Abena Aztec ba Muno Nshiku Basanguka Abena Kristu

“Amatempele yalibongolweke, yasangwike imito, ifilubi fyalyonaike, na mabuuku ya mushilo yalipiile, lelo ukufika fye na ino nshita abena India balitwalilila ukupepa balesa abo balepepa ukufuma na kale.” —Las antiguas culturas mexicanas (Intambi sha ku Kale Isha Bena Mexico).

ABENA Aztec bekala mu Mexico. Mu myaka yaba 1200 bali fye umutundu uunono lelo mu kuya kwa nshita balishilefula no kupanga ubuteko bwa maka kwati bwa bena Inca aba ku Peru. Nangu ca kutila ubuteko bwa bena Aztec bwalipwile ilyo abena Spain bacimfishe umusumba ukalamba uwa Tenochtitlán mu 1521, ululimi lwabo ulwa Nahuatl lwena balalulanda na lelo. * Mu fitungu nalimo 15 ifya mu Mexico, mwaba abantu nalimo 1.5 milioni abalanda iciNahuatl. Ici calenga ukuti abena Aztec batwalilile ukusumina mu fyo basuminemo kale, nge fyo amashiwi yali pa ntendekelo ayalandile Walter Krickeberg yalelanga. Finshi fimo ifyo abena Aztec basuminemo?

Intambi Ishayafya Lelo Isho na Bambi Balekonka

Nalimo ulutambi lwa bena Aztec ulwaishibikwa sana lwa kutuula abantu amalambo. Icalengele balecita ifi ni co basumine ukuti akasuba kakafwa nga ca kutila tabalekapeela imitima ya bantu no mulopa. Diego Durán, uwa mwi calici lya Katolika uwa ku Spain atile, mu 1487, ilyo kwali ukupeela itempele ilikalamba ilya mu Tenochtitlán, abantu ukucila pali 80,000 balibepeye no kubatuula amalambo mu nshiku fye shine.

Nangu ca kuti abena Spain abengi balipeshiwe amano pali ulu lutambi, balipapile sana ukusanga ukuti ifisumino fimbi ifingi ifya bena Aztec fyalipalene ne fyo Icalici lyabo ilya Katolika lyasuminemo. Ku ca kumwenako, abena Aztec nga balesefya imfwa ya kwa Yesu, balelya ifimpashanya fya balesa babo ifyo balepangila na mataba. Limo balelya ne mibili ya bantu abo bapeele ilambo. Abena Aztec balebomfya umusalaba, baleya ku cilapilo kabili balebatisha no tunya. Nalimo icapapwishe sana ico bapalenemo na baKatolika ca kuti ba Aztec balepepa Tonantzin, nacisungu “Nyina wa Balesa,” uo baleita ukuti Nyinefwe Mwaice.

Cashimikwa ukuti mu 1531 Katolika Nacisungu uwa ku Guadalupe uwalelanda iciNahuatl alimonekele ku mwina Aztec uwa ku India pa lupili apo abena Aztec balepepela lesa Tonantzin. Ici calengele ukuti abena Aztec basanguke baKatolika. Abena Aztec bakuuliile uyu nacisungu ulufuba apabelele itempele lya kwa lesa Tonantzin. Lyonse pa 12 December, abena Mexico abengi nga nshi balaya mu kupepa pe calici lyabela pali ulu lupili, kabili abengi pali aba balanda iciNahuatl.

Mu ncende bekala ishabela mu mpili, abalanda iciNahuatl balakwata imitebeto iingi iyo basefesha abatakatifu, kabili imo ilapoosa inshiku ishingi ne lyo fye imilungu. Icitabo citila El universo de los aztecas (The Universe of the Aztecs) cilanda ukuti aba Nahuatl “balinganya ukupepa abatakatifu aba ku Katolika ku mitebeto abantu balesefya ilyo Cortés  talabako.” Aba Nahuatl balitemwa sana no kupepa imipashi. Nga balwala, baya ku ng’anga ku kubasangulula kabili ing’anga ilatuula na malambo ya nama. Na kabili, abengi tabaishiba ukubelenga no kulemba; tabaishiba ukubelenga iciSpanish nelyo iciNahuatl. Pa mulandu wa ntambi shabo, umutundu, no bupiina, abengi balabakankamba.

Icine ca mu Baibolo Cafika ku Bena Aztec

Pa myaka iingi, Inte sha kwa Yehova mu Mexico balibombesha ukushimikila “imbila nsuma ya bufumu” ku bantu bonse. (Mateo 24:14) Mu 2000, aba pe ofeshi lya Nte sha kwa Yehova ilya ku Mexico batendeke umulimo wa kushimikila abantu bonse abalanda iciNahuatl mu lulimi lwabo no kupanga ifilonganino fya ciNahuatl ifya balelongana mu cilonganino balelanda iciSpanish. Balipangile ibumba lya kupilibula impapulo ishilanda pa fya mu Baibolo mu lulimi lwa ciNahuatl. Na kabili, balitendeke no kubasambilisha ukubelenga no kulemba mu lulimi lwabo. Finshi fyafuma muli ifi bacitile? Natulande pa fya kumwenako fimo.

Ilyo umwanakashi umo akutike ku lyashi lya Baibolo mu ciNahuatl pa muku wa kubalilapo, alandile ukuti: “Napapita imyaka 10 ukutula apo twatendekela ukulongana kabili lyonse tufumamo ninshi imitwe ilekalipa pantu tatumfwikisha iciSpanish. Nomba ifi cili kwati e lyo tutendeke ukulongana!” Ba Juan abali ne myaka 60 na bena mwabo e lyo na bana babo baalesambilila Baibolo kabili pa myaka 8 balelongana mu cilonganino umo balelanda iciSpanish, lelo tabaleya pa ntanshi mu fya kwa Lesa. Lyena batendeke ukusambilila Baibolo mu ciNahuatl. No mwaka tawapwile, ba Juan balibatishiwe no kuba Inte ya kwa Yehova!

Nga fintu twamona, abengi babalilepo ukusambilila Baibolo mu ciSpanish, lelo tabaleumfwikisha ifyo balesambilila. Ukubelenga impapulo mu lulimi lwabo, ukusangwa mu kulongana kwa pa cilonganino no kulongana kukalamba, kwalibafwa ukumfwikisha icine ca mu Baibolo no kwishiba imilimo balingile ukubomba nga Bena Kristu.

Ukucimfya Amafya

Abalanda iciNahuatl balipitile mu mafya pa kufwaya ukubombela Lesa. Ku ca kumwenako, abantu bonse kuli iyi ncende bafwile ukusefyako imitebeto ya fya mapepo. Mu San Agustín Oapan, tabasuminishe Inte sha kwa Yehova ukulashimikila ku ng’anda ne ng’anda. Baletiina ukuti ici kuti calenga abantu ukuleka ukulalipila indalama sha kusefesha imitebeto. Ilyo ba Florencio ne bumba ilinono abalanda iciNahuatl baleshimikila, baNte batatu abali pali ili bumba balibekete. Mu mamineti fye 20, abantu abengi balibashingulwike pa kuti bapingushanye ifyo bali no kubacita.

Ba Florencio batile: “Balefwaya ukutwipaya lilya line fye. Bamo balefwaya ukuti batukake no kutupoosa pa mumana pa kuti tunwene! Bulya bushiku, twaleele mu cifungo. Ubushiku bwakonkelepo, Nte munensu uwali ni loya alishile na bamunyinefwe babili ku kutupokololako. Lelo nabo bene balibapoosele mu cifungo. Pa numa, aba mu buteko batile balatufumya mu cifungo nga ca kutila twasumina ukufuma mwi tauni twaleikala.” Nangu ca kutila kwali amafya ya musango yu, mu mwaka wakonkelepo, icilonganino calipangilwe umwali ba Nte ababatishiwa 17 kabili kwali na bambi nalimo 50 abalesangwa ku kulongana.

Mu ncende ya Coapala umwikala aba Nahuatl, abantu balaalike ba Alberto ku kusefya ukwali muli iyi ncende. Ba Alberto balikeene ukuyako pantu bali ni Nte ya kwa Yehova, ne ci calengele ukuti babapoose mu cifungo. Abantu ba muli iyi ncende balitekele akabungwe, kabili bamo balepunda ukuti bakulike ba Alberto pa kuti batiinye bonse abalefwaya ukuba Inte sha kwa Yehova no kuleka ukulakonka intambi sha kuli iyi ncende. Ba Nte bamo balefwaya inshila ya kufumishamo ba Alberto mu cifungo, lelo nabo bene balibekete. Ilyo uku kusefya kwapwile pa numa ya mulungu umo, bonse balibafumishe mu cifungo. Ilyo batwalilile ukubacusha, ba Nte batwele umulandu ku buteko, kabili ubuteko bwalibikileko icipope ca kulesha abantu ukulacusha ba Nte. Icaweme ca kuti, tapakokwele umo uwalecusha sana ba Nte alisumine ukulasambilila Baibolo kabili alibatishiwe. Ino nshita muli ili itauni mwaliba icilonganino.

 Inshita ya Kuseepa

Ba Nte abengi balesambilila iciNahuatl, pantu abengi muli iyi ncende balefwaya ukukutika ku mbila nsuma. Lelo kwena ukusambilila ulu lulimi takwayanguka. Abalanda iciNahuatl baliba sana ne nsoni kabili tabafwaya ukulanda icitundu cabo pa mulandu wa fyo babakankamba ku bantu. E lyo kabili kwaliba indimi na shimbi ishingi ishapalana ne ciNahuatl.

Ba Sonia, abapoosa inshita iikalamba mu mulimo wa kushimikila balilondolwele umulandu balefwaila ukusambilila ulu lulimi. Batile: “Lwa mupepi no ko twikalila, kwaliba incende ukwikala abalanda ululimi lwa ciNahuatl nalimo 6,000 abaisa mu kubomba, kabili pali iyi ncende paliba na bamalonda.” Ba Sonia batile: “Aba bantu balabakankamba kabili balibasuula. Nalebomfwila sana uluse pantu inshita imo bali abantu abacindama, kabili kuli aba bene e ko twatuntuka. Pa myaka 20 twalebashimikila mu ciSpanish, lelo tabaleumfwikisha kabili ici calengele ukuti belafwaisha ukusambilila. Lelo ilyo nasambilileko amashiwi yamo mu lulimi lwabo, calengele batemwe ukulasambilila Baibolo. Nga ndeshimikila, abengi baleisa mu kumfwako. Naebele umwanakashi umo ukutila kuti namusambilisha ukubelenga no kulemba nga ca kutila ansambilishako iciNahuatl. Ino nshita, muli iyi ncende banjita ukuti ‘umwanakashi uulanda icitundu cesu.’ Nalitemwa nga nshi pantu ng’umfwa kwati nine mishonari.” Pali ino nshita, muli ici cifulo mwaliba icilonganino ca ciNahuatl.

Ba Maricela, nabo abapoosa inshita iikalamba mu kushimikila balaibikilishako ukusambilila iciNahuatl. Pa kubala, balesambilisha ba Félix Baibolo mu ciSpanish. Ba Félix bali ne myaka 70. Ilyo ba Maricela basambilileko iciNahuatl, batendeke ukusambilisha ba Félix mu lulimi lwabo. Ifyafuminemo fyaliweme icine cine. Ba Maricela balitemenwe sana ilyo ba Félix babepwishe ukuti: “Bushe Yehova alomfwa nga napepa kuli ena mu ciNahuatl?” Ba Félix balitemenwe nga nshi ilyo baishibe ukuti Yehova alomfwa ifitundu fye fyonse. Ba Félix balasangwa mu kulongana lyonse nangu ca kutila benda iawala limo na hafu pa kuti bafike apo balonganina, kabili pali ino nshita balibatishiwa. Ba Maricela batile, “Naliba ne nsansa sana pa kubombela pamo na malaika uwakwata imbila nsuma ya kubila ku bantu bonse!”—Ukusokolola 14:6, 7.

Ukwabula no kutwishika, ino ni “ni nshita ya kuseepa” mu ncende mwikala abalanda iciNahuatl. (Yohane 4:35) Tulepepa ukuti Yehova Lesa akatwalilila ukwita abantu aba mu nko shonse, ukusanshako na bena Aztec ba muno nshiku, ukuya ku lupili lwakwe pa kuti abasambilishe inshila shakwe.—Esaya 2:2, 3.

[Futunoti]

[Mapu pe bula 13]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

UMUSUMBA WA MEXICO

IMPENDWA YA BENA AZTEC MU CITUNGU CIMO CIMO

150,000

TABAFIKA 1,000