya vona hi mupapa naswona bixopo a nga ha va pfumelelanga ku tlhelela emakaya ya vona. Sweswo swi pfune ku hangalasa rungula ra Bibele etindhawini tin’wana. Hi ku famba ka nkarhi valandzeri va Waldo, Peter wa le Bruys, Henry wa le Lausanne xikan’we ni van’wana lava nga tihambanisa ni tikereke, a va kumeka etindhawini to tala ta le Yuropa. Van’wana lava lweleke ntiyiso wa Bibele eka malembe-xidzana lama landzeleke hi lava: John Wycliffe (loyi a hanyeke ku sukela kwalomu ka va-1330 ku ya fika hi 1384), William Tyndale (loyi a hanyeke ku sukela kwalomu ka 1494 ku ya fika hi 1536), Henry Grew (loyi a hanyeke ku sukela hi 1781 ku ya fika hi 1862) na George Storrs (loyi a hanyeke ku sukela hi 1796 ku ya fika hi 1879.)

“RITO RA XIKWEMBU A RI BOHIWANGA”

18. Hlamusela endlelo leri a ri tirhisiwa hi swichudeni swa Bibele ro dyondza Bibele hi lembe-xidzana ra vu-19 nileswaku ha yini a ri pfuna.

¹⁸ Vakaneti va Bibele va tsandzekile ku sivela ku hangalasiwa ka ntiyiso wa Bibele. Timotiya wa Vumbirhi 2:9 yi ri: “Rito ra Xikwembu a ri bohiwanga.” Hi va-1870 ntlawa wa swichudeni swa Bibele leswi nga ni timbilu letinene wu sungule ku lavisisa ntiyiso. A wu yi dyondza njhani Bibele? Un’wana a a vutisa xivutiso malunghana ni mhaka yo karhi kutani hinkwavo va xi tlhuvutsa. A va hlaya matsalwa hinkwawo lama fambisanaka ni mhaka yoleyo, kutani loko se va pfumelelanile hi ndlela leyi matsalwa ma fambisanaka ha yona, a va tsala nhlamulo ya kona kutani va yi hlayisa. Xana a swi ku khutazi ku tiva leswaku ku fana ni vaapostola ni vakulukumba va lembe-xidzana ro sungula, vavanuna lava vo tshembeka ku nga, “vakokwana wa hina va moya” lava hanyeke eku heleni ka va-1800, a va tiyimisele ku lwela ripfumelo ra vona hi ku tirhisa Rito ra Xikwembu?

19. Yi ri yini ndzimana ya lembe ya 2012 naswona ha yini yi faneleka?

¹⁹ Tidyondzo ta hina ta ha sekeriwe eBibeleni. Hikwalaho, Huvo leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehovha yi hlawule marito ya Yesu lama nge: “Rito ra wena i ntiyiso,” tanihi ndzimana ya hina ya lembe ya 2012. (Yoh. 17:17) Tanihi leswi munhu un’wana ni un’wana loyi a lavaka ku amukeleka eka Xikwembu a faneleke a hanya hi ku pfumelelana ni ntiyiso, onge hinkwerhu ka hina hi nga hambeta hi tikarhatela ku kongomisiwa hi Rito ra Xikwembu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 8]

Ndzimana ya hina ya lembe ya 2012 yi ri: “Rito ra wena i ntiyiso.”—Yoh. 17:17

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Waldo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Wycliffe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Tyndale

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Grew

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Storrs