‘Mu Itiise Mi Mu Be Ni Bundume Luli’
‘Mu Itiise Mi Mu Be Ni Bundume Luli’
‘U itiise, u be ni bundume luli, kakuli na, Muñaa Bupilo Mulimu wa hao, ni ta ba ni wena.’—JOSH. 1:7-9, BIBELE YE KENILE, HATISO YA 1984.
MU KONA KU ALABA CWAÑI?
Enoke ni Nuwe ne ba bonisize bundume kamukwaufi?
Basali ba bañwi ba mwa linako za kwaikale ne ba tomile cwañi mutala o munde wa ku ba ni tumelo ni bundume?
Ki ifi mitala ye ba toma banana ili ye mi tabisa?
1, 2. (a) Ki nto mañi ye lu tokwa ku ba ni yona ka linako ze ñwi kuli lu ezange ze lukile ka zazi ni zazi? (b) Lu ka nyakisisañi mwa taba ye?
KU BA ni bundume ki ku tokwa sabo. Mutu ya bundume ki ya tiile, ya na ni pilu-taata. Kono ka linako ze ñwi, lu tokwa ku ba ni bundume kuli lu zwelepili ku ezanga ze lukile ka zazi ni zazi.
2 Batu ba bañwi ba ba bulezwi mwa Bibele ne ba bonisize bundume mwa miinelo ye taata hahulu. Ba bañwi bona ne ba bonisize bundume mwa miinelo ye ba ipumananga ku yona batanga ba Jehova zazi ni zazi. Ki lika mañi ze lu kona ku ituta kwa batu ba ba bulezwi mwa Bibele ba ne ba bonisize bundume? Lu kona ku ba cwañi ni bundume?
LIPAKI BA BA BUNDUME MWA LIFASI LA BANYEFULI
3. Enoke naa polofitileñi ka za banyefuli?
3 Mutu naa tokwa ku ba ni bundume kuli a be paki ya Jehova mwahalaa batu ba ba maswe ba ne ba li teñi fa lifasi pili Muunda wa mwa miteñi ya Nuwe u si ka fita kale. Kono Enoke, “yena wa busupa ku zwa ku Adama,” naa zibahalize ka bundume taba ye ya bupolofita, a li: “Ha mu bone! Jehova naa tile ni ba hae ba ba kenile ba ba eza likiti ze mashumi-shumi, ku to fitisa katulo fahalimwaa bona kaufela, ni ku fa banyefuli kaufela mulatu kabakala likezo za bona kaufela za bunyefuli ze ne ba ezize ka bunyefuli bwa bona, ni kabakala ze swabisa kaufela ze ne ba bulezi baezalibi ba banyefuli ka za hae.” (Juda 14, 15) Enoke naa bulezi taba yeo inge kuli ne i ezahalile kale bakeñisa kuli bupolofita bo, ne bu ka talelezwa luli. Mi banyefuli ne ba yundisizwe luli ka nako ya muunda o no ambekile lifasi lote!
4. Nuwe naa ‘zamaile ni Mulimu’ ku si na taba ni miinelo ifi?
4 Muunda no bayuzi mwa silimo sa 2370 B.C.E., ha ne se ku fitile lilimo ze fitelela 650 ku zwa fa naa shwezi Enoke. Mwahalaa nako yeo, Nuwe a pepwa, a ba ni lubasi, mi yena ni bana ba hae ba yaha aleka. Mangeloi a maswe a apala mibili ya butu, a ikungela basali ba bande, mi a pepa likwenyepa. Bumaswe bwa batu bwa ba bo butuna, mi lifasi la tala lipulayano. (Gen. 6:1-5, 9, 11) Ku si na taba ni miinelo yeo, Nuwe a “zamaya ni Mulimu” mi a kutaza ka bundume sina “mukutazi wa ku luka.” (Mu bale 2 Pitrosi 2:4, 5.) Ni luna lu tokwa ku ba ni bundume mwa mazazi a, a maungulelo.
NE BA BONISIZE TUMELO NI BUNDUME
5. Mushe naa bonisize cwañi tumelo ni bundume?
5 Mushe naa tomile mutala wa ku ba ni tumelo ni bundume. (Maheb. 11:24-27) Ku zwa ka 1513 B.C.E. ku isa ka 1473 B.C.E., Mulimu naa itusisize yena ku etelela Maisilaele ku zwa mwa Egepita ni ku ba zamaisa mwa lihalaupa. Mushe naa ikutwile kuli naa sa koni ku eza musebezi wo, kono a u amuhela. (Ex. 6:12) Yena ni muhulwanaa hae, Aruni, ne ba yo iponahazanga ku Faro mulena wa Egepita wa muhateleli ni ku mu bulelela Likoto ze Lishumi za naa itusisize Jehova ku shubula milimu ya Maegepita ni ku lamulela batu ba Hae. (Ex., likauha. 7-12) Mushe naa bonisize tumelo ni bundume kakuli naa tusiwanga ki Mulimu kamita, sina mwa lu tuseza ni luna kacenu.—Deut. 33:27.
6. Ki nto mañi ye ka lu tusa ku fa bupaki ka bundume ha lu tosangiswa ki ba muuso?
6 Lu tokwa ku ba ni bundume bo bu swana ni bwa naa na ni bona Mushe, kakuli Jesu naa ize: “Mu ka isiwa fapilaa babusisi ni malena kabakala ka, kuli i be bupaki ku bona ni kwa macaba. Kono ha ba mi zekisa, mu si ke mwa ikalelwa ka ze mu ka bulela kamba mwa ku li bulelela, kakuli za ku bulela mu ka li fiwa ka yona nako yeo, kakuli ba ba bulela hasi mina feela, kono ki moya wa Ndataa mina o bulela ka mina.” (Mat. 10:18-20) Haiba lu tosangiswa ki ba muuso, moya wa Jehova u ka lu tusa ku fa bupaki ka likute inze lu na ni tumelo ni bundume.—Mu bale Luka 12:11, 12.
7. Ki kabakalañi Joshua ha naa li ya bundume ni ha naa kondisize mwa musebezi wa hae?
7 Ku ituta Mulao wa Mulimu kamita ne ku tusize Joshua, ya naa yolile Mushe, kuli a be ni tumelo ni bundume. Ka 1473 B.C.E., Isilaele naa itukiselize ku kena mwa Naha ya Sepiso. Mulimu naa laezi kuli: “U itiise, u be ni bundume luli.” Joshua ha naa ka mamela Mulao, naa ka eza ka butali mi naa ka kondisa mwa musebezi wa hae. Mulimu naa mu bulelezi kuli: ‘U si ke wa saba kamba ku zwafa, kakuli na, Muñaa Bupilo Mulimu wa hao, ni ta ba ni wena kai ni kai ko ta ya.’ (Josh. 1:7-9, Bibele ye Kenile, Hatiso ya 1984) Ku bonahala kuli manzwi ao naa tiisize hahulu Joshua! Mi Mulimu naa li ni yena luli, kakuli buñata bwa libaka za Naha ya Sepiso ne li hapilwe mwa lilimo feela ze silezi, ili ka silimo sa 1467 B.C.E.
BASALI BA NE BA SEBELELIZE MULIMU KA BUNDUME
8. Rahaba naa tomile cwañi mutala wa tumelo ni bundume?
8 Kwaikale, basali ba bañata ne ba sebelelize Jehova ka bundume. Ka mutala, Rahaba, musali wa lihule wa mwa Jeriko, naa bonisize tumelo ku Mulimu, naa bonisize bundume ka ku pata matwela ba babeli ba ne ba lumilwe ki Joshua, mi naa bulelezi baana ba ne ba tilo bata matwela bao kuli ba yo ba batela ku sili. Rahaba ni ba ndu ya hae ne ba pilisizwe muta Maisilaele ne ba hapile Jeriko. Rahaba a tuhela mupilelo wa hae wa sibi, a kala ku lapela Jehova ka busepahali, mi a ba kukululu wa Mesia. (Josh. 2:1-6; 6:22, 23; Mat. 1:1, 5) Naa fuyauzwi hahulu kabakala tumelo ya hae ni bundume bwa hae!
9. Debora, Baraki, ni Jaele ne ba bonisize cwañi bundume?
9 Joshua ha sa shwile ibato ba ka silimo sa 1450 B.C.E., Mulimu a keta baana kuli ba be baatuli mwa Isilaele. Mulena Jabini wa Makanana naa nyandisize Maisilaele ka lilimo ze 20. Ka nako yeo Mulimu naa itusisize mupolofita wa musali Debora ku bulelela Muatuli Baraki kuli a lwanise mulena yo. Baraki a kopanya baana ba 10,000 fa Lilundu la Tabori mi ne ba itukiselize ku lwanisa Sisera muzamaisi wa limpi za Jabini. Sisera a shetumukela mwa mulapo wa Kishoni hamoho ni mpi ya hae ni makoloi a yona a 900. Maisilaele ha ne ba keni mwa musindi, Mulimu a tahisa mezi a mañata mi kwa ba ni sileze se ne si palelwisize makoloi a Makanana ku zamaya. Baana ba Baraki ba tula, mi “ba mpi kaufela ya Sisera ba bulawa ka buhali bwa lilumo.” Sisera yena a matela kwa ndu ya Jaele kuli a yo ipata, kono ha naa sa lobezi, Jaele a mu bulaya. Ka ku ya ka bupolofita bwa Debora, Jaele ki yena musali ya naa bubekilwe kabakala tulo yeo. Bakeñisa kuli Debora, Baraki, ni Jaele ne ba bonisize bundume, Isilaele a “pumula kwa lindwa myaha ye 40.” (Baat. 4:1-9, 14-22; 5:20, 21, 31) Baana ni basali ba bañwi ba bañata ni bona ba bonisize tumelo ni bundume.
MANZWI A LUNA A KONA KU TUSA BA BAÑWI KU BA NI BUNDUME
10. Lu ziba cwañi kuli manzwi a luna a kona ku tusa ba bañwi ku ba ni bundume?
10 Ze lu bulela za kona ku tusa balapeli ba bañwi ba Jehova ku ba ni bundume. Mwa lilimo za ma-1000 B.C.E., Mulena Davida naa bulelezi mwanaa hae Salumoni kuli: “U tiye, u itiise pilu, mi u eze; si sabi mi si bilaeli, kakuli Muñaa Bupilo Mulimu, Yena Mulimu wa ka, u inzi ni wena; ha na ku ku tokwisa se siñwi, kamba ku ku tuhela u li nosi, musebezi kaufela wa sebelezo ya Ndu ya Muñaa Bupilo mane u fele.” (1 Makol. 28:20) Salumoni naa ezize ka bundume mi a yahela Jehova tempele ye nde.
11. Manzwi a musizana wa Muisilaele ya bundume naa tusize cwañi mutu yo muñwi?
11 Mwa lilimo za ma-900 B.C.E., manzwi a naa bulezi musizana yo muñwi wa Muisilaele ya naa na ni bundume naa tahisize kuli mutu ya naa kula mbingwa a foliswe. Musizana yo naa hapilwe ki Masiria mi a ba mutangaa Naamani, muzamaisi wa mpi ya naa kula mbingwa. Musizana yo naa ziba limakazo za naa ezize Jehova ka Elisha, mi a bulelela musalaa Naamani kuli muunaa hae ha naa ka ya kwa Isilaele, mupolofita wa Mulimu naa ka yo mu folisa. Naamani a ya kwa Isilaele, a yo foliswa ka makazo, mi a ba mulapeli wa Jehova. (2 Mal. 5:1-3, 10-17) Haiba mu banana ba ba lata Mulimu sina mwa naa mu latela musizana yani, Jehova u ka mi fa bundume kuli mu kutaze baluti, be mu kena ni bona sikolo, ni batu ba bañwi.
12. Manzwi a Mulena Ezekiasi naa amile cwañi batu ba hae?
12 Manzwi a mande a kona ku tusa mutu yo muñwi ku ba ni bundume ha li mwa kozi. Maasirya ha ne ba ilo lwanisa Jerusalema mwa lilimo za ma-700 B.C.E., Mulena Ezekiasi a bulelela batu ba hae kuli: “Mu tiye lipilu, mu eze ka siina, mu si ke mwa saba, mi mu si ke mwa njanja kabakala mulena wa Asirya, ni kabakala silundwamanji kaufela se si ku yena; kakuli lu inzi ni ya fita ye ba inzi ni yena. Yena u inzi ni lizoho la nama; kanti luna lu inzi ni Muñaa Bupilo Mulimu wa luna, ya ka lu tusa, ni ku lu lwanela lindwa za luna.” Manzwi ao naa amile cwañi sicaba sa Juda? Bibele i li: “Sicaba sa tiyela fa manzwi a Ezekiasi.” (2 Makol. 32:7, 8) Kamukwaoswana, manzwi a susueza a kona ku lu tusa ni ku tusa Bakreste ba bañwi ku ba ni bundume ha lu nyandiswa.
13. Obadia sikombwa sa Mulena Akabe naa bonisize cwañi bundume?
13 Fokuñwi lu bonisanga bundume ka ku sa bulela se siñwi. Mwa lilimo za ma-900 B.C.E., Obadia sikombwa sa Mulena Akabe naa bonisize bundume ka ku pata bapolofita ba Jehova ba ba eza mwanda mwa mañope a macwe ka litopa ze peli za batu ba 50 kuli ba si ke ba bulaiwa ki Jezabele muoli ya maswe. (1 Mal. 18:4) Ka ku swana sina Obadia ya naa saba Mulimu, batanga ba Jehova ba bañata kacenu ba silelelize mizwale ni likaizeli ba bona ka bundume, ili ka ku sa bulelela banyandisi litaba ze ama mizwale ni likaizeli bao.
ESTERE NAA LI MUOLI YA BUNDUME
14, 15. Muoli Estere naa bonisize cwañi tumelo ni bundume, mi ki lika mañi ze ne zwile mwateñi?
14 Muoli ya naa bizwa Estere, naa bonisize tumelo ye tuna ni bundume muta Hamani ya maswe naa lelile ku bulaya Majuda kaufela mwa mubuso wo mwa lilimo za ma-400 B.C.E. Majuda ne ba bokolozi ni ku itima lico ha ne ba utwile za mulelo wo, mi mwendi ne ba lapezi ka lipilu za bona kaufela. (Est. 4:1-3) Muoli Estere naa bilaezi hahulu. Mwanahabo yena, Morodekai, naa mu lumezi liñolo le ne li bulela kuli Majuda ba bulaiwe mi a mu bulelela kuli a yo iponahaza ku mulena kuli a mu kupe kuli a tuse sicaba sa hae. Kono mutu ufi kamba ufi ya naa yanga ku mulena a si ka biziwa naa bulaiwanga.—Est. 4:4-11.
15 Morodekai naa bulelezi Estere kuli haiba a ikuzeza, Jehova naa ka pilisa Majuda ka mukwa u sili. Morodekai naa bulezi kuli libaka Estere ha naa bile muoli mwendi ne li la kuli a tuse batu ba Jehova. Estere a kupa Morodekai kuli a kopanye Majuda ba ba mwa Shushani ilikuli ba itime lico. Mi Estere a li: “Ni na, ni . . . ka itima lico cwalo. Kihona ni ka kena ku mulena, mulao niha u sa lumeli. Ha ni ka shwa, ni shwe cwalo.” (Est. 4:12-17) Estere naa ezize ka bundume, mi buka ya Estere i bonisa kuli Mulimu naa lamulezi batu ba hae. Kacenu, Bakreste ba ba tozizwe ni lingu ze ñwi ba bonisanga bundume bo bu swana ha ba nyandiswa, mi Jehova, yena “ya utwa milapelo,” wa ba tusanga.—Mu bale Samu 65:2; 118:6.
“MU TIYE LIPILU”
16. Jesu naa tomezi banana mutala ufi?
16 Ka nako ye ñwi Jesu ha naa na ni lilimo ze 12, bashemi ba hae ne ba mu fumani mwa tempele, “a inzi mwahalaa baluti, a nzaa ba teeleza ni ku ba buza lipuzo.” Mi “ba ne ba mu teeleza kaufela ne ba zwelapili ku komoka kutwisiso ya hae ni likalabo za hae.” (Luka 2:41-50) Jesu niha naa li mwanana, naa na ni tumelo ni bundume bwa ku buza baluti ba bahulu ku yena ha naa li mwa tempele. Banana ba mwa puteho ya Sikreste kacenu ba swanela ku hupulanga mutala wa Jesu. Ku eza cwalo ku ka ba tusa ku itusisa kolo ifi kamba ifi ye ba na ni yona ya ku ‘ikalabela ku mutu kaufela ya ba buza za sepo ya bona.’—1 Pit. 3:15.
17. Ki kabakalañi Jesu ha naa susuelize balutiwa ba hae kuli ba “tiye lipilu,” mi ki kabakalañi ha lu tokwa ku ba ni bundume?
17 Jesu naa susuelize ba bañwi kuli ba “tiye pilu.” (Mat. 9:2, 22) Naa bulelezi balutiwa ba hae kuli: “Ha mu bone! Nako ya taha, mi mane se i tile, muta mu ka hasana yo muñwi ni yo muñwi kwa ndu ya hae mi mu ka ni siya ni nosi; mi niteñi ha ni yo ni nosi, kakuli Ndate u inzi ni na. Ni mi bulelezi lika ze kuli ka na, mu be ni kozo. Mwa lifasi mu mwa ñalelwa, kono mu tiye lipilu! Ni tuzi lifasi.” (Joa. 16:32, 33) Sina balateleli ba Jesu ba kwa makalelo, ni luna lu toilwe ki lifasi, kono ha lu lati ku ba ba lifasi. Lwa kona ku ba ni bundume bwa ku ikambusa kwa lifasi haiba lu kengeyela mutala wa Jesu wa ku ba ni bundume. Naa tuzi lifasi, mi ni luna lwa kona ku li tula.—Joa. 17:16; Jak. 1:27.
MU “NDUMEBE!”
18, 19. Muapositola Paulusi naa bonisize cwañi tumelo ni bundume?
18 Muapositola Paulusi naa tiyezi miliko ye miñata. Ka zazi le liñwi, Majuda ne ba batile ku bulaya Paulusi, kono masole ba Maroma ba mu lamulela. Ka nako ya busihu, “Mulena a to mu yema kwatuko mi a li ku yena: ‘U ndumebe! Kakuli sina mo u pakezi za ka ka ku tala mwa Jerusalema, u lukela ku yo paka cwalo ni mwa Roma.’” (Lik. 23:11) Mi Paulusi naa ezize honacwalo feela.
19 Paulusi naa nyazize “baapositola ba batuna” a sa sabi, ili ba ne ba bata ku sinya puteho ya mwa Korinte. (2 Makor. 11:5; 12:11) Batu bao ne li baapositola ba buhata. Kono Paulusi yena naa kona ku paka kuli naa lumilwe ki Jesu kakuli naa talimani ni lika ze cwale ka ku tamiwa, ku natakiwa, ku tama misipili ye taata, tala, linyolwa, sikobyoti, ni ku ikalelwa za liputeho kaufela. (Mu bale 2 Makorinte 11:23-28.) Mutala wa hae o munde wa ku ba ni bundume ni tumelo ne u bonisize kuli maata a hae naa zwa ku Mulimu!
20, 21. (a) Mu fe mutala o bonisa kuli lu tokwa ku ba ni bundume kuli lu tiyele miinelo ye taata mwa bupilo. (b) Ki mwa miinelo ye cwañi mo lu tokwa ku ba ni bundume, mi ki buikolwiso mañi bo lu kona ku ba ni bona?
20 Haki Bakreste kaufela ba ba ka nyandiswa hahulu. Kono kaufelaa luna lu swanela ku ba ni bundume kuli lu tiyele miinelo ye taata ya mwa bupilo. Ka mutala, mutangana yo muñwi wa kwa Brazil naa swalisananga ni sikwata se siñwi sa likebenga. Ha sa itutile Bibele, a lemuha kuli naa tokwa ku eza licinceho, kono hañata mutu ya naa tuhelanga ku swalisana ni sikwata seo naa bulaiwanga. Mutangana yo a lapela, mi a itusisa mañolo ku taluseza mueteleli wa sikwata seo libaka ha naa bata ku tuhela ku swalisana ni sona. Mutangana yo naa lukuluzwi a sa fiwi koto ifi kamba ifi, mi a ba muhasanyi.
21 Lu tokwa ku ba ni bundume kuli lu kutaze taba ye nde. Mikulwani ba Sikreste ba tokwa ku ba ni bundume kuli ba zwelepili ku sepahala kwa sikolo. Ba bañwi ba tokwa ku ba ni bundume kuli ba kupe sibaka kwa mubeleko ilikuli ba yo fumaneha kwa mukopano wa sikiliti ka mazazi kaufela. Mi lu tokwa ku ba ni bundume mwa miinelo ye miñwi ye miñata. Ku si na taba ni butata bo lu talimana ni bona, Jehova u ka utwa litapelo za luna ze “ezizwe ka tumelo.” (Jak. 5:15) Mi kaniti wa kona ku lu fa moya wa hae o kenile kuli lu kone ku itiisa ni ku ba ni bundume luli!
[Lipuzo za Tuto]
[Siswaniso se si fa likepe 11]
Enoke naa kutalize ka bundume mwa lifasi la banyefuli
[Siswaniso se si fa likepe 12]
Jaele naa li ya tiile ni ya bundume
