Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Yehowa Ji “Teemɔŋ Saji Akpojielɔ”

Yehowa Ji “Teemɔŋ Saji Akpojielɔ”

Yehowa Ji “Teemɔŋ Saji Akpojielɔ”

“Lɛɛlɛŋ akɛ nyɛ-Nyɔŋmɔ lɛ ji nyɔŋmɔi a-Nyɔŋmɔ kɛ maŋtsɛmɛi anuŋtsɔ kɛ teemɔŋ saji akpojielɔ.”​—DAN. 2:47.

TE OBAAHA HETOO OHA TƐŊŊ?

Mɛɛ wɔsɛɛ be he sane ni yɔɔ fitsofitso Yehowa ejie kpo etsɔɔ wɔ?

Mɛɛ maji kooloo lɛ klɛŋklɛŋ yitsei ekpaa lɛ damɔ shi kɛha?

Mɛɛ tsakpaa yɔɔ kooloo lɛ kɛ amaga ni Nebukadnezar na lɛ teŋ?

1, 2. Mɛni Yehowa ejie kpo etsɔɔ wɔ, ni mɛni hewɔ efee nakai lɛ?

MƐƐ nɔyelii baafee jeŋ hewalɛ beni Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ kɛ adesai anɔyeli baaba naagbee lɛ? Wɔle hetoo lɛ—Yehowa Nyɔŋmɔ, ni ji ‘teemɔŋ saji a-Kpojielɔ’ ejie kpo etsɔɔ wɔ. Ehaa wɔyɔseɔ nakai nɔyelii lɛ kɛtsɔ gbalɔ Daniel kɛ bɔfo Yohane niŋmai lɛ anɔ.

2 Yehowa ha nakai hii lɛ na ninai srɔtoi ni kɔɔ kooloi ni tsara nɔ kɛba lɛ ahe. Agbɛnɛ hu etsɔɔ Daniel lamɔ ko ni ji gbalɛ ni kɔɔ dade amaga kpeteŋkpele ko he lɛ shishi. Yehowa ha aŋmala nakai saji lɛ yɛ Biblia lɛ mli ni abaa yi koni wɔná he sɛɛ. (Rom. 15:4) Efee nakai koni ekɛwaje hiɛnɔkamɔ ni wɔyɔɔ akɛ etsɛŋ ni e-Maŋtsɛyeli lɛ baajwara adesai anɔyelii fɛɛ wɔtsɔwɔtsɔ lɛ.—Dan. 2:44.

3. Kɛ́ wɔɔnu gbalɛi ashishi jogbaŋŋ lɛ, mɛni klɛŋklɛŋ ehe baahia ni wɔnu shishi, ni mɛni hewɔ?

3 Jeee maŋtsɛmɛi loo adesai anɔyelii kpaanyɔ pɛ ahe Daniel kɛ Yohane amaniɛbɔi lɛ wieɔ, shi moŋ ehaa wɔleɔ bɔ ni nakai hewalɛi lɛ baato naa kɛba lɛ hu. Shi kɛ́ wɔbaanyɛ wɔnu nakai gbalɛi lɛ ashishi jogbaŋŋ lɛ, no lɛ esa akɛ wɔnu klɛŋklɛŋ gbalɛ ni agba yɛ Biblia lɛ mli lɛ shishi jogbaŋŋ. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ Biblia tso muu lɛ fɛɛ kɛ gbalɛi ni yɔɔ mli lɛ kɛ nakai gbalɛ lɛ yɛ tsakpaa. Yɛ gbɛ ko nɔ lɛ, no nɔ gbalɛi krokomɛi lɛ fɛɛ damɔ.

ONUFU LƐ SESHI LƐ KƐ KOOLOO LƐ

4. Namɛi feɔ yoo lɛ seshi lɛ, ni mɛni nakai seshi lɛ baafee?

4 Beni atse atua yɛ Eden sɛɛ etsɛɛɛ lɛ, Yehowa wo shi akɛ “yoo” ko baafɔ “seshi” ko. * (Nyɛkanea 1 Mose 3:15.) Yɛ naagbee lɛ, nakai seshi lɛ baatswa onufu lɛ, ni ji Satan, yitso nɔ̃. Sɛɛ mli lɛ Yehowa ha ale akɛ seshi lɛ baatsɔ Abraham nɔ kɛba, ebaajɛ Israel, ebaafee Yudanyo, ni ebaafee Maŋtsɛ David seshinyo. (1 Mose 22:15-18; 49:10; Lala 89:4, 5; Luka 1:30-33) Kristo Yesu bafee nakai seshi lɛ fã titri. (Gal. 3:16) Kristofoi asafo lɛ mli bii ní akɛ mumɔ efɔ amɛ mu lɛ ji seshi lɛ fã kroko lɛ. (Gal. 3:26-29) Yesu kɛ mɛi ni afɔ amɛ mu nɛɛ feɔ ekome akɛ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli, ní Nyɔŋmɔ kɛbaatsu nii kɛkpata Satan hiɛ lɛ.—Luka 12:32; Rom. 16:20.

5, 6. (a) Hewalɛi kpelei enyiɛ Daniel kɛ Yohane tsĩ tã? (b) Mɛni kooloo ni yɔɔ Kpojiemɔ wolo lɛ mli lɛ yitsei lɛ damɔ shi kɛha?

5 Nakai klɛŋklɛŋ gbalɛ ni agba yɛ Eden lɛ hu tsɔɔ akɛ Satan baaná “seshi” ko. Eseshi lɛ baanyɛ̃ yoo lɛ seshi lɛ, loo ehe baatsɛ̃ lɛ. Namɛi feɔ onufu lɛ seshi lɛ? Amɛji mɛi fɛɛ ni nyɛ̃ɔ Nyɔŋmɔ, ní amɛteɔ shi amɛwoɔ Nyɔŋmɔ webii lɛ taakɛ Satan feɔ lɛ. Yɛ yinɔsane mli fɛɛ lɛ, Satan eto eseshi lɛ he gbɛjianɔ ewo maŋkwramɔŋ kui, loo nɔyelii srɔtoi amli. (Luka 4:5, 6) Shi adesai anɔyelii fioo komɛi pɛ kɛ Nyɔŋmɔ webii, ni ji Israel maŋ lɛ loo Kristofoi ni afɔ amɛ mu lɛ asafo lɛ ewuu. Mɛni hewɔ anɔkwa sane nɛɛ sa kadimɔ waa lɛ? Ejaakɛ etsɔɔ nɔ hewɔ ni Daniel kɛ Yohane ninai lɛ wie jeŋ hewalɛi kpelei kpaanyɔ pɛ ni tamɔ nakai lɛ ahe lɛ.

6 Beni klɛŋklɛŋ afii 100 Ŋ.B. baa naagbee lɛ, Yesu ni atee lɛ shi lɛ jie ninai srɔtoi ni yɔɔ naakpɛɛ kpo etsɔɔ bɔfo Yohane. (Kpoj. 1:1) Yɛ ninai nɛɛ ekome mli lɛ, Yohane na drako, ni damɔ shi kɛha Abonsam lɛ, ní edamɔ ŋshɔ kpele ko naa shia nɔ. (Nyɛkanea Kpojiemɔ 13:1, 2.) Yohane na kooloo ko ni yɔɔ srɔto hu fã kpo kɛjɛ nakai ŋshɔ lɛ mli, ni Abonsam ha lɛ hegbɛ kpele. Sɛɛ mli lɛ, bɔfo ko ha Yohane le akɛ kooloo ni tsuɔ tamɔ muneele, ni ji kooloo ni awie he yɛ Kpojiemɔ 13:1 lɛ he amaga lɛ yitsei kpawo lɛ damɔ shi kɛha “maŋtsɛmɛi” loo nɔyelii “kpawo.” (Kpoj. 13:14, 15; 17:3, 9, 10) Beni Yohane ŋmaa ewolo lɛ, no mli lɛ amɛmli enumɔ egbee shi momo, ni ekome miiye nɔ, ekome hu “nako aba.” Namɛi ji nakai nɔyelii loo jeŋ hewalɛi lɛ? Nyɛhaa wɔsusua kooloo ni awie ehe yɛ Kpojiemɔ wolo lɛ mli lɛ yitsei lɛ ahe ekomekome. Agbɛnɛ hu lɛ, wɔbaana bɔ ni nibii ni Daniel ŋmala lɛ ha wɔle nɔyelii nɛɛ ateŋ babaoo ahe saji fitsofitso, ni afii ohai abɔ sɛɛ dani ekomɛi ba shihilɛ mli.

MIZRAIM KƐ ASHUR​—KLƐŊKLƐŊ YITSEI ENYƆ LƐ

7. Mɛni klɛŋklɛŋ yitso lɛ damɔ shi kɛha, ni mɛni hewɔ?

7 Kooloo lɛ klɛŋklɛŋ yitso lɛ damɔ shi kɛha Mizraim. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ Mizraim ji klɛŋklɛŋ jeŋ hewalɛ ni he tsɛ̃ Nyɔŋmɔ webii lɛ. Abraham shwiei—ní yoo lɛ seshi ni awo shi yɛ ehe lɛ baajɛ mli aba lɛ—ayi bafa waa yɛ Mizraim. Kɛkɛ ni Mizraim hao Israel waa. Satan ka akɛ ebaabule Nyɔŋmɔ webii lɛ ashishi dani seshi lɛ aba. Yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? Kɛtsɔ hewalɛ ni ewo Farao koni egbe Israel gbekɛbii hii fɛɛ ní abaafɔ lɛ nɔ. Yehowa ha nakai yiŋtoo lɛ fee yaka, ni ekpɔ̃ ewebii lɛ kɛjɛ Mizraim nyɔŋyeli shishi. (2 Mose 1:15-20; 14:13) Sɛɛ mli lɛ, ekɛ Israelbii lɛ tee Shiwoo Shikpɔŋ lɛ nɔ.

8. Mɛni yitso ni ji enyɔ lɛ damɔ shi kɛha, ni mɛni eka akɛ ebaafee?

8 Kooloo lɛ yitso ni ji enyɔ lɛ damɔ shi kɛha Ashur. Nɔyeli ni he wa waa nɛɛ hu ka akɛ ebaakpata Nyɔŋmɔ webii lɛ ahiɛ kwraa. Anɔkwa sane ji akɛ, Yehowa kɛ Ashur tsu nii akɛ edɛŋdade kɛgbala Israel akutsei nyɔŋma lɛ toi yɛ amɛwɔŋjamɔ kɛ atuatsemɔ lɛ hewɔ. Shi Ashur tee ní eyatutua Yerusalem hu. Ekolɛ Satan to eyiŋ akɛ ebaakpata odehei awekutɔkpaa ní Yesu baajɛ mli kɛba lɛ hiɛ. Nakai tutuamɔ lɛ fataaa Yehowa yiŋtoo lɛ he, no hewɔ lɛ, etsɔ naakpɛɛ gbɛ nɔ ekpɔ̃ ewebii anɔkwafoi lɛ, ni ekpãta tutualɔi lɛ ahiɛ.—2 Maŋ. 19:32-35; Yes. 10:5, 6, 12-15.

BABILON​—YITSO NI JI ETƐ LƐ

9, 10. (a) Mɛni Yehowa ŋmɛ Babilonbii lɛ gbɛ ni amɛfee? (b) Bɔni afee ni gbalɛ ko ní agba lɛ aba mli lɛ, mɛni ebaabi ni afee?

9 Kooloo ni Yohane na lɛ yitso ni ji etɛ lɛ damɔ shi kɛha nɔyeli ní emaŋtiase ji Babilon lɛ. Yehowa ŋmɛ Babilonbii lɛ agbɛ koni amɛbaye Yerusalem nɔ kunim, ní amɛŋɔ ewebii lɛ nom. Shi dani Yehowa baaŋmɛ hiɛshishwiemɔ nɛɛ gbɛ lɛ, ebɔ Israelbii atuatselɔi lɛ kɔkɔ akɛ oshara ni tamɔ nakai baaba amɛnɔ. (2 Maŋ. 20:16-18) Egba akɛ abaajie maŋtsɛmɛi ni ji adesai ní awie amɛhe akɛ amɛta “Yehowa sɛ̃i” lɛ nɔ yɛ Yerusalem lɛ kɛya. (1 Kron. 29:23) Shi Yehowa wo shi hu akɛ, Maŋtsɛ David seshinyo ko, mɔ “gbɛnaa ni ji lɛ,” baaba ebaŋɔ nakai hegbɛ lɛ.—Ezek. 21:30-32.

10 Gbalɛ kroko hu tsɔɔ akɛ beni Mesia ni awo shi yɛ ehe, loo Mɔ ni Afɔ lɛ Mu lɛ baaba lɛ, no mli lɛ Yudafoi lɛ kã he amɛmiijá yɛ sɔlemɔwe lɛ yɛ Yerusalem. (Dan. 9:24-27) Gbalɛ ko ni agba kɛtsɔ hiɛ dani aŋɔ Israel kɛtee nomŋɔɔ mli yɛ Babilon lɛ tsɔɔ mli akɛ, abaafɔ mɔ nɛɛ yɛ Betlehem. (Mika 5:1) Kɛ́ nakai gbalɛi lɛ aaaba mli anɔkwale lɛ, no lɛ ebaabi ni akpɔ̃ Yudafoi lɛ kɛjɛ nomŋɔɔ mli, amɛku amɛsɛɛ kɛya amɛmaŋ, ni amɛyasaa amɛma sɔlemɔwe lɛ ekoŋŋ. Shi Babilon jeee maŋ ní ŋmɛɔ enomii ahe. Belɛ te Nyɔŋmɔ webii lɛ aaafee tɛŋŋ aku amɛsɛɛ kɛya amɛmaŋ lɛ? Yehowa jie hetoo lɛ kpo etsɔɔ egbalɔi lɛ.—Amos 3:7.

11. Mɛɛ nibii srɔtoi akɛfee Babilon Nɔyeli lɛ he mfoniri? (Kwɛmɔ shishigbɛ niŋmaa lɛ.)

11 Gbalɔ Daniel fata nomii ni akɛtee Babilon lɛ ahe. (Dan. 1:1-6) Yehowa jie nɔyelii ni baanyiɛ nakai jeŋ hewalɛ lɛ sɛɛ kɛba lɛ kpo etsɔɔ lɛ. Yehowa tsɔ okadii srɔtoi anɔ eha ale teemɔŋ saji nɛɛ. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, eha Maŋtsɛ Nebukadnezar, ni ji Babilonbii amaŋtsɛ lɛ la lamɔ ko ni kɔɔ amaga kpeteŋkpele ko ni akɛ dadei srɔtoi fee lɛ he. (Nyɛkanea Daniel 2:1, 19, 31-38.) Yehowa tsɔ Daniel nɔ eha ale akɛ nakai amaga lɛ shika yitso lɛ feɔ Babilon Nɔyeli lɛ he mfoniri. * Amaga lɛ jwiɛtɛi tsitsi kɛ niji lɛ feɔ jeŋ hewalɛ ni nyiɛ Babilon sɛɛ lɛ he mfoniri. Mɛɛ maji baafee nakai jeŋ hewalɛ lɛ, ni te ekɛ Nyɔŋmɔ webii lɛ baaye eha tɛŋŋ?

MEDO-PERSIA​—YITSO NI JI EJWƐ LƐ

12, 13. (a) Mɛni Yehowa ha ale yɛ Babilon hiɛkpatamɔ lɛ he? (b) Mɛni hewɔ abaanyɛ awie yɛ gbɛ ni ja nɔ akɛ Medo-Persia ji kooloo lɛ yitso ni ji ejwɛ lɛ?

12 Nɔ ni fe afii 100 dani Daniel beaŋ aaashɛ lɛ, Yehowa tsɔ gbalɔ Yesaia nɔ ejie saji ni yɔɔ fitsofitso ni kɔɔ jeŋ hewalɛ ni baaye Babilon nɔ kunim lɛ kpo etsɔɔ. Jeee gbɛ nɔ ni abaatsɔ aye Babilon maŋtiase lɛ nɔ kunim lɛ kɛkɛ Yehowa ha ale, shi moŋ eha ale kunimyelɔ lɛ gbɛ́i hu. Nakai hiɛnyiɛlɔ lɛ ji Koresh, Persianyo lɛ. (Yes. 44:28–45:2) Daniel nine shɛ ninai enyɔ krokomɛi hu ni kɔɔ Medo-Persia Jeŋ Hewalɛ lɛ he lɛ anɔ. Yɛ ekome mli lɛ, afee nɔyeli nɛɛ he mfoniri akɛ eji oshishibrishi ko ni awó enɔ yɛ afã kome. Akɛɛ lɛ koni ‘eye loo babaoo.’ (Dan. 7:5) Yɛ ninaa kroko mli lɛ, Daniel na too agbo ko ni eje aklontoi enyɔ, ní feɔ nɛkɛ jeŋ hewalɛ ni bɔ he enyɔ nɛɛ he mfoniri.—Dan. 8:3, 20.

13 Yehowa tsɔ Medo-Persia Nɔyeli lɛ nɔ ekpãta Babilon hiɛ, ni eha Israelbii lɛ hu ku amɛsɛɛ kɛba amɛshikpɔŋ lɛ nɔ, ni ekɛwo gbalɛ obɔ̃. (2 Kron. 36:22, 23) Shi sɛɛ mli lɛ, shwɛ fioo ni jeŋ hewalɛ nɛɛ nɔŋŋ akpãta Nyɔŋmɔ webii lɛ ahiɛ kwraa. Biblia mli wolo ni ji Ester lɛ bɔ ŋaa ko ni Persia maŋsɔɔlɔ nukpa Haman tsɔ̃ lɛ he amaniɛ. Eto gbɛjianɔ koni akpãta Yudafoi fɛɛ ni yɔɔ Persia Nɔyeli wulu lɛ shishi lɛ ahiɛ, ni eto be pɔtɛ̃ɛ ni ekɛbaatsu nifeemɔ nɛɛ he nii. Shikome ekoŋŋ lɛ, Yehowa bu ewebii lɛ ahe kɛjɛ hetsɛ̃ ni Satan seshi lɛ yɔɔ kɛha amɛ lɛ he. (Ester 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) No hewɔ lɛ, abaanyɛ awie akɛ Medo-Persia ji kooloo ni awie he yɛ Kpojiemɔ wolo lɛ mli lɛ yitso ni ji ejwɛ lɛ.

HELA​—YITSO NI JI ENUMƆ LƐ

14, 15. Mɛɛ saji ni yɔɔ fitsofitso Yehowa jie lɛ kpo yɛ blema Hela Nɔyeli lɛ he?

14 Kooloo ni awie he yɛ Kpojiemɔ wolo lɛ mli lɛ yitso ni ji enumɔ lɛ damɔ shi kɛha Hela. Taakɛ Daniel ha ale kɛtsɔ hiɛ beni etsɔɔ Nebukadnezar lamɔ lɛ shishi lɛ, amaga lɛ akɔɔble musu kɛ shwuɔji lɛ damɔ shi kɛha jeŋ hewalɛ nɛɛ nɔŋŋ. Daniel na ninai enyɔ krokomɛi hu ni haa aleɔ saji ni yɔɔ fitsofitso ni kɔɔ nɔyeli nɛɛ, kɛ enɔyelɔ ni fe fɛɛ lɛ he.

15 Yɛ ninaa lɛ ekome mli lɛ, Daniel na Hela ni afee ehe mfoniri akɛ kootsɛ ni hiɛ fiji ejwɛ, ní tsɔɔ akɛ nɔyeli nɛɛ kɛ oyaiyeli baaye kunim. (Dan. 7:6) Yɛ ninaa kroko mli lɛ, Daniel tsɔɔ bɔ ni too kpakpo ko ni hiɛ aklonto wulu kome lɛ kɛ oyaiyeli gbe too ko ni hiɛ aklontoi enyɔ, ni ji Medo-Persia. Yehowa kɛɛ Daniel akɛ too kpakpo lɛ damɔ shi kɛha Hela, ni aklonto wulu lɛ damɔ shi kɛha Hela maŋtsɛmɛi lɛ ateŋ mɔ kome. Daniel tee nɔ eŋma akɛ abaaku aklonto wulu lɛ, ni aklontoi bibii ejwɛ baakwɛ̃ yɛ enajiaŋ. Eyɛ mli akɛ aŋma gbalɛ nɛɛ afɔ̃ shi afii ohai abɔ dani Hela batsɔ jeŋ hewalɛ moŋ, shi nibii fɛɛ ni aŋmala lɛ ba mli anɔkwale. Alexander Kpeteŋkpele lɛ, ni ji maŋtsɛ ni he gbɛ́i fe fɛɛ yɛ blema Hela lɛ nyiɛ ta ni yatutua Medo-Persia lɛ hiɛ. Shi etsɛɛɛ ni aku aklonto nɛɛ, maŋtsɛ kpeteŋkpele lɛ gbo beni ehewalɛ lɛ eshɛ he ni kwɔ fe fɛɛ, ni no mli lɛ eye afii 32 pɛ. Kɛkɛ ni aja enɔyeli lɛ mli aha etatsɛnukpai ejwɛ.—Nyɛkanea Daniel 8:20-22.

16. Mɛni Antiochus IV lɛ fee?

16 Beni Hela ye Persia nɔ kunim sɛɛ lɛ, eye Nyɔŋmɔ webii lɛ ashikpɔŋ lɛ nɔ. Yɛ nɛkɛ be nɛɛ mli lɛ, Yudafoi lɛ eyahi shi ekoŋŋ yɛ Shiwoo Shikpɔŋ lɛ nɔ, ni amɛku sɛɛ amɛma sɔlemɔtsu lɛ ni yɔɔ Yerusalem lɛ. No mli lɛ amɛkã he amɛji Nyɔŋmɔ webii ni ehala, ni sɔlemɔtsu ni amɛsaa amɛma ekoŋŋ lɛ kã he eji he ni akpeɔ yɛ kɛha anɔkwa jamɔ. Shi yɛ afi 100 D.Ŋ.B. afii lɛ amli lɛ, Hela, ni ji kooloo lɛ yitso ni ji enumɔ lɛ tutua Nyɔŋmɔ webii lɛ. Antiochus IV, ni ji mɛi ni aja Alexander nɔyeli lɛ mli aha lɛ ateŋ mɔ kome lɛ, kɛ wɔŋjalɔi afɔleshaa latɛ yama sɔlemɔwe lɛ yɛ Yerusalem, ni efã ni agbe mɔ fɛɛ mɔ ni kɛ ehe baawo Yuda jamɔ lɛ mli lɛ. Kwɛ hetsɛ̃ ni Satan seshi lɛ ná ha Nyɔŋmɔ webii lɛ! Shi etsɛɛɛ kwraa ni abutu Hela jeŋ hewalɛ lɛ. Mɛɛ maŋ baafee kooloo lɛ yitso ni ji ekpaa lɛ?

ROMA​—YITSO NI JI EKPAA LƐ, “EHE YƐ GBEYEI KƐ NAAKPƐƐ”

17. Mɛɛ gbɛfaŋnɔ krɛdɛɛ he nii yitso ni ji ekpaa lɛ tsu kɛwo 1 Mose 3:15 lɛ obɔ̃?

17 Beni ajie ninaa ni kɔɔ kooloo lɛ he lɛ kpo atsɔɔ Yohane lɛ, no mli lɛ Roma ji jeŋ hewalɛ ni yeɔ nɔ. (Kpoj. 17:10) Yitso ni ji ekpaa nɛɛ tsu gbɛfaŋnɔ krɛdɛɛ ko he nii kɛwo gbalɛ ni yɔɔ 1 Mose 3:15 lɛ obɔ̃. Satan kɛ Roma maŋ onukpai tsu nii kɛye seshi lɛ awui be kukuoo ko, ni tsɔɔ akɛ etswa “enanetsitsi” nɔ̃. Yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? Amɛbu Yesu fɔ́ akɛ mɔ ko ni miiwo mɛi ahewalɛ ni amɛtse nɔyeli lɛ hiɛ atua, ni amɛha agbe lɛ. (Mat. 27:26) Shi etsɛɛɛ ni nakai fala lɛ gbo, ejaakɛ Yehowa tee Yesu shi.

18. (a) Mɛɛ maŋ hee Yehowa hala, ni mɛni hewɔ? (b) Mɛɛ gbɛ nɔ onufu lɛ seshi lɛ tee nɔ ehe tsɛ̃ yoo lɛ seshi lɛ?

18 Israel jamɔŋ hiɛnyiɛlɔi lɛ kɛ Roma fee ekome kɛte shi amɛwo Yesu, ni maŋbii lɛ ateŋ mɛi babaoo hu kpoo lɛ. No hewɔ lɛ, Yehowa kpoo heloonaa Israel akɛ ewebii. (Mat. 23:38; Bɔf. 2:22, 23) Amrɔ nɛɛ ehala maŋ hee, no ji “Nyɔŋmɔ Israel lɛ.” (Gal. 3:26-29; 6:16) Nakai maŋ lɛ ji Kristofoi ni afɔ amɛ mu lɛ asafo lɛ, ni mɛi ni yɔɔ mli ji Yudafoi kɛ Jeŋmajiaŋbii. (Efe. 2:11-18) Yɛ Yesu gbele kɛ eshitee lɛ sɛɛ lɛ, onufu lɛ seshi lɛ tee nɔ ehe tsɛ̃ yoo lɛ seshi lɛ. Roma ka nɔ ni fe shikome akɛ eeebule Kristofoi asafo lɛ, ni ji seshi lɛ fã kroko lɛ shishi. *

19. (a) Te Daniel tsɔɔ jeŋ hewalɛ ni ji ekpaa lɛ mli eha tɛŋŋ? (b) Mɛni he wɔbaasusu yɛ nikasemɔ kroko mli?

19 Yɛ lamɔ ni Daniel tsɔɔ shishi eha Nebukadnezar lɛ mli lɛ, dade naji lɛ fee Roma he mfoniri. (Dan. 2:33) Daniel na ninaa ko hu, ni nakai ninaa lɛ tsɔɔ bɔ ni Roma Nɔyeli lɛ ji lɛ mli jogbaŋŋ, ni esaa ena jeŋ hewalɛ hee ni baajɛ Roma mli aba lɛ hu. (Nyɛkanea Daniel 7:7, 8.) Yɛ afii ohai abɔ mli lɛ, Roma henyɛlɔi lɛ na lɛ akɛ “ehe yɛ gbeyei kɛ naakpɛɛ, ni ehe wa naakpa.” Shi kɛlɛ, gbalɛ lɛ tsɔɔ mli akɛ “aklontoi nyɔŋma” baakwɛ̃ kɛjɛ nɔyeli nɛɛ mli, ni amɛmli ekome pɔtɛ̃ɛ ko baahe gbɛ́i waa. Mɛni aklontoi nyɔŋma nɛɛ damɔ shi kɛha, ni namɔ ji aklonto bibioo lɛ? Amaga kpeteŋkpele ni Nebukadnezar na lɛ nɛgbɛ kɛ aklonto bibioo lɛ yeɔ egbɔ? Nikasemɔ ni yɔɔ baafa 14 lɛ baaha sanebimɔi lɛ ahetoo.

[Shishigbɛ niŋmai]

^ kk. 4 Yoo nɛɛ damɔ shi kɛha Yehowa mumɔŋ bɔɔ nii fɛɛ ni yɔɔ ŋwɛi ní Biblia lɛ wieɔ amɛhe akɛ eŋa lɛ.—Yes. 54:1; Gal. 4:26; Kpoj. 12:1, 2.

^ kk. 11 Amaga ni yɔɔ Daniel wolo lɛ mli lɛ yitso lɛ kɛ kooloo ni awie he yɛ Kpojiemɔ wolo lɛ mli lɛ yitso ni ji etɛ lɛ fɛɛ feɔ Babilon he mfoniri. Kwɛmɔ akrabatsa ni yɔɔ baafa 12-13 lɛ.

^ kk. 18 Eyɛ mli akɛ Roma kpãta Yerusalem hiɛ yɛ afi 70 Ŋ.B. moŋ, shi nakai tutuamɔ lɛ fataaa nɔ ni woɔ gbalɛ ni yɔɔ 1 Mose 3:15 lɛ obɔ lɛ he. Yɛ nakai beaŋ lɛ, heloonaa Israel jeee maŋ ni Nyɔŋmɔ ehala dɔŋŋ.

[Nikasemɔ lɛ he Sanebimɔi]