Ndin̄wana Mban̄a Eti Mbụk ke Thessalonica

Thessalonica emi ẹdiọn̄ọde mfịn nte Thessaloníki m̀mê Salonika edi obio mbehe emi mbubehe esenede etieti ke edem usiahautịn edem edere Greece. Obio emi ama ọwọrọ etop ke eyo mme apostle, akpan akpan ke ini utom ukwọrọikọ Paul emi ekedide apostle ọnọ mme idụt.—UTOM 9:15; ROME 11:13.

PAUL ye Silas emi ekedide nsan̄autom esie ẹkedi ẹdisịm Thessalonica ke n̄kpọ nte isua 50 E.N. Ọyọhọ isan̄ isụn̄utom Paul iba ekedi emi, ndien akpa ini ekedi emi enye ndida eti mbụk aban̄ade Christ ndụk ebiet emi ẹdiọn̄ọde nte Europe mfịn.

Ke mmọ ẹma ẹkesịm Thessalonica, anaedi mmọ ẹkesụk ẹteti nte ẹkemiade mmọ ẹnyụn̄ ẹsịnde mmọ ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Philippi, akpan obio Macedonia. Ntak edi oro Paul ọkọdọhọde nditọete ke Thessalonica ete ke se iketịbede inọ imọ ke Philippi anam imọ “itan̄a eti mbụk Abasi inọ [mmọ] ye ọkpọsọn̄ en̄wan.” (1 Thessalonica 2:1, 2) Ndi n̄kpọ ọyọfọn esisịt ke Thessalonica? Mmọ ẹdinam didie n̄kpọ ẹban̄a ukwọrọikọ esie? Ndi mmọ ẹyema ndikop? Ẹyak ibem iso ise nte obio emi eketiede ke eset.

Obio Ntịme ye En̄wan

Ẹda enyịn̄ Thessalonica ẹto ikọ Greek iba emi ẹwọrọde “mbon Thessaly” ye “edikan,” emi owụtde ke Thessalonica ekedi obio ntịme ye en̄wan. Ediwak owo ẹnịm ke ete Akwa Alexander, Edidem Philip II emi akakarade Macedonia, ama akan ekpụk kiet ke Thessaly emi odude ke ufọt ufọt Greece ke isua 352 M.E.N. Ẹdọhọ ke enye okosio eyen esie an̄wan kiet Thessalonice ndida nti edikan emi. Eyenan̄wan emi ọkọdọ Cassander emi eketienede ada itie Akwa Alexander. Ke n̄kpọ nte isua 315 M.E.N., Cassander ama asiak obio kiet ke edem usoputịn Isuo Chalcidice onyụn̄ okot enye adian n̄wan esie. Ntre, Thessalonica eset oro ekedi obio ntịme ye en̄wan.

Uforo ama okpon etieti n̄ko ke Thessalonica. Akpa Aegean ekenyene mfọnn̄kan esụkmbehe do. Ke eyo ukara Rome, Thessalonica okodu ke ọwọrọetop ọkpọusụn̄ Rome oro ẹkotde Usụn̄ Egnatius. Thessalonica ekedi kiet ke otu obio emi Ukara Rome ẹkesinamde mbubehe sia enye okodude ke ebiet emi mme asan̄a obot ye mme awatinyan̄ ẹsisopde ibuot. Uforo obio oro akanam mbon Goth, Slav, Frank, Venice, ye Turkey ẹn̄wana ke ediwak isua ẹyom ndida enye nnyene. Ndusụk mmọ ẹma ẹkan ẹnyụn̄ ẹda enye ẹnyene ke ẹma ẹken̄wana ẹnyụn̄ ẹduọk akpakịp iyịp. Edi ẹyak ineme idahaemi iban̄a ini emi Paul akakade do, kpa ini emi en̄wan eti mbụk ọkọtọn̄ọde do.

 Paul Edisịm Thessalonica

Ekesidi akpa ini emi Paul esịmde obio emi enye mîkaha akpa, enye ebem iso ọkwọrọ ikọ ọnọ mme Jew koro mmọ ẹma ẹmemehe ye N̄wed Abasi. Ntre, emi ama esinam emem enye utom ndinam eti mbụk an̄wan̄a mmọ. Ekpepn̄kpọ mban̄a Bible ọdọhọ ke ekeme ndidi Paul ekesinam emi sia enye akamade nditọ Jew mmọ, mîdịghe edi ke enye okoyom ndibem iso ntọn̄ọ ye mme Jew ye mbon oro ẹbakde Abasi man ekeme ndibe ndien nsịm mme Gentile.—Utom 17:2-4.

Ntre, ke Paul ama ekesịm Thessalonica, enye ama aka synagogue akada “N̄wed Abasi ọkọk ibuot ye [mme Jew], anam an̄wan̄a onyụn̄ okot n̄kpọ ndida nsọn̄ọ nte ke akana Christ okụt ukụt onyụn̄ eset ke n̄kpa, onyụn̄ ọdọhọ ete: ‘Emi edi Christ, kpa Jesus emi n̄kwọrọde nnọ mbufo.’”—Utom 17:2, 3, 10.

Se Paul eketịn̄de aban̄a owo emi Messiah edide ye utom esie ekedi nneme emi esikamade utọk. Mme Jew ikamaha ndikop ke Messiah ama ọbọ ufen onyụn̄ akpa sia mmọ ẹketiede ẹbet Messiah emi edinyan̄ade mmọ isio ke ufụn Rome. Edi man mme Jew ẹkụt ke se enye etịn̄de edi akpanikọ, Paul ama “ada N̄wed Abasi ọkọk ibuot ye mmọ, anam an̄wan̄a onyụn̄ okot n̄kpọ [ke N̄wed Abasi] ndida nsọn̄ọ” se enye etịn̄de. Ntre ke eti andikpep esinam. * Edi mbon oro ẹkekopde ikọ Paul ẹkenam n̄kpọ didie?

Ukwọrọikọ Enyene Nti Utịp kpa ye Afanikọn̄

Ndusụk mme Jew ye ediwak mbon Greece oro ẹkponode Abasi ke ido mme Jew ye “mme ọwọrọiso iban” ẹma ẹkop se Paul ọkọkwọrọde. Iban Macedonia ẹma ẹkpon itie etieti, ntak edi oro ẹkekotde mmọ “mme ọwọrọiso iban.” Ndusụk mmọ ẹkenam utom ukara, ndusụk ẹnyene ufọk m̀mê isọn̄, mmọ eken ẹtiene ẹnyene odudu ke se ẹnamde ke obio, ndusụk ẹdi mme anam-mbubehe idemmọ. Ẹma ẹkam ẹbot n̄kpọ ndida nti nnyụn̄ n̄kpono iban emi. Kpa nte Lydia emi ekedide anam-mbubehe idemesie ke Philippi okokopde eti mbụk, mme ọwọrọiso iban ke Thessalonica ẹma ẹkop eti mbụk n̄ko. Ndien etie nte iban emi ẹketo nti ufọk, mîdịghe ẹdi iban ikpọ owo.—Utom 16:14, 15; 17:4.

Edi mme Jew ẹma ẹfịbe mmọ ufụp. Ntre, mmọ ẹma “ẹda ndusụk ndiọi mbon ifu an̄waurua ẹdian idem ẹnyụn̄ ẹkọ otu mbon ntịme ẹda ẹsịn ndutịme ke obio.” (Utom 17:5) Nso utọ owo ke mmọ ẹkedi? Ata ekpepn̄kpọ mban̄a Bible okot mmọ “ata mbukpo owo,” onyụn̄ adian do ete: “Itiehe nte ke se Paul eketịn̄de ama ebehe mmọ; edi mmọ ẹkenyụn̄ ẹtie nte mbon ntịme ekededi emi ẹsisịnde ntịme sia ẹdọhọ mmọ ẹsịn. Ntịme esinenem mmọ ndisịn.”

Mbon ntịme emi ẹma “ẹbụmede ẹdụk ufọk Jason [emi Paul okodude] ẹnyụn̄ ẹyom ndision̄o mmọ nsọk mbon ntịme.” Sia mîkekwe Paul do, mbon ntịme emi ẹma “ẹdụri Jason  ye ndusụk nditọete ẹdi ke iso mme andikara obio, ẹnyụn̄ ẹfiori ẹte: ‘Mmọ emi ẹtịmerede isọn̄ ẹmedi mi n̄ko.’”—Utom 17:5, 6.

Sia Thessalonica ekedide ibuot obio Macedonia, Ukara Rome ẹma ẹnyịme mbon Thessalonica ẹsibiere ndusụk n̄kpọ obio mmọ. Ẹma ẹmek mbon emi ẹdisisede iban̄a se itịbede ke obio. Mmọ ke ẹkot “mme andikara obio” * ke itien̄wed emi. Utom mmọ ekedi ndikụt nte ke ntịme idụhe ke obio mbak mbon Rome ẹdidi ẹdibọ mmimọ itie, iyakke ise iban̄a mbubehe obio mmimọ aba. Ntre, esịt ama etịmede mmọ nditie n̄kop ke “mbon afanikọn̄” ke ẹsịn ntịme ke obio.

Ekem ẹma ẹdori mmọ ata akamba ikọ ete: “Mmọ emi ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ ẹbiọn̄ọ mme ewụhọ Caesar, ẹdọhọ ẹte edidem en̄wen odu, kpa Jesus.” (Utom 17:7) N̄wed kiet ọdọhọ ke ikọ mmọ ọkọwọrọ ke mme mbet Christ “ẹdi mbon nsọn̄ibuot emi ẹyomde iduọ” akwa andikara Rome emi “mîkesiyomke-yom ndikop ke edidem en̄wen do ke obio ukara mmọ ibọhọke enye enyịme owo oro akara.” N̄kpọ en̄wen emi akanamde ikọ emi etie nte akpanikọ edi ke mbon Rome ẹkewot Jesus emi Paul ọdọhọde ke edi Edidem mi kpa ke ntak ikọ emi.—Luke 23:2.

N̄kpọ ama ayat mme andikara obio emi etieti. Edi sia akpan n̄kpọ mîkodụhe ndida nsọn̄ọ ikọ emi, owo mîkonyụn̄ ikwe mbon oro ẹkedoride ikọ do, “ẹma . . . ẹbọ Jason ye mmọ eken ubiọn̄ emi ekemde, [ẹnyụn̄] ẹyak mmọ ẹnyọn̄ọ.” (Utom 17:8, 9) Ekeme ndidi Jason ye mbon eken ẹkeda ubiọn̄ emi ẹwụt ke Paul ọyọkpọn̄ obio oro, ke enye idinyụn̄ ifiakke idisịn mfịna do. Ekeme ndidi se Paul eketịn̄de aban̄a edi emi ke ini enye ọkọdọhọde ke “Satan ama ọbiọn̄ọ” imọ inyụn̄ iyakke imọ ifiak idi obio oro.—1 Thessalonica 2:18.

Sia n̄kpọ eketiede ntem, ẹma ẹnam Paul ye Silas ẹka Beroea okoneyo oro. Paul ama okụt unen ke utom ukwọrọikọ esie do n̄ko, edi emi ama ayat mme Jew oro ẹkesuade enye ke Thessalonica tutu mmọ ẹnam isan̄ n̄kpọ nte kilomita 80 ẹdi Beroea ẹdinam mme owo ẹsua Paul. Ikebịghike Paul ama afiak ọtọn̄ọ isan̄ ndika Athens, edi enye ikakpaha mba ndin̄wana mban̄a eti mbụk.—Utom 17:10-14.

Nte N̄kpọ Eketiede ke Obufa Esop Oro

Ẹma ẹsiak esop ke Thessalonica, edi idịghe ukọbọ kpọt ke mme Christian do ẹkesobo. Oburobụt ido ama okpon etieti ke obio oro, ndien emi ama anam Paul okop ndịk. Enye ama ekere m̀mê nditọete esie do ẹdinam didie.—1 Thessalonica 2:17; 3:1, 2, 5

Mme Christian ke Thessalonica ẹma ẹdiọn̄ọ ke n̄kani ufan mmimọ ẹma ẹyat esịt ye mmimọ etieti ke ini mmimọ iketrede ndisịn idem ke mbubehe obio ye ido ukpono mmọ. (John 17:14) N̄ko, temple abasi mbon Greece utọ nte Zeus, Artemis, Apollo, ọkọrọ ye eke Egypt ẹkeyọyọhọ Thessalonica. Ata ediwak  owo ẹma ẹsituak ibuot n̄ko ẹnọ Caesar, ndien akana kpukpru owo ke obio emi ẹtiene ẹtuak. Ẹkese owo ekededi emi mîtieneke inam emi nte owo emi ọsọn̄de ibuot ye ukara Rome.

Ukpono ndem ama anam mme owo ẹdu ata oburobụt uwem. Cabirus, akpan abasi ke Thessalonica, Dionysus ye Aphrodite, Isis abasi nditọ Egypt, kpukpru ẹkedi ukem. Ẹma ẹsinen̄ede ẹnam idan̄ ẹnyụn̄ ẹn̄wọn̄ n̄kpọ etieti ke ini utuakibuot mmọ. Mme owo ẹma ẹsisan̄a akpara etieti ẹnyụn̄ ẹdọ uwak iban. Mbon obio emi ikadaha use nte idiọkn̄kpọ. Mmọ ẹkesidu uwem nte mbon Rome emi n̄wed kiet ọdọhọde ke “mbio obio ẹma ẹkeme ndinam kpukpru owo ke obio ẹnam se idọn̄de mmọ—ndien mbiausọbọ ẹkedọhọ ke owo ikpakpanke mmọ.” Imosụk ise emi Paul ọkọdọhọde mme Christian do ete “ẹbet use” ẹnyụn̄ ẹtre “idiọk udọn̄ idan̄” ye “mbubiam ido.”—1 Thessalonica 4:3-8.

Ẹkan ke En̄wan Emi

Akana mme Christian ke Thessalonica ẹsọn̄ọ ẹda ẹnam n̄kpọ Abasi. Edi kpa ye ukọbọ, ufen, ye oburobụt ido obio emi, Paul ama otoro mme Christian emi ke ntak ‘mbuọtidem mmọ, utom ima mmọ ye ime mmọ,’ ọkọrọ ye nte mmọ ẹketienede ẹkwọrọ eti mbụk ke kpukpru ebiet.—1 Thessalonica 1:3, 8.

Ke isua 303 E.N., ẹma ẹkọbọ mme Christian ke ofụri Obio Ukara Rome. Owo emi ekenen̄erede esịn nsọk ukọbọ emi ekedi Caesar Galerius, emi okodụn̄de ke Thessalonica onyụn̄ ọbọpde ikpọ ufọk ke obio emi. N̄wụre ufọk emi ke ẹsụk ẹdodu ẹnọ mme aka isan̄ mfịn ndika n̄kese.

Mfịn, Mme Ntiense Jehovah ke Thessaloníki ke ẹkwọrọ ikọ ẹnọ mme owo, ndien mmọ ẹsiwak ndinam emi ke iso ufọk Caesar Galerius emi akasuade mme Christian mi. Okposụkedi emi ẹkesụk ẹkọbọde mmọ ke n̄kpọ nte isua 40 emi ẹkebede, n̄kpọ nte esop 60 ẹdu ke obio emi. Emi owụt nte ke ẹn̄wan̄wana do ndikwọrọ ikọ oro ẹketọn̄ọde ata ediwak isua ke edem ndien ke ẹkụt unen ke utom emi.

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

[Map ke page 18]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Usụn̄ Egnatius

MACEDONIA

Philippi

Amphipolis

Thessalonica

Beroea

THESSALY

Akpa Aegean

ATHENS

[Mme ndise ke page 20, 21]

Enyọn̄ enyọn̄: Thessaloníki mfịn;

Ke enyọn̄ emi: itie uyeremmọn̄ mbon Rome ke an̄waurua

[Mme ndise ke page 21]

Ekara ufọk emi ekperede adaha Caesar Galerius; ndise caesar Galerius; ke ẹkwọrọ ikọ ẹkpere adaha Caesar emi

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 18]

Ibuot Caesar: © Bibliothèque nationale de France; se ẹwetde ke itiat: Thessalonica Archaeological Museum, ẹbọ ẹto Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 20]

Ndise iba ke isọn̄ ubọk ufien: 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, ẹbọ ẹto Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 21]

Ndise ke ufọt ufọt: Thessalonica Archaeological Museum, ẹbọ ẹto Hellenic Ministry of Culture and Tourism