Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Sukoa Kɛzi Gyisɛse Ɛzoanvolɛ Ne Mɔ Zinzale La

Sukoa Kɛzi Gyisɛse Ɛzoanvolɛ Ne Mɔ Zinzale La

“Bɛ nee me ɛzinza.”—MAT. 26:38.

1-3. Nvonleɛ boni a ɛzoanvolɛ ne mɔ yɛle wɔ nɔe ne mɔɔ aleɛ kye a Gyisɛse bawu la ɛ? Duzu a kile kɛ bɛzukoale debie bɛvile bɛ nvonleɛ ne anu a?

PƐ MƆƆ zile nɔe ne mɔɔ aleɛ kye a Gyisɛse bawu la nvoninli wɔ wɔ adwenle nu. Gyisɛse wɔ Gɛtesɛmani tola ne mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm aduduleɛ la anu. Ɔ nye die ɛkɛ ne kpalɛ. Ɔ nee ye ɛzoanvolɛ ne mɔ mɔɔ di nɔhalɛ la a wɔ ɛkɛ a. Ɛnee Gyisɛse ɛlɛdwenle ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ anwo hyia la anwo. Yemɔti ɛnee ɔhyia ɛleka koonwu mɔɔ ɔbahola yeayɛ asɔne la.—Mat. 26:36; Dwɔn 18:1, 2.

2 Ɔ nee ye ɛzoanvolɛ ne mɔ anu nsa—Pita, Gyemise, yɛɛ Dwɔn wolole hɔle tola ne akunlu. Ɔzele bɛ kɛ: “Bɛdɛnla ɛke na bɛ nee me ɛzinza,” akee ɔhɔle ɔ nyunlu ekyii kɛ ɔkayɛ asɔne. Ɔziale ɔrale la, ɛnee ɔ gɔnwo ne mɔ ɛlafe. Ɔhanle ye bieko kɛ: “Bɛzinza.” Noko ɔziale ɔrale fane nwiɔ mɔɔ biala ɛnee bɛla a! Ɛzoanvolɛ ne mɔ anzinza sunsum nu wɔ zɔhane nɔe ne. Bɛnriandile bɛgyakyile Gyisɛse bɔbɔ!—Mat. 26:38, 41, 56.

3 Ɔda ali kɛ, amozii ɛzoanvolɛ ne mɔ lunle bɛ nwo kɛ bɛanzinza la. Zɔhane nɔhavoma ne zukoale debie vile bɛ nvonleɛ ne anu ndɛndɛ. Baebolo buluku ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Gyima ne la maa ɔda ali kɛ bɛyɛle kɛzi bɛsinza la anwo neazo kɛnlɛma. Ɔbayɛ kɛ bɛ neazo ne boale Keleseɛnema gyɛne mɔɔ ɛnee wɔ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu la. Ɛnɛ a le mekɛ mɔɔ ɔhyia kɛ yɛsinza kpalɛ a. (Mat. 24:42) Bɛmaa yɛzuzu ɛzinzalɛ nwo ɛzukoalɛdeɛ nsa mɔɔ yɛbahola yɛazukoa yɛavi Gyima buluku ne anu la anwo.

BƐKPONDƐLE ƐLEKA BƐHANLE EDWƐKƐ NE

4, 5. Kɛzi sunsum ne hilele Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ adenle ɛ?

4 Ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ lumua la a le kɛ ɛzoanvolɛ ne mɔ zinzale kpondɛle ɛleka mɔɔ bɛbaha edwɛkɛ ne la anwo adehilelɛ. Baebolo ne maa yɛnwu kɛzi Gyisɛse luale Nyamenle sunsum ne azo hilele Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ adenle wɔ bɛ adendulɛ bie anu la. (Gyi. 2:33) Maa yɛnlea mɔɔ zile la.—Bɛgenga Gyima ne 16:6-10.

5 Pɔɔlo, Saelɛse, nee Temɔte vile Lesetɛla mɔɔ wɔ Galeehyea nyiakɛ la. Mekɛ ekyi guale nu la, bɛradɔle Wulomuma ademgbole bie mɔɔ bɛbava zo bɛahɔ sɛnzɛndɔleɛ, Ehyia maanzinli ne ɛleka mɔɔ menli dɔɔnwo wɔ la anu. Ɛnee bɛkpondɛ kɛ bɛfa adenle ɛhye azo bɛkɔ azua mgbole mɔɔ ɔhyia kɛ bɛka Kelaese anwo edwɛkɛ ne wɔ ɛkɛ la azo. Noko debie zile bɛ adenle arɛlevilɛ nu. Ngyɛnu 6 ne ka kɛ: “Bɛhɔle Felegyea nee Galeehyea maanzinli ne mɔ anu, ɔluakɛ Sunsum Nwuanzanwuanza ne ammaa adenle ammaa bɛanga Edwɛkpa ne wɔ Ehyea maanzinli ne anu.” Baebolo ne anga mɔɔ zile la, noko wɔ adenle bie azo sunsum ne ammaa adenduvoma ne anga edwɛkɛ ne wɔ Ehyea maanzinli ne anu. Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ dele ɔ bo kɛ sunsum ne adehilelɛ ɛhye kile kɛ Gyisɛse kpondɛ kɛ bɛkɔka edwɛkɛ ne wɔ ɛleka fofolɛ.

6, 7. (a) Mɔɔ Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ bikyele Baetenea la duzu a zile a? (b) Kpɔkɛ boni a ɛdoavolɛ ne mɔ zile a? Duzu a vi nu rale a?

6 Nienwu a Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ hɔle a? Ngyɛnu 7 ne kile nu kɛ: “Mɔɔ bɛdwule Mesea maanzinli ne ɛweɛne zo la bɛbɔle mɔdenle kɛ bɛkɛhɔ Baetenea maanzinli nu, na Gyisɛse Sunsum ne ammaa bɛ adenle.” Kɛmɔ Nyamenle sunsum ne ammaa bɛanga edwɛkɛ ne wɔ Ehyea la ati, bɛhɔle sɔlɔ kɛ bɛkaha edwɛkɛ ne wɔ azua mgbole mɔɔ wɔ Baetenea la azo. Noko mɔɔ bɛbikyele Baetenea la, eza Gyisɛse luale sunsum ne azo zile bɛ adenle. Ɔbayɛ kɛ ɔzinle menli ne anwo. Ɛnee bɛze mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛka nee kɛzi ɔwɔ kɛ bɛka ye la, noko ɛnee bɛnnwu ɛleka mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛka ye a. Ɔle kɛ bɛhɔbɔ anlenkɛ ne mɔɔ kɔ Ehyea la anu, noko yeambuke. Eza bɛhɔbɔ anlenkɛ ne mɔɔ kɔ Baetenea la anu, noko nzule lua bolɛ nwo. Asoo bɛmanle bɛ sa nu dole? Kyɛkyɛ, bɛ sa nu ando!

7 Kpɔkɛ bieko mɔɔ bɛzile la yɛ azibɛnwo ekyi. Ngyɛnu 8 ne bɔ yɛ amaneɛ kɛ: “Bɛpɛle nu . . . Mesea . . . na bɛhɔle Tulowase.” Adenduvoma ne hakyile bɛ nye sɛnzɛndɔleɛ na bɛdiale kilomita 563 (anzɛɛ, mayɛlɛ 350). Bɛbɔle azua dɔɔnwo bɛdɛlale hɔkpulale kɛ bɛhɔdwule Tulowase meli agyinlaleɛ ne. Ɛnee menli fa meli wɔ ɛke kɔ Masidonea. Ngyɛnu 9 ne maa yɛnwu debie bieko mɔɔ zile la: “Nɔe ne Pɔɔlo nwunle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ kɛ nrenya bie vi Masidonea ɛragyinla ɔ nyunlu ɛkɛ ne na ɔlɛkpa ye kyɛlɛ kɛ, ‘Bɛla Masidonea maanzinli nu na baboa yɛ!’” Bɔ zo mɔɔ akee Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ ɛnwu ɛleka mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛka edwɛkɛ ne a. Ɛnee ɔle kɛ bɛbɔ anlenkɛ mɔɔ tɔ zo nsa la anu, na yebuke wɔanaanwo yemaa bɛ la! Ndɛndɛ ne ala bɛvole ɛlɛne nu bɛhɔle Masidonea.

8, 9. Duzu a yɛkola yɛsukoa yɛfi Pɔɔlo adendulɛ ne anu a?

8 Duzu a yɛkola yɛsukoa yɛfi nu a? Yɛ ye nzonlɛ kɛ Pɔɔlo dule ɔ bo kɛ ɔkɔ Ehyea kolaa na Nyamenle sunsum ne abɔ ɔ bo ahile ye adenle. Yɛɛ Pɔɔlo bikyele Baetenea kolaa na Gyisɛse amaa ye adehilelɛ dɔɔnwo. Awieleɛ bɔkɔɔ ne, Pɔɔlo dwule Tulowase kolaa na Gyisɛse ahile ye kɛ ɔhɔ Masidonea. Gyisɛse tɛde asafo ne ati, na ɔbahola yealua adenle ko ne ala azo yeahile yɛ adenle. (Kɔl. 1:18) Kɛ neazo la, bie a ɛkulo kɛ ɛyɛ adekpakyelɛ anzɛɛ ɛtu ɛkɔ ɛleka mɔɔ bɛhyia moalɛ kpole la. Noko kyesɛ ɛbɔ ɔ bo kɛ ɛyɛ wɔ bodane ne anwo gyima kolaa na bie a Gyisɛse alua Nyamenle sunsum ne azo ahile wɔ adenle. Ɔle kɛ kale ɛhanlɛ la. Kyesɛ kale bie ɛdu ɔ bo kolaa na delava ne ahola amaa yeahɔ bɛne zo anzɛɛ fema zo. Zɔhane ala a saa yɛpele kɛ yɛdwu yɛ bodane ne mɔ anwo a yɛɛ Gyisɛse bahola ahile yɛ adenle amaa yɛadɛlɛ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne anu a.

9 Na saa wɔ mɔdenle ɛbɔlɛ ne anzo ma ɛkɛ ne ala ɛ? Asoo ɔwɔ kɛ ɛnyia adwenle kɛ Nyamenle sunsum ne ɛngile wɔ adenle na ɛmaa ɛ sa nu to ɔ? Kakye kɛ ninyɛne angɔ ye kɛmɔ ɛnee Pɔɔlo kpondɛ la. Noko yeammaa ɔ sa nu ando. Ɔhɔle zo ɔbɔle anlenkɛ ne anu hɔkpulale kɛ ɔbukele la. Saa ɛkɔ zo ɛkpondɛ anlenkɛ kpole mɔɔ kɔfinde “gyima bedevinli” zo la a, ɛdawɔ noko ɛbanyia ahatualɛ.—1 Kɔl. 16:9.

BƐLUALE NZƐLƐLƐ ZO BƐZINZALE

10. Duzu a kile kɛ saa yɛbahola sinza a, ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛyɛ asɔne ɛ?

10 Akee maa yɛzuzu ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ tɔ zo nwiɔ mɔɔ yɛsukoa yɛfi alumua Keleseɛnema ɛkɛ la anwo: Bɛyɛle “bɛ nye gyɛlɛmgbɛɛnye” bɛyɛle nzɛlɛlɛ. (1 Pita 4:7) Ɔwɔ kɛ yɛyɛ asɔne dahuu na yɛahola yɛazinza. Kakye kɛ ɔhale ekyii na bɛahye Gyisɛse wɔ Gɛtesɛmani tola ne anu la, ɔzele ye ɛzoanvolɛ ne mɔ anu nsa kɛ: “Bɛzinza na bɛzɛlɛ.Mat. 26:41.

11, 12. Duzu ati a Hɛlɔdo yɛle Keleseɛnema mɔɔ Pita boka nwo la kpɔdekpɔde ɛ? Duzu a ɔyɛle a?

11 Pita dele edwɛkɛ ɛhye mɔɔ Gyisɛse hanle ye wɔ Gɛtesɛmani tola ne anu la. Nzinlii, ɔnwunle tumi mɔɔ wɔ asɔne mɔɔ bɛyɛ bɛmaa awie mɔ anu la. (Bɛgenga Gyima ne 12:1-6.) Yɛnwu ye wɔ Gyima ne tile 12 mɔlebɛbo kɛ, Hɛlɔdo yɛle Keleseɛnema ne kpɔdekpɔde ɔluakɛ ɛnee ɔkpondɛ kɛ ɔsɔ Dwuuma ne anye. Ɛnee Hɛlɔdo ze kɛ Gyemise le ɛzoanvolɛ na ɔbikye Gyisɛse kpalɛ. Ɛhye ati Hɛlɔdo manle “bɛpɛle” Gyemise ati. (Ngyɛnu 2) Ɛnee mediema ne mɔ kulo Gyemise edwɛkɛ yemɔti ɛhye yɛle sɔnea kpole manle bɛ!

12 Duzu bieko a Hɛlɔdo yɛle a? Ngyɛnu 3 ne kile nu kɛ: “Na mɔɔ ɔnwunle kɛ ɛhye ɛyɛ Dwuuma fɛ la, ɔdoale zo na ɔhyele Pita ɔdaye.” Noko ɛnee bɛlua nwanwane adenle zo bɛlie ɛzoanvolɛ bie mɔ mɔɔ Pita boka nwo la bɛvi efiade. (Gyi. 5:17-20) Ɔbayɛ kɛ ɛnee Hɛlɔdo ze ɛhye. Yemɔti yeangulo kɛ ɔbayɛ debie mɔɔ bamaa Pita avi ɛsalɛ la. Hɛlɔdo yɛle kɛ saa bɛdi Akpabɛnwo Ɛvoyia ne bɛwie a yɛɛ ɔkɛli ye edwɛkɛ a yemɔti “ɔyele sogyama nna-nna ekpunli nna kɛ bɛzinza ye.” (Ngyɛnu 4) Dwenle nwolɛ nea! Hɛlɔdo manle bɛguale Pita nwɔnzɔnwɔnzɔ na bɛvale bɛsosɔle sogyama nwiɔ, na sogyama 16 yɛle gyima alehyenlɛ nee aledwolɛ zinzale ye amaa yeanvi ɛsalɛ. Ɛnee Hɛlɔdo adwenle a le kɛ saa bɛdi Akpabɛnwo Ɛvoyia ne bɛwie a, yeaye Pita yeamaa menli ne ahu ye, amaa menli ne ahulo ye edwɛkɛ. Duzu a mediema ne mɔ bɛahola ayɛ wɔ tɛnlabelɛ ɛtane ɛhye anu a?

13, 14. (a) Mekɛ mɔɔ Pita la efiade la, duzu a asafo ne yɛle a? (b) Duzu a yɛsukoa yɛfi asɔneyɛlɛ nwo neazo mɔɔ Pita amediema Keleseɛnema yɛle la anu a?

13 Ɛnee asafo ne anu amra ze mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ a. Ngyɛnu 5 ne ka kɛ: “Pita lale efiade ne, na diedima ne noko anye bolole yɛle nzɛlɛlɛ ɛsesebɛ kpalɛ manle ye.” Bɛvile ahonle nu bɛyɛle asɔne anyebolo zo bɛmanle Pita. Gyemise ewule ne ɛtɛmanle bɛ sa nu ɛtɛtole; yɛɛ ɔtɛmanle bɛtɛbule asɔneyɛlɛ kɛ nvasoɛ ɛnle zo. Emomu, ɛnee bɛze kɛ nɔhalɛ azonvolɛ asɔneyɛlɛ nwo hyia Gyihova kpalɛ. Saa nzɛlɛlɛ ɛhye mɔ nee ye ɛhulolɛdeɛ yia a, ɔbua.—Hib. 13:18, 19; Gye. 5:16.

14 Duzu a yɛsukoa yɛfi ɛhye anu a? Saa yɛbahɔ zo yɛazinza a, ɔwɔ kɛ yɛyɛ asɔne na yɛyɛ bie yɛmaa yɛ mediema. (Ɛfɛ. 6:18) Ɛze mediema mɔɔ bɛlɛnwu amaneɛ ɔ? Bie mɔ ɛlɛyia ɛkpɔlɛ anzɛɛ esiane ɛdo bɛ. Bie mɔ noko wɔ maanle mɔɔ arane kpondɛ kɛ ɔfa ɔ sa ɔto gyima ne azo la anu. Ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nye bolo yɛyɛ asɔne yɛmaa mediema ɛhye mɔ. Bie a ɛze awie mɔ noko mɔɔ ɛlɛyia ngyegyelɛ mɔɔ menli dɔɔnwo ɛnze a. Ɔbahola yeayɛ kɛ bɛlɛyia abusua nu ngyegyelɛ, bɛ sa nu ɛlɛto, anzɛɛ bɛnde kpɔkɛ. Ɔle kpalɛ kɛ ɛbadwenledwenle menli mɔɔ saa ɛ nee Gyihova “mɔɔ [tie] yɛ nzɛlɛlɛ” la ɛlɛdi adwelie a ɛbabɔ bɛ duma la anwo.—Edw. 65:2.

15, 16. (a) Kɛzi Gyihova anwumabɔvolɛ bie liele Pita vile efiade ɛ? (Nea nvoninli ne mɔɔ wɔ ɔ bo ɛkɛ la.) (b) Duzu ati a saa yɛdwenle kɛzi Gyihova liele Pita la anwo a, ɔmaa yɛ diedi nu yɛ se ɛ?

15 Noko duzu a dole Pita a? Nɔe ne mɔɔ aleɛ kye a bɛbahu ye la ɛnee yelafe botoo. Noko debie bie mɔɔ yɛ nwanwane la zile. (Bɛgenga Gyima ne 12:7-11.) Akee yɛ mɔɔ zile la anwo nvoninle. Arɛlevilɛ nu ala, wienyi kpole bie dale efiade ɛkɛ ne. Ɛnee bɛva nwɔnzɔnwɔnzɔ bɛgua Pita na bɛva bɛsosɔ sinzavolɛma nwiɔ, noko bɛannwu ye kɛ anwumabɔvolɛ ɛragyinla Pita anwo ɛkɛ. Anwumabɔvolɛ ne zele ye kɛ ɔha ɔ nwo ɔdwazo. Ɛkɛ ne ala nwɔnzɔnwɔnzɔ ne wɔlɔle guale! Anwumabɔvolɛ ne vale Pita lile ɔ nzi zenle sogyama ne mɔɔ gyigyi adenle ne anu la anyunlu ɛkɛ. Na mɔɔ bɛdwule mbulalɛ anlenkɛ kpole ne anloa la, anlenkɛ ne angome bukele na Pita nee anwumabɔvolɛ ne wolole nu. Mekɛ mɔɔ bɛvile efiade ne bɛvindele la, anwumabɔvolɛ ne minliminlinle. Pita ɛnyia ɔ ti!

16 Saa yɛdwenledwenle tumi mɔɔ Gyihova fa die ye azonvolɛ la anwo a, ɔmaa yɛ diedi yɛ kpole. Nɔhalɛ, yɛ nye ɛnla kɛ Gyihova balua nwanwane adenle zo alie ye azonvolɛ ɛnɛ. Noko yɛlɛ diedi kpole wɔ Gyihova tumi ne mɔɔ ɔfa ɔdie ye azonvolɛ la anu. (2 Edk. 16:9) Ɔlua ye sunsum ne azo ɔbamaa yɛagyinla sɔnea biala mɔɔ bado yɛ la anloa. (2 Kɔl. 4:7; 2 Pita 2:9) Ɔnrɛhyɛ Gyihova balua ɔ Ra ne anwo zo yealie menli mgbe mgbe mɔɔ ewule mɔɔ ɛnze anwunvɔne ɛva bɛ ɛgua efiade la. (Dwɔn 5:28, 29) Ɛnɛ, diedi mɔɔ yɛlɛ ye wɔ Gyihova ɛwɔkɛ ne mɔ anu la bahola amaa yɛanyia akɛnrazilɛ yɛagyinla ɛkpɔlɛ nloa.

BƐYIALE ƐKPƆLƐ NOKO BƐLILE DASELƐ BƆKƆƆ

17. Kɛzi Pɔɔlo yɛle wuluwuluyɛlɛ nee ninyɛne nwo gyima mɔɔ bɛdi ye ndɛndɛ la anwo neazo kɛnlɛma ɛ?

17 Ɛzinzalɛ nwo ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ tɔ zo nsa mɔɔ yɛsukoa yɛfi ɛzoanvolɛ ne mɔ ɛkɛ la a le kɛ: Bɛyiale ɛkpɔlɛ noko bɛhɔle zo bɛhanle edwɛkɛ ne. Ɔwɔ kɛ yɛfa wuluwuluyɛlɛ yɛka edwɛkɛ ne na yɛdi ninyɛne nwo gyima ndɛndɛ na yɛahola yɛazinza. Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo yɛle ɛhye anwo neazo kɛnlɛma. Ɔyelele ɔ nwo ɔhanle edwɛkɛ ne. Ɔdule adenle ɔhɔle ɛleka ngakyile yɛɛ ɔkyekyele asafo dɔɔnwo. Ɔyiale ngyegyelɛ dɔɔnwo noko yɛammaa ye wuluwuluyɛlɛ anzɛɛ ninyɛne mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔdi nwolɛ gyima ndɛndɛ la anloa anga aze.—2 Kɔl. 11:23-29.

18. Kɛzi Pɔɔlo hɔle zo hanle edwɛkɛ ne wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔle pilizanli wɔ Wulomu la ɛ?

18 Pɔɔlo anwo edwɛkɛ mɔɔ li amozi mɔɔ wɔ Gyima buluku ne anu la wɔ tile 28. Bɛvale Pɔɔlo bɛhɔle Wulomu kɛ Wulomu belemgbunli Nero ɛli ye edwɛkɛ. Ɛnee Pɔɔlo le pilizanli, na ɔbayɛ kɛ bɛvale ye nwɔnzɔnwɔnzɔ ne bɛzɔle ye sinzavolɛ ne. Noko akee, ɛhye anzi wuluwuluyɛlɛ mɔɔ ɛnee ɛzoanvolɛ ne ɛlɛfa abɔ edwɛkpa ne nolo la adenle! Pɔɔlo luale ndenle gyɛne zo lile daselɛ. (Bɛgenga Gyima ne 28:17, 23, 24.) Pɔɔlo dwule ɛkɛ ne la, ye kenle nsa ne azo ɔvɛlɛle “Dwuu mgbanyima mɔɔ wɔ sua ne azo la,” amaa yeali bɛ daselɛ. Dwuuma mɔɔ wɔ ɛkɛ la nee Pɔɔlo hilele kenle na ɔlile bɛ daselɛ kpole kpalɛ. Ngyɛnu 23 ne ka kɛ: “Kenle ne dwule la, menli dɔɔnwo rayiale ɛleka mɔɔ Pɔɔlo de la. Na ɔhanle Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ ɔhilehilele nu ɔhilele bɛ, na ɔbɔle mɔdenle kɛ ɔmaa bɛalie Gyisɛse anwo edwɛkɛ ne mɔɔ Nyamenle kpɔmanvolɛma nee Mosisi mɛla ne ka la bɛali. Ɔdendɛle ɛhye anwo ɔvi nwonlomɔ mangyee ne toonwo aledwolɛ.”

19, 20. (a) Duzu a manle Pɔɔlo daselɛlilɛ ne zole ma a? (b) Kɛmɔ tɛ menli ne amuala a diele edwɛkpa ne la ati, duzu a Pɔɔlo yɛle a?

19 Duzu a manle Pɔɔlo daselɛlilɛ ne zole ma a? Ngyɛnu 23 ne maa yɛnwu ninyɛne ne mɔ bie. (1) Ɔhanle Nyamenle Belemgbunlililɛ ne nee Gyisɛse Kelaese anwo edwɛkɛ. (2) Ɔhilele bɛ ninyɛne mɔɔ bɛkola bɛgyinla zo bɛdie ye edwɛkɛ ne bɛdi la, “ɔbɔle mɔdenle kɛ ɔmaa bɛalie . . . bɛali.” (3) Ɔluale Ngɛlɛlera ne azo ɔ nee menli ne zuzule edwɛkɛ nwo. (4) Ɔhilele kɛ ɔdwenle awie mɔ anwo ɔtɛla ɔdaye mumua ne ɔ nwo, ɔlile daselɛ “ɔvi nwonlomɔ mangyee toonwo aledwolɛ.” Pɔɔlo lile daselɛ kpole noko tɛ menli ne amuala a liele edwɛkpa ne lile a. Ngyɛnu 24 ne ka kɛ: “Bie mɔ liele lile, na bie mɔ anlie anli.” Ɛhye ati, bɛ adwenle anzɛ yɛɛ bɛzandele a.

20 Kɛmɔ tɛ menli ne amuala a diele edwɛkpa ne la ati, asoo Pɔɔlo lile nyane? Kyɛkyɛ! Gyima ne 28:30, 31 bɔ yɛ amaneɛ kɛ: “Pɔɔlo dɛnlanle sua mɔɔ ɔde nu na ɔdaye a ɔtua ye kakɛ la anu toonwo ɛvolɛ nwiɔ. Ɔliele menli mɔɔ rale ɔ nwo ɛkɛ ne la amuala. Ɔhanle Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ na ɔhilehilele menli ninyɛne mɔɔ fane Awulae Gyisɛse Kelaese anwo la, na awie biala andenda ɔ gyakɛ anu.” Arɛlekyekyelɛ edwɛkɛ ɛhye a fa Baebolo buluku ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Gyima ne la ba ye awieleɛ a.

21. Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Pɔɔlo neazo ne anu wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔwɔ sua nu na bɛmmaa ɔnvinde la ɛ?

21 Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Pɔɔlo neazo ne anu a? Mɔɔ ɛnee bɛmmaa Pɔɔlo ɛnvinde la, ɛnee ɔngola ɔngɔ azua nu ɔngɔnli daselɛ. Noko akee, ɔ sa nu ando, ɔlile menli mɔɔ rakpɔlale ye la daselɛ. Nyamenle menli mɔɔ wɔ ɛkɛ ne ɛnɛ la noko anu dɔɔnwo fa anyelielɛ ka edwɛkɛ ne ɔnva nwo kɛ bɛ diedi ti bɛfa bɛ bɛgua efiadi la. Yɛ mediema mrenya nee mraalɛ bie mɔ ɛngola finde anzɛɛ bɛwɔ ɛleka mɔɔ bɛnea mgbanyima la ɔlua bɛ ɛvolɛ anzɛɛ anwodolɛ ti. Noko bɛyɛ mɔɔ bɛbahola ye yɛ la na bɛdi dɔketama, nyɛvolɛ nee menli gyɛne mɔɔ bakpɔla bɛ la daselɛ. Bɛkulo kɛ bɛdi Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo daselɛ bɔkɔɔ. Yɛ nye sɔ bɛ neazo ne kpalɛ!

22. (a) Buluku boni a ɛlɛmaa yɛade Gyima buluku ne mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la abo a? (Nea ɛlɛka ne mɔɔ wɔ anwuma ɛkɛ la.) (b) Mekɛ mɔɔ ɛlɛkendɛ kɛ ewiade ɛhye bahɔ ye awieleɛ la, duzu a ɛkpondɛ kɛ ɛyɛ a?

22 Saa yɛkenga ɛzoanvolɛ ne mɔ nee Keleseɛnema gyɛne mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ wɔ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu anwo edwɛkɛ wɔ Gyima ne buluku ne anu a, ɔmaa yɛsukoa kɛzi bɛsinza la anwo ninyɛne dɔɔnwo. Nɔhalɛ, yɛkpondɛ kɛ yɛsukoa bɛ ɔlua daselɛ mɔɔ yɛbava akɛnrasesebɛ nee wuluwuluyɛlɛ yɛali wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛkendɛ ewiade ɛhye awieleɛ ne la azo. Enililɛ mɔɔ tɛla biala mɔɔ yɛbanyia la a le kɛ yɛbali Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo daselɛ bɔkɔɔ.—Gyi. 28:23.

[Debiezukoalɛ kpuyia ne mɔ]

[Ɛlɛka wɔ mukelɛ 17]

“MENYIA ƐZOANVOLƐMA GYIMA BULUKU NE ANWO NDELEBƐBO KPALƐ”

Mekɛ mɔɔ neavolɛ adenduvo bie gengale “Bearing Thorough Witness” About God’s Kingdom buluku ne wiele la, ɔhanle kɛ: “Menyia Ɛzoanvolɛma Gyima buluku ne anwo ndelebɛbo kpalɛ. ‘Mengengale’ Ɛzoanvolɛma Gyima buluku ne fane dɔɔnwo noko ɛnee ɔle kɛ asɛɛ melɛ kyɛnɛlɛ melua na ɛhwɛleɛ mɔɔ anu ɛzi bile la la me nye. Kɛkala mete nganeɛ kɛ ewia ne ɛbuke ɛmaa menwu aze.”

[Nvoninli wɔ mukelɛ 16]

Anwumabɔvolɛ bie nee Pita wolole mbulalɛ anlenkɛ kpole bie mɔɔ ɔ ngome ɔbukele la anu