Hihi Nĩ Wagĩrĩirũo Kwĩhoka Ũrĩa Wona Mũndũ Riita rĩa Mbere?

 NDAGĨTARĨ ũmwe aahurũkĩte gwake nyũmba akĩĩrorera tabarĩra ĩmwe ya TV ĩrĩa yonanagia mũtongoria ũmwe wa thirikari ya Ireland. Thutha wa kũmũrora wega ũthiũ-inĩ, ndagĩtarĩ ũcio akĩona kĩndũ eeciririe atĩ nĩ ũimbo ũngĩrehe mũrimũ wa kansa. Akĩmũtaara athiĩ akarorũo na ihenya mũno.

Arorũo, ũhoro ũcio ũkĩoneka atĩ warĩ wa ma. Ndagĩtarĩ ũcio aarĩ na kĩrĩa rĩmwe gĩtagwo riitho rĩa ndagĩtarĩ, ũguo nĩ kuuga, ũhoti wa kũmenya mũrimũ wa mũrũaru na njĩra ya kũmũrora tu. No rĩrĩ, andũ amwe nĩ monaga ta makoragwo na “riitho rĩa ndagĩtarĩ,” rĩa kũmenya ngumo cia andũ arĩa angĩ, ũmũndũ, na wĩhokeku wao.

Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, athomi nĩ mageretie gũcaria njĩra cia gĩsayansi cia kũhota kũmenya ngumo cia mũndũ na njĩra ya kũmũrora ũrĩa ahaana. Encyclopædia Britannica ĩtaaragĩria ũhoro ũcio arĩ ‘sayansi ĩkoniĩ ngumo cia mũndũ iria iguũragio nĩ ũrĩa thithi, na mwĩrĩ wake ũhaana.’ Karine ya 19, andũ arĩa matuĩragia ũhoro wa andũ na mĩikarĩre yao, ta Francis Galton, mũihwa wa Charles Darwin, na andũ arĩa matuĩragia ũhoro wa wĩki naĩ, ta Cesare Lombroso wa Italy, nĩ maarĩ na morutani na njĩra ta icio, iria nyingĩ ciacio rĩu nĩ ciariganĩire.

O na kũrĩ ũguo, andũ aingĩ nĩ metĩkĩtie atĩ no kũhoteke gũtua ũndũ wa ma wĩgiĩ mũndũ na njĩra ya kũmũrora tu ũrĩa ahaana na igũrũ. Hihi nĩ twagĩrĩirũo kwĩhoka maũndũ ta macio?

Gũtuĩra Mũndũ Kũringana na Ũrĩa Ahaana

Kĩonereria kĩmwe kĩega kĩgiĩ gũtuĩra mũndũ kũringana na ũrĩa wamuona riita rĩa mbere kĩrĩ thĩinĩ wa Bibilia ibuku-inĩ rĩa Samueli wa Mbere. Jehova eerire mũnabii Samueli athiĩ agaitĩrĩrie maguta mũndũ ũmwe thĩinĩ wa famĩlĩ ya Jesii nĩguo atuĩke mũthamaki thĩinĩ wa Isiraeli. Tũthomaga ũũ: “Na gũgĩkinya atĩrĩ, atĩ [ariũ a Jesii] maakinya ho, akĩbara Eliabu, akĩĩĩra atĩrĩ, Ti itherũ mũndũ wa Jehova ũrĩa ũgũitĩrĩrio maguta ekũrũgama mbere yake. No Jehova akĩĩra Samueli atĩrĩ, Tiga kũmũbara gĩthiithi, kana kĩũga kĩa ũrĩa araihĩte, nĩ ũndũ nĩ nĩndĩmũregete, nĩ gũkorũo Jehova ndonaga ta ũrĩa mũndũ wa gũkũ thĩ onaga; mũndũ wa gũkũ thĩ abaraga one ũrĩa mũndũ  atariĩ akĩonwo na maitho, no rĩrĩ, Jehova abaraga ngoro thĩinĩ.” Ũndũ ũcio ũgĩcokerũo harĩ ariũ angĩ atandatũ a Jesii. Mũthia-inĩ, mũgarũ na ũrĩa Samueli na Jesii meeciragia, Ngai agĩthuura mũriũ wa kanana, Daudi, kamwana kanini o na gũtarĩ mũndũ weciragia gũgeeta, agaatuĩka mũthamaki.—1 Samueli 16:6-12.

O na ũmũthĩ maũndũ matigarũrũkĩte mũno. Mĩaka mĩnini mĩhĩtũku, thĩinĩ wa bũrũri wa Njĩrĩmani, mũthomi ũmwe wa maũndũ ma wĩki naĩ nĩ eekire ũtuĩria akĩhũthĩra arutwo 500 a watho. Kwarĩ na “ageni” 12 matooĩkaine arĩa meetĩtwo. Acio maarĩ, mũnene ũmwe wa thigari, mũnene wa thitango, mũigi kĩgĩna ũmwe wa yunibacĩtĩ, na mũruti wĩra wa mũingĩ, na mawakiri maigana ũna na aruti wĩra igoti-inĩ na eki naĩ atatũ. Arutwo acio maarĩ moige wĩra wa o ũmwe wa ageni acio, na moige nũ harĩ andũ acio wagĩrĩire gũtuĩrũo kĩoho kĩa njera na nĩ ũndũ wa ihĩtia rĩrĩkũ. Maarĩ moige maũndũ macio mothe na o kũmarora ũrĩa mahaanaga na maũndũ marĩa mooigire atĩ nĩmo mendete.

Moimĩrĩro marĩ marĩkũ? Gĩcunjĩ kĩa 75 harĩ igana kĩa arutwo acio nĩ maahotire kũmenya andũ arĩa kũna maarĩ eki naĩ. No ta gĩcunjĩ kĩa 60 harĩ igana kĩa arutwo nĩ mooigire atĩ andũ angĩ kenda maarĩ eki naĩ o na gũtuĩka tiguo kwarĩ. Mũrutwo 1 harĩ 7 oigire atĩ mũnene wa thitango aarĩ mwendia wa ndawa cia ũrĩĩu, na mũrutwo 1 harĩ 3 akiuga atĩ mũnene wa thigari aarĩ mũici! Gũtuĩra mũndũ na njĩra ya kũrora ũrĩa ahaana no gũtũme mũndũ atue ũrĩa gũtarĩ. Nĩkĩ?

No Ũheenio nĩ Ũrĩa Mũndũ Ahaana

Rĩrĩa twacemania na mũndũ riita rĩa mbere, nĩ tũkoragwo na mwerekera wa gwĩciria maũndũ mamũkoniĩ tũkĩringithania na maũndũ mangĩ twanacemania namo. No tũmũtuĩre ũrĩa gũtarĩ nĩ ũndũ wa kũrora tu ũrĩa ahaana na igũrũ. Igũrũ rĩa ũrĩa mũndũ aroneka, no tũmũrore kana tũmũtuĩre kũringana na bũrũri ũrĩa oimĩte, rũrĩrĩ rwake, wĩra wake, kana ndini yake.

Angĩkorũo ũrĩa tweciria wĩgiĩ mũndũ nĩ watuĩka wa ma, tuonaga mawoni maitũ nĩ mega na tũgetĩkia biũ atĩ no tũtuĩre mũndũ na kũmũrora twamuona riita rĩa mbere. O na kũrĩ ũguo, rĩrĩa twamenya atĩ nĩ tũratuĩte itua rĩtarĩ rĩega, twĩkaga atĩa? Angĩkorũo tũrĩ ehokeku, tũtiganaga na mawoni macio tũrarĩ namo, na tũgacaria maũndũ ma ma. Tũngĩaga gwĩka ũguo, no tũkorũo tũkĩhĩtĩria andũ arĩa angĩ, o tondũ wa mwĩtĩo witũ wa kuona ta tũũĩ mũno gũtuĩra andũ arĩa angĩ.

Gũtuĩra mũndũ na njĩra ya kũrora ũrĩa ahaana no gũkorũo na moimĩrĩro moru, to harĩ ũrĩa ũratuĩrũo no nĩ nginya harĩ ũrĩa ũratuanĩra. Kwa ngerekano, karine-inĩ ya mbere, Ayahudi aingĩ nĩ maaregire gwĩtĩkĩra atĩ Jesu nĩwe warĩ Mesia ũrĩa weranĩirũo. Nĩkĩ? Maamũroraga ũrĩa ahaanaga na igũrũ, makona o mũrũ wa mũtharamara. O na gũtuĩka nĩ maamakagio nĩ ciugo irĩ na ũũgĩ cia Jesu na maũndũ marĩa eekaga, nĩ maaregire gwĩtĩkia atĩ no akorũo arĩ makĩria ma ũrĩa o matuĩte, makĩrũmĩrĩra mawoni mao ene. Mwĩcirĩrie ũcio wao nĩ watũmire Jesu aambĩrĩrie kũhunjĩria andũ angĩ akiugaga ũũ: “Mũnabii-rĩ, kũndũ aagaga gĩkumio no bũrũri wao, na kwao mũciĩ.”—Mathayo 13:54-58.

Ayahudi acio maarĩ a rũrĩrĩ rwatũire rwetereire Mesia kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ. Gwĩtĩkĩria ũrĩa moonire rĩa mbere ũmagirĩrĩrie gũkũũrana Mesia, kwarĩ na moimĩrĩro moru mũno, ma kũregwo nĩ Ngai. (Mathayo 23:37-39) Arũmĩrĩri a Jesu o nao no maathutũkanagio. Andũ aingĩ matingĩetĩkirie atĩ gakundi kanini ka ategi a thamaki, arĩa maamenagĩrĩrio nĩ andũ arĩa maarĩ athomu na atongoria a ndini ĩrĩa yarĩ nene, nĩ mangĩakorirũo na ũndũ wa bata wa kuuga. Arĩa maathire na mbere gwĩtĩkia ũrĩa maatuire o riita rĩa mbere nĩ moorirũo nĩ mweke wa mwanya wa gũtuĩka arũmĩrĩri a Mũrũ wa Ngai.—Johana 1:10-12.

 Amwe nĩ Maagarũrĩire Mwĩcirĩrie Wao

Nĩ kwarĩ andũ maatũraga mahinda mamwe na Jesu gũkũ thĩ arĩa maarĩ enyihia ũndũ maagarũrĩire mwĩcirĩrie wao mona maũndũ marĩa Jesu eekaga. (Johana 7:45-52) Amwe ao maarĩ a famĩlĩ ya Jesu, arĩa mbere-inĩ matoonaga ta mũndũ ũmwe metainwo angĩatuĩkire Mesia. (Johana 7:5) Thutha ũcio, nĩ maagarũrĩire mwĩcirĩrie wao na makĩmwĩtĩkia. (Atũmwo 1:14; 1 Akorintho 9:5; Agalatia 1:19) O ũndũ ũmwe, mĩaka mĩingĩ thutha ũcio bũrũri-inĩ wa Roma, Ayahudi amwe nĩ meetĩkĩrire gũthikĩrĩria Paulo we mwene ithenya rĩa gwĩtĩkia mũhuhu ũrĩa watheremagio nĩ thũ cia Ũkristiano. Thutha wa kũmũthikĩrĩria, amwe ao nĩ maatuĩkire Akristiano.—Atũmwo 28:22-24.

Ũmũthĩ, andũ aingĩ nĩ makoragwo na mawoni matagĩrĩire megiĩ Aira a Jehova. Nĩkĩ? Maita maingĩ, ti tondũ atĩ nĩ methuthurĩirie maũndũ kana makamenya atĩ maũndũ marĩa Aira a Jehova mekaga kana marĩa metĩkĩtie matiumanĩte na maandĩko. Ithenya rĩa ũguo, matingĩtĩkia atĩ Aira a Jehova no makorũo makĩaria ũhoro wa ma. O ta ũrĩa ũkũririkana, mawoni ta macio, no ta marĩa maarĩ na andũ aingĩ a karine ya mbere kwerekera Akristiano a mahinda macio.

Ti ũndũ wa gũtũmakia atĩ andũ arĩa merutanagĩria kũrũmĩrĩra kĩonereria kĩa Jesu nĩ meragwo maũndũ ma kũmamenereria. Tũngĩaga kũmaka nĩkĩ? Tondũ Jesu nĩ aaheire arũmũrĩri ake mũkaana ũyũ: “Na mũgathũũrũo nĩ andũ othe nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩakwa.” No akĩmekĩra ngoro na ciugo ici: “Ũrĩa wa gũkirĩrĩria o nginya hĩndĩ ya marigĩrĩrio, nĩwe ũkahonoka.”—Mathayo 10:22.

Magĩathĩkĩra watho wa Jesu, Aira a Jehova nĩ merutanagĩria mũno ũmũthĩ gũtwarĩra andũ ũhoro ũrĩa mwega wa Ũthamaki wa Ngai thĩinĩ wa thĩ yothe. (Mathayo 28:19, 20) Arĩa maregaga biũ gũthikĩrĩria meigaga ũgwati-inĩ wa kũrũo nĩ mweke wa kuona njĩra ya muoyo wa tene na tene. (Johana 17:3) Ĩ wee nawe? Hihi ũrĩtongoragio tu nĩ ũrĩa wona riita rĩa mbere na maũndũ marĩa ũreciragia tene, kana nĩ ũrĩkoragwo wĩhaarĩirie gũthuthuria maũndũ marĩa ma ma wĩ na ngoro njega? Ririkana: Ũrĩa mũndũ ahaana na igũrũ no ũtũheenie, na maũndũ marĩa tũngĩĩciria igũrũ rĩa mũndũ no makorũo matarĩ ma ma, no tũngĩthuthurĩria maũndũ tũrĩ na ngoro njega no tũkorũo na moimĩrĩro mega mũno.—Atũmwo 17:10-12.

[Mbica karatathi ka 27]

Ũrĩa Ayahudi moonire Jesu rĩa mbere nĩ watũmire mamũrege arĩ we Mesia

[Mbica karatathi ka 29]

Hihi ũrĩa wee wonaga Aira a Jehova wĩhocetie harĩ ũrĩa ũmonaga kana nĩ harĩ maũndũ ma ma?