Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Utuku wimanyina pa mmuenenu wa kumpala uudi nende bua muntu anyi?

Utuku wimanyina pa mmuenenu wa kumpala uudi nende bua muntu anyi?

Utuku wimanyina pa mmuenenu wa kumpala uudi nende bua muntu anyi?

PAVUA munganga mukuabu musombe mu nzubu muende umona televizion, wakamona baleja ministre kampanda wa mu ditunga dia Irlande. Munganga eu mumane kutangila bimpe menemene tshimfuanyi tshia ministre eu, wakamona ne: ministre uvua ne kansere. Wakamuambila bua aye kudienzeja mateta mu lupita lukasa.

Mateta akaleja ne: munganga eu uvua muambilamu. Munganga eu uvua ne tshidibu babikila imue misangu ne: dîsu dia kunjandula nadi masama, mbuena kuamba ne: dimanya dia kujingulula disama didi nadi mubedi anu ku tshimuenekelu patupu. Kadi bamue bantu badi badiumvua bu badi ne dimanya dia buena edi padibu bajinga bua kujingulula bikadilu bia muntu, bumuntu buende ne mudiye wa kueyemena.

Mu kupita kua bidimu, bakebuludi bavua batete bua kuvudija dimanya diabu dia sianse bua kufika ku dimanya bikadilu bia muntu ku diambuluisha dia tshimuenekelu tshiende. Badi babikila sianse eu ne: “dilonga dia tshimuenekelu tshia muntu (Physionomie), didi mukanda kampanda uleja bu diumvuija dia bumuntu bua muntu ku diambuluisha dia tshimuenekelu tshiende, bitupa biende bia mubidi anyi mudi mubidi wende.” (Encyclopædia Britannica) Mu bidimu bia 1800, Francis Galton muanabu ne Charles Darwin bamanyi ba malu a nsombelu ya bantu ne Cesare Lombroso mumanyi wa malu a dibunda dia bibawu wa mu ditunga dia Italie bavua pabu ne ngenyi ne mamanya a mushindu eu bikadi bantu bapue muoyo.

Kadi bantu ba bungi batshidi anu bitaba ne: kudi mushindu wa kumanya tshidi muntu paudi utangila anu tshimuenekelu tshiende patupu. Mbimpe kuimanyina pa mmuenenu wa kumpala eu anyi?

Kushindamena ku tshimuenekelu

Mu Bible, mu mukanda wa Samuele wa kumpala mudi tshilejilu tshia kushindamena anyi kubenga kushindamena pa mmuenenu wa kumpala utudi nende bua muntu. Yehowa Nzambi wakalomba muprofete Samuele bua kuya kuela umue wa ku bana ba Yishayi manyi bua kuluaye mukalenge wa Isalele. Bible udi utuambila ne: ‘Pakalua [bana ba Yishayi], yeye wakatangila Eliaba, wakamba ne: bulelela, udi Yehowa musungule udi kumpala kuende. Kadi Yehowa wakambila Samuele ne: kutangidi mpala wende, anyi bule buende, bualu bua meme ngakamupidia; Yehowa kena utangila bu mudi bantu batangila, bualu bua bantu badi batangila anu mubidi, kadi Yehowa udi utangila mu mutshima.’ Bakambila Samuele mêyi a muomumue bua bana bakuabu ba Yishayi basambombo. Ndekelu wa bionso, bishilangane ne muvua muprofete ne Yishayi bela meji, Nzambi wakasungula Davidi muana wa muanda mukulu utshivua nsonga uvua muntu nansha umue kayi wela meji bua kulua nende kumpala kua Samuele.​—1 Samuele 16:6-12.

Malu adi enzeka mushindu eu too ne lelu. Bidimu bikese bimane kupita, mulongeshi wa malu a dibunda dia bibawu wa mu ditunga dia Allemagne wakela balongi ba malu a mikenji 500 diteta. Bavua babikile bantu 12 bavua balongi abu kabayi bamanye to. Mu bantu aba muvua mfumu wa basalayi, nzuji muimanyinyi wa malu a mbulamatadi, mulami wa tshibutshilu tshia mu iniversite, mutangidi wa malu a bantu, bamue bantu batu bakuilangana ku tubadi, balombodi ba tubadi ne babundi ba bibawu basatu. Bavua balombe balongi aba bua baleje nnganyi wa ku bantu bavuabu babikile abu uvua muenze buloko, tshilumbu tshivuaye muenze, ne bavua kabidi ne bua kuleja mudimu wa yonso wa ku bantu aba, kuleja malu onso aa bashindamena pa tshimuenekelu tshia bantu abu ne pa malu adi bantu abu baleje ne: ngatubu basue kuenza.

Bualu ebu buvua bupatule bipeta kayi? Balongi batue 75 pa lukama ke bavua bajingulule babundi ba bibawu basatu balelela. Kadi balongi batue ku 60 pa lukama bavua pabu bajingulule bantu tshitema ba munkatshi mua bantu abu bu bashipi ba mikenji, pabi kabivua nanku to. Mulongi umue pa balongi 7 uvua muleje ne: nzuji muimanyinyi wa malu a mbulamatadi uvua mupanyishi wa diamba, ne mulongi umue pa balongi 3 uvua muleje ne: mfumu wa basalayi uvua muivi! Dilumbuluisha muntu dimanyine pa tshimuenekelu kaditu anu dilelela to. Bua tshinyi?

Tshimuenekelu tshitu tshishima imue misangu

Patudi tupetangana ne muntu bua musangu wa kumpala, tutu imue misangu tujinga kufuikakaja tshidi muntu au, bimanyine pa malu ende a kale atudi bamanye. Mu nsombelu eyi, tudi tuimanyina anu pa malu a pa mutu pa mutu, tulumbuluisha muntu bilondeshile mmuenenu utudi nende. Pa kumbusha tshimuenekelu tshia muntu, tudi kabidi mua kulumbuluisha muntu bashindamena pa ditunga diabu, tshisamba tshiabu, nsombelu wende anyi tshitendelelu tshidiye.

Tuetu bamone ne: tshitudi tuela meji bua muntu kampanda ntshilelela, tudi mua kudianyisha bua mutudi ne meji ne kutuadija kueyemana bikole mmuenenu wa kumpala utudi nende bua muntu kampanda. Kadi tuetu balue kumona ne: tuvua bele meji bibi menemene, netuenze tshinyi? Tuetu bikale ne budipuekeshi, netulekele meji mabi awu ne kutuadija kumona malu anu mudiwu. Tuetu katuyi benze nanku, tudi mua kufika kudinyingalaja bantu bakuabu anyi kubenzela bibi menemene bua lutambishi lutudi nalu lua kuenza mudimu ne tshitudi tuangata bu dimanya dia bungi dia kulumbuluisha muntu anu ku tshimuenekelu tshiende.

Padi muntu welela mukuabu meji kampanda anu bua tshimuenekelu tshiende, udi mua kudienzela bibi ne kuenzela mukuabu au bibi. Tshilejilu, mu bidimu lukama bia kumpala, bena Yuda ba bungi bakabenga bua kuitaba Yezu bu Masiya uvuabu balaye. Bua tshinyi? Bavua babenge bualu bavua bimanyine pa tshimuenekelu, bavua bamona Yezu anu bu muana wa muena mabaya wa mu ditunga diabu. Nansha muvua mêyi a Yezu aleja muvuaye ne meji ne bishima biende bikemesha bena Yuda bikole, bakabenga bua kuitaba ne: uvua muntu wa mushinga bua tshikavuabu natshi mu lungenyi bilondeshile mmuenenu wabu. Ngikadilu wabu eu wakasaka Yezu bua kuya kuyisha bantu bakuabu. Wakabambila mene ne: ‘Muprofete udi ne butumbi mu miaba yonso, kadi kena nabu ku luseke luabu ne mu nzubu wende.’​—Matayi 13:54-58.

Bena Yuda aba bavua ba mu tshisamba tshivua tshindile Masiya bidimu bia bungi. Bu muvuabu balekele mmuenenu wabu wa kumpala uvuabu nende bua Yezu ubapangisha bua kuitaba Masiya pavuaye mufike, bakajimija diakalenga dia kuanyishibua kudi Nzambi. (Matayi 23:37-39) Bantu bavua ne mmuenenu wa buena eu bua bayidi ba Yezu. Kabivua bipepele bua bantu ba bungi kuitababu kasumbu kakese ka balobi, bavua bantu bavua balonge bikole ne bamfumu ba bitendelelu balengulula ne: kavua mua kuikala ne bualu bua nsongo bua kuamba. Bantu bavua batungunuke ne kuimanyina pa mmuenenu wabu wa kumpala bavua bajimije diakalenga dia kulua bayidi ba Muana wa Nzambi.​—Yone 1:10-12.

Bamue bakashintulula ngelelu wabu wa meji

Kuvua bamue bantu ba mu tshikondo tshia Yezu bavua ne budipuekeshi bua bungi bavua bashintulule ngelelu wabu wa meji pavuabu bamone malu avua Yezu muenze. (Yone 7:45-52) Munkatshi mua bantu aba muvua kabidi bena mu dîku dia ba Yezu ba bungi, bavua kabayi bitaba kumpala ne: mulela wabu uvua mua kuikala Masiya. (Yone 7:5) Bualu bua disanka, mu kupita kua bidimu, bakalua kushintulula mmuenenu wabu ne kumuitababu. (Bienzedi 1:14; 1 Kolinto 9:5; Galatiya 1:19) Bia muomumue, bidimu bia bungi pashishe, bamue baleji mpala ba bena Yuda bavua mu Lomo, bakajinga bua kuteleja mupostolo Paulo nkayende pamutu pa kulonda malu a dishima avua bena lukuna ba bena Kristo batangalaje. Bobu bamane kumuteleja, bamue ba kudibu bakalua bena Kristo.​—Bienzedi 28:22-24.

Lelu eu bantu ba bungi badi ne mmuenenu mubi bua Bantemu ba Yehowa. Bua tshinyi? Bualu misangu ya bungi, kabatu badianjila kukonkonona malu adi Bantemu bitaba ne benza bua kumanya ni nga mu Bible. Kadi bantu ba bungi kabena bitaba ne: Bantemu ba Yehowa badi ne bulelela budibu mua kulongesha bantu to. Wewe mutangile bimpe, neumone ne: mmuenenu eu mmufuanangane ne uvua nende bantu ba bungi mu bidimu lukama bia kumpala bua bena Kristo ba kumpala.

Kabiena bitukemesha bua malu mabi adibu bamba bantu badi baditatshisha bua kulonda tshilejilu tshia Yezu to. Bua tshinyi? Bualu Yezu wakadimuija bayidi bende balelela ne: ‘Bantu bonso nebikale nenu lukuna bua dîna dianyi.’ Kadi wakabakankamija ne mêyi aa: ‘Wananukila too ne ku nshikidilu neasungidibue.’​—Matayi 10:22.

Bua kutumikila mukenji wa Yezu, lelu Bantemu ba Yehowa badi benza mudimu mukole wa kuyisha lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi pa buloba bujima. (Matayi 28:19, 20) Bantu badi babenga ne muoyo umue bua kubateleja badi bajimija diakalenga dia kupeta njila udi ufikisha ku muoyo wa tshiendelele. (Yone 17:3) Kadi wewe udi wela meji kayi? Neushale pebe mushindamene pa mmuenenu wa kumpala uutu nende bua muntu peshi newitabe bua kukonkonona malu adi atangila muntu au ne meji mimpe anyi? Vuluka ne: tshimuenekelu tshitu imue misangu tshishima ne mmuenenu uudi nende bua muntu udi mua kuikala mubi. Kadi wewe mukonkonone malu ne meji mimpe udi mua kufika ku bipeta bimpe bidi mua kukusankisha bikole.​—Bienzedi 17:10-12.

[Tshimfuanyi mu dibeji 27]

Mmuenenu wabu wa kumpala uvua mufikishe bena Yuda ba bungi bua kubenga kuitaba Yezu bu Masiya

[Tshimfuanyi mu dibeji 29]

Mmuenenu uutu nende bua Bantemu ba Yehowa mmushindamene pa biakulakula peshi pa bijadiki anyi?