Bushe Kwaliba Amabuuku na Yambi Ayalanda Icine Pali Yesu?

“KWENA ici twasanga cintu icacindama nga nshi. Lelo abantu abengi tabakomfwe bwino.” “Ici cikaalula ifyo twaishiba pa buKristu bwa kale.” Abalandile aya mashiwi, bantu abasoma sana abatemenwe ilyo basangile ibuuku ilyo beta ati “Imbila Nsuma ya kwa Yuda,” ilyo batila lyalubile pa myaka ukucila 1,600 (ilili pa muulu).

Abantu balitendeka ukutemwa amabuuku ya mbila nsuma aya musango yu. Bamo batila aya mabuuku yasokolola ifintu ifyacindama pali Yesu ne fyo alesambilisha ifyafishilwe pa myaka iingi. Lelo bushe aya mabuuku, mabuuku nshi? Bushe ca cine kuti yatusambilisha icine pali Yesu na pa buKristu ico tushingasanga muli Baibolo?

Amabuuku ya Mbila Nsuma Ayafuma Kuli Lesa na Yashafuma Kuli Lesa

Pa kati ka 41 na 98 C.E. Mateo, Marko, Luka na Yohane balembele ilyashi “ililanda pali Yesu Kristu.” (Mateo 1:1) Limo limo, aya malyashi bayeta ukuti “imbila nsuma” pali Yesu Kristu.—Marko 1:1.

Nangu ca kutila kwaliba amalyashi ya kale e lyo ne fyalembwa fimbi ifilanda pali Yesu, aya mabuuku yane aya Mbila Nsuma e yafuma fye kuli Lesa kabili e yalinga no kuba mu Malembo ya Mushilo. Yalenga twaishiba “icishinka” pa fyo Yesu alecita ilyo ali pano calo ne fyo alesambilisha. (Luka 1:1-4; Imilimo 1:1, 2; 2 Timote 3:16, 17) Aya mabuuku yane aya Mbila Nsuma yalasangwa mu fyalembwa fya kale ifilanda pa Malembo ya Bena Kristu aya ciGriki. Kanshi te kuti tutwishike ukuti yafuma kuli Lesa.

Lelo mu kuya kwa nshita, kwali ifyalembwa na fimbi ifyo batampile ukwita ukuti amabuuku ya mbila nsuma. Aya mabuuku baleyeta ukuti apocryphal. *

Ku kupwa kwa myaka ya mu ma 100 C.E., Irenaeus uwa ku Lyon alembele ukuti abasangukile ubuKristu balikwete “amabuuku ayengi aya apocryphal ne fyalembwa fimbi ifya malyashi ya bufi,” apali na mabuuku ya mbila nsuma ayo “balembele abene pa kuti bafulunganye abantu abashicenjele.” E ico abantu batendeke ukulamona aya mabuuku ya mbila nsuma ukuti yabi icine cine, umuntu talingile ukuyabelenga nangu fye ukuyakwata.

Lelo bashimapepo na balekopolola aya mabuuku mu 476 ukufika mu 1500, balikonkenyepo ukukopolola, nomba tabalefwaya ukuti yasalangane. Mu ma 1800, abantu abengi balitendeke ukukopolola aya mabuuku kabili balelonganika ifyalembwa fyalekanalekana ifya apocryphal, ukusanshako na mabuuku ya mbila nsuma ayo bashimapepo bashalefwaya ukuti yasalangane. Muno  nshiku, aya mabuuku baliyapulinta mu ndimi ishikalamba ishingi.

Amabuku Ayashafuma Kuli Lesa Tayalanda Icine Pali Yesu

Amabuuku ayashafuma kuli Lesa yalanda sana pa bantu abashalembwa mu mabuuku ya Mbila Nsuma nelyo abo balandapo fye panono. Yamo yalanda pa fintu ifishacitike ilyo Yesu ali umwaice. Natulande pa fya kumwenako fimo.

◼ Ibuuku ilyo beta ukuti “Imbila Nsuma ya kwa Yakobo,” ilyo beta no kuti “Ukufyalwa kwa kwa Maria,” lilondolola ifyo ukufyalwa kwa kwa Maria kwali, ilyo ali umwaice, ne fyo aishileupwa kuli Yosefe. E mulandu wine balandila ukuti ili buuku lya nshimi fye sha fya mapepo. Ico balilembeele kufwaya ukutwala pa ntanshi icisambilisho ca kuti Maria acili ni nacisungu no kufwaya ukulamutatakula sana.—Mateo 1:24, 25; 13:55, 56.

◼ Ibuuku beta ukuti “Imbila Nsuma ya kwa Toma” lilanda sana pali Yesu ilyo ali umwaice, ilyo ali ne myaka 5 ukufika ku 12, kabili lyalanda ukuti alecita ifipesha amano ifingi ifya maka. (Belengeni Yohane 2:11.) Lilanda ukuti Yesu ali ni cintomfwa, alefulwa bwangu, kabili alebomfya amaka yakwe aya kucita ifisungusho ku kukandilako bakafundisha, abantu bambi, na baice banankwe, ica kuti bamo alebapofwisha, ukubalemanika, nelyo fye ukubepaya.

◼ Amabuuku yambi pamo nga “Imbila Nsuma ya kwa Petro” yalanda pa fyalecitika ilyo Yesu balemulubulwisha, ukumwipaya, e lyo na lintu abuushiwe. Yambi na yo pamo nga “Imilimo ya kwa Pilato,” ilyaba mu “Imbila Nsuma ya kwa Nikodemo,” yalanda sana pa bantu ababimbilwemo muli ifi fyacitike kuli Yesu. Apo aya mabuuku yalanda pa fintu ifishacitike na pa bantu aba bufi, te kuti tuyacetekele. “Imbila Nsuma ya kwa Petro” itila Ponti Pilato takumineko ku mfwa ya kwa Yesu kabili ifyo yalanda pa kubuushiwa kwa kwa Yesu fyumfwika kwati fya kwelenganya fye.

Amabuuku ya Mbila Nsuma Ayashafuma Kuli Lesa na Basangukile UbuKristu

Mu December, mu 1945, abantu abalelima balishulile ifimfungwa fya macinda 13 umwali ifyalembwa 52. Bafisangile mupepi ne tauni lya Nag Hammadi, mu Egypt. Batila imipepele ya baGnostic abasumine na mu mano ya bantunse e balembele ifi fyalembwa fya mu ma 300 C.E. Iyi mipepele yalengele ukuti bamo abaletila Bena Kristu bakoweshe imipepele yabo pantu abaGnostic baletumbinkanya amano ya bantunse aya baGriki, ubuYuda, e lyo no buKristu.—1 Timote 6:20, 21.

Amabuuku ya “Mbila Nsuma aya kwa Toma,” “Imbila Nsuma ya kwa Filipi,” ne “Mbila Nsuma ya Cine,” ayo basangile mupepi ne tauni lya “Nag Hammadi,” mwaliba ifya mipashi ifyalekanalekana ifya baGnostic ifyo batila fyafuma kuli Yesu. Ibuuku lya “Mbila Nsuma iya kwa Yuda” ilyo basangile nomba line, na lyo balipendela pa mabuuku ya mbila nsuma aya baGnostic. Ili ibuuku lilanda pali Yuda ukuti ali muntu umusuma kabili e waishibe bwino Yesu. Umo uwasoma sana alanda ukuti muli ili buuku, Yesu bamulondolola ukuti “ni kasambilisha kabili e ulenga abantu ukwishiba ifintu no kuba na mano, lelo te kalubula uwafwilile abantu pa membu shabo.” Nomba amabuuku ya Mbila Nsuma ayafuma kuli Lesa yasambilisha ukuti Yesu alifwile pa kuti alubule abantu ku membu. (Mateo 20:28; 26:28; 1 Yohane 2:1, 2) Ukwabula no kutwishika, amabuuku ya mbila nsuma aya baGnostic yalenga fye abantu ukukanacetekela Baibolo.—Imilimo 20:30.

Amabuuku ya Mbila Nsuma Ayafuma Kuli Lesa ya Cine

Ukubebeta bwino amabuuku ya apocryphal kulanga ukuti aya mabuuku ya bufi. Nga twayalinganya ku mabuuku ya Mbila Nsuma aya mu Baibolo, cilailanga fye apabuuta ukuti tayafuma kuli Lesa. (2 Timote 1:13) Apo abalembele amabuuku ya apocryphal bantu abashaishibe Yesu na basambi bakwe, te kuti balande icine pali Yesu no buKristu. Balanda pa fintu ifishili fya cine, ifya kwelenganya fye ifishingafwa umuntu ukwishiba Yesu ne fyo alesambilisha.—1 Timote 4:1, 2.

Lelo pa balembele amabuuku ya Mbila Nsuma, paba Mateo na Yohane abali pa batumwa 12 aba kwa Yesu; Marko na o ali ni cibusa wa mutumwa Petro e lyo Luka ali ni cibusa wa mutumwa Paulo. Umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa e walebatungulula pa kulemba amabuuku ya Mbila Nsuma. (2 Timote 3:14-17) Kanshi, muli aya mabuuku yane aya Mbila Nsuma e mwalembwa fyonse ifingalenga umuntu ukucetekela ukuti “Yesu ni Kristu Umwana wa kwa Lesa.”—Yohane 20:31.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 18]

Kenneth Garrett/National Geographic Stock