Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Yehowa udi ‘Musokolodi wa malu masokoka’

Yehowa udi ‘Musokolodi wa malu masokoka’

Yehowa udi ‘Musokolodi wa malu masokoka’

‘Bulelela, Nzambi webe udi Nzambi wa nzambi yonso. Mukalenge wa bakalenge, Musokolodi wa malu masokoka.’​—DAN. 2:47.

NEWANDAMUNE MUNYI?

Mmalu kayi a matuku atshilualua adi Yehowa mutusokoluele?

Mitu isambombo ya kumpala ya nyama wa luonji idi ileja tshinyi?

Ndiumvuangana kayi didi pankatshi pa nyama wa luonji ne lupingu luvua Nebukadenesâ mumone?

1, 2. Mmalu kayi adi Yehowa mutuleje? Bua tshinyi?

PIKALA Bukalenge bua Nzambi ne bua kulua kubutula makalenge a bana ba bantu, mmakalenge kayi ikala akokesha buloba? Tudi ne diandamuna bualu bakadi batupeshadi kudi Yehowa, ‘Musokolodi wa malu masokoka.’ Mmutuambuluishe bua kumanya makalenge au ku diambuluisha dia malu avua muprofete Danyele ne mupostolo Yone bafunde.

2 Yehowa uvua muleje bantu aba mu bikena-kumona dilondangana dia nyama kampanda. Uvua kabidi muleje Danyele diumvuija dia lupingu lua tshiamu luvua mukalenge Nebukadenesâ mumone mu tshilota. Yehowa wakafundisha malu aa mu Bible bua atuambuluishe. (Lomo 15:4) Wakaafundisha bua kukolesha ditekemena dietu dia ne: Bukalenge bua Nzambi nebubutule makalenge onso a bana ba bantu.​—Dan. 2:44.

3. Bua kumvua milayi ya mu Bible bimpe tudi ne bua kuanji kumvua mulayi kayi? Bua tshinyi?

3 Patudi tusangisha malu adi Danyele ne Yone bafunde, tudi tumona ne: kaena aleja anu makalenge anyi makokeshi a bana ba bantu muanda mukulu to, kadi adi aleja kabidi muvua makalenge au ne bua kulondangana. Bua tuetu kumvua milayi eyi bimpe tudi ne bua kuanji kumvua tshidi mulayi wa kumpala wa mu Bible umvuija. Bua tshinyi? Bualu dikumbana dia mulayi au ke bualu bunene budibu bakuila mu Bible mujima. Tudi mua kuamba mu mêyi makuabu ne: milayi yonso ya mu Bible mmisuikakaja ku mulayi eu.

KANKANUNUINA KA NYOKA NE NYAMA WA LUONJI

4. Mbanganyi badi benza kankanunuina ka mukaji? Kankanunuina aka nekenze tshinyi?

4 Pavua Adama ne Eva batombokele Yehowa, Yehowa wakalaya ne: ‘mukaji’ kampanda uvua ne bua kupatula ‘kankanunuina.’ * (Bala Genese 3:15.) Kankanunuina aka kavua ne bua kuboza nyoka anyi Satana ku mutu. Yehowa wakalua kuleja ne: kankanunuina aka kavua ne bua kufumina mu ndelanganyi ya Abalahama. Kavua ne bua kuikala ka mu tshisamba tshia Isalele, mu tshisa tshia Yuda, mu dîku dia Davidi. (Gen. 22:15-18; 49:10; Mus. 89:3, 4; Luka 1:30-33) Yezu ke tshitupa tshia kumpala tshia kankanunuina aka. (Gal. 3:16) Tshitupa tshibidi ntshienza ne bena Kristo bela manyi. (Gal. 3:26-29) Yezu ne bela manyi badi benza Bukalenge bua Nzambi. Yehowa neakuate nabu mudimu bua kubutula Satana.​—Luka 12:32; Lomo 16:20.

5, 6. a) Danyele ne Yone bavua bakule bua makalenge manene bungi kayi? b) Mitu ya nyama wa luonji wa mu Buakabuluibua idi ileja tshinyi?

5 Mulayi uvua Yehowa mufile mu Edene uvua uleja kabidi ne: Satana uvua ne bua kupatula ‘kankanunuina’ kavua ne bua kuluisha anyi kukina kankanunuina ka mukaji. Kankanunuina ka nyoka nkenza ne banganyi? Nkenza ne bantu bonso badi bakine Nzambi ne baluisha batendeledi bende anu bu Satana. Munkatshi mua bidimu bia bungi, Satana mmulongolole kankanunuina kende mu mishindu mishilangane ya malu a tshididi anyi a makalenge. (Luka 4:5, 6) Kadi, anu makalenge a bana ba bantu makese ke avua menzele batendeledi ba Yehowa mmumue ne: tshisamba tshia Isalele anyi bena Kristo bela manyi malu kampanda manene. Bua tshinyi bualu ebu budi ne mushinga? Bualu budi butuambuluisha bua kumvua bua tshinyi bikena-kumona bia Danyele ne Yone bidi biakula anu bua makalenge manene muanda mukulu.

6 Yezu wakaleja Yone bikena-kumona bia dikema ku ndekelu kua bidimu lukama bia kumpala, dîba adi ukavua mubike ku lufu. (Buak. 1:1) Mu tshimue tshia kudibi, Yone wakamona dragon udi tshimfuanyi tshia Diabolo muimane ku muelelu wa mbuu munene. (Bala Buakabuluibua 13:1, 2.) Yone uvua mumone kabidi nyama mukuabu upatuka mu mbuu ne Diabolo umupesha bukokeshi bua bungi. Muanjelu kampanda wakalua kuambila Yone ne: mitu muanda mutekete ya nyama wa dikala dikunze udi tshimfuanyi tshia nyama wa luonji udibu batele mu Buakabuluibua 13:1, idi ileja ‘bakalenge muanda mutekete’ anyi makalenge muanda mutekete. (Buak. 13:1, 14, 15; 17:3, 9, 10) Pavua Yone ufunda malu aa, bakalenge batanu bakavua bapone, umue utshivua ukokesha ne mukuabu ‘kavua muanji kulua.’ Mmushindu kayi utudi mua kumanya makalenge aa? Tukonkononayi mutu wonso wa nyama wa mu Buakabuluibua eu. Netumone kabidi muvua malu avua Danyele mufunde bidimu bia bungi kumpala kua makalenge a pa buloba bujima aa kumueneka atuambuluisha bua kuamanya bimpe.

MUTU WA KUMPALA NE MUIBIDI: EJIPITU NE ASHÛ

7. Mutu wa kumpala udi uleja tshinyi? Bua tshinyi?

7 Mutu wa kumpala wa nyama wa luonji udi uleja bukalenge bua Ejipitu. Bua tshinyi? Bualu Ejipitu ke bukokeshi bua kumpala bua bukole buvua buluishe batendeledi ba Nzambi. Ndelanganyi ya Abalahama ivua mua kupatula kankanunuina ka mukaji yakavulangana mu Ejipitu. Ke bena Ejipitu kutuadijabu kukengesha bena Isalele. Satana uvua musue kujimija batendeledi ba Nzambi kumpala kua kankanunuina kumueneka. Mushindu kayi? Wakasaka Palô bua kushipa bana ba balume bavua bena Isalele balela. Yehowa wakakanda tshienzedi etshi ne kupatula tshisamba tshiende mu bupika mu Ejipitu. (Ekes. 1:15-20; 14:13) Pashishe wakabueja bena Isalele mu Buloba bulaya.

8. Mutu muibidi udi uleja tshinyi? Mutu eu wakajinga bua kuenza tshinyi?

8 Mutu muibidi wa nyama wa luonji udi uleja bukalenge bua Ashû. Bukalenge bua bukole ebu buakateta bua kubutula bantu ba Nzambi. Bushuwa, Yehowa wakakuata mudimu ne bena Ashû bua kunyoka bukalenge bua Isalele buvua buenza ne bisa dikumi bualu bavua bamutombokele ne batendelela mpingu. Kadi, bena Ashû bakalua kuela Yelushalema mvita. Satana uvua mua kuikala ukeba kubutula ndelanganyi ya bakalenge ivua mua kufikisha kudi Yezu. Yehowa kavua mulongolole bua mvita ayi yenzeke to, wakasungila mu tshishima bantu bavua bamulamate pa kubutula bena Ashû.​—2 Bak. 19:32-35; Yesh. 10:5, 6, 12-15.

MUTU MUISATU: BABULONA

9, 10. a) Yehowa wakalekela bua bena Babulona benze tshinyi? b) Bua mulayi au kukumbanawu, bivua bikengela malu kayi enzeke?

9 Mutu muisatu wa nyama uvua Yone mumone udi uleja bukalenge buvua tshimenga tshia Babulona tshikale tshimamuende wa bukalenge. Yehowa wakalekela bena Babulona babutula Yelushalema ne baya ne bantu bende mu bupika. Kumpala kua Yehowa kulekelaye bualu ebu buenzeka, ukavua mudimuije bena Isalele bavua bamutombokele ne: bavua ne bua kupeta dikenga edi. (2 Bak. 20:16-18) Ukavua muleje ne: bavua ne bua kumbusha ndelanganyi ya bakalenge bavua basomba mu “nkuasa wa Yehowa” mu Yelushalema. (1 Kul. 29:23) Kadi Yehowa ukavua mulaye kabidi ne: muntu wa mu ndelanganyi ya mukalenge Davidi uvua ‘muakanangane ne bukalenge,’ uvua ne bua kulua ne kuangata bukokeshi.​—Yeh. 21:25-27.

10 Mulayi kampanda uvua muleje ne: bena Yuda bavua mua kutungunuka ne kutendelela Nzambi mu ntempelo mu Yelushalema pavua Masiya anyi Muela manyi mua kufika. (Dan. 9:24-27) Mulayi mukuabu uvuabu bafunde kumpala kua bena Isalele kuyabu mu bupika mu Babulona ukavua muambe ne: bavua ne bua kulela Masiya mu Betelehema. (Mika 5:2) Bua milayi eyi kukumbanayi, bena Yuda bavua ne bua kumbuka mu bupika, kupingana mu buloba buabu ne kuibakulula ntempelo. Kadi bena Babulona kabavua ne tshilele tshia kulekela bapika babu to. Mmunyi muvua bena Yuda mua kupatuka mu bupika? Yehowa wakambila baprofete bende tshivua ne bua kuenzeka.​—Amo. 3:7.

11. Mmu mishindu kayi ibidi mudibu bakula bua bukalenge bua Babulona? (Bala note.)

11 Muprofete Danyele uvua pende munkatshi mua bantu bavua mu bupika mu Babulona. (Dan. 1:1-6) Yehowa wakakuata nende mudimu bua kumanyisha dilondangana dia makalenge avua ne bua kumueneka panyima pa bukalenge buvuaku tshikondo atshi. Yehowa wakamanyisha malu masokoka aa ku diambuluisha dia bimfuanyi bishilangane. Tshilejilu, wakaleja Nebukadenesâ mukalenge wa bena Babulona mu tshilota lupingu lunene luvua luenza ne biamu bishilangane. (Bala Danyele 2:1, 19, 31-38.) Yehowa wakambila Danyele ne: mutu wa or wa lupingu uvua uleja bukalenge bua Babulona. * Bukalenge buvua ne bua kukokesha buloba bujima panyima pa bukalenge bua Babulona buvua buleja kudi tshiadi ne maboko bia argent. Mbukalenge kayi abu? Mmalu kayi avuabu mua kuenzela bantu ba Nzambi?

MUTU MUINAYI: MADAI NE PELASA

12, 13. a) Ntshinyi tshivua Yehowa muambe bua dikuluka dia Babulona? b) Bua tshinyi mbikumbane bua kufuanyikija mutu muinayi wa nyama wa luonji ne bukalenge bua Madai ne Pelasa?

12 Bidimu bipite pa lukama kumpala kua Danyele kuledibua, Yehowa wakaleja muprofete Yeshaya malu avua atangila bukokeshi buvua ne bua kutshimuna Babulona. Yehowa kavua anu muleje mushindu uvuabu mua kukuata tshimenga tshia Babulona to, kadi wakamba too ne dîna dia mfumu wa basalayi bavua mua kukuata Babulona. Mfumu eu uvua Kolesha, muena Pelasa. (Yesh. 44:28–45:2) Danyele wakamona bikena-kumona bikuabu bibidi bivua bileja bukalenge bua Madai ne Pelasa buvua ne bukokeshi pa buloba bujima. Mu tshimue tshia kudibi, mbafuanyikije bukalenge ebu ne nyama wa ours mulale kabese uvuabu bambile bua ‘kudia munyinyi.’ (Dan. 7:5) Mu tshikuabu, Danyele wakamona bukalenge buvua buenza ne bisamba bibidi ebu buleja kudi tshimpanga tshia mukoko tshivua ne nsengu ibidi.​—Dan. 8:3, 20.

13 Yehowa wakakuata mudimu ne bukalenge bua Madai ne Pelasa bua kukumbaja mulayi wa dikuluka dia Babulona ne dipingana dia bena Isalele mu buloba buabu. (2 Kul. 36:22, 23) Kadi bukalenge ebu buakajinga musangu kampanda bua kubutula bantu ba Nzambi. Mukanda wa Esetê udi wakula bua tshifufu tshivua Hamana muntu muibidi mu bukokeshi bua bena Pelasa muelele bena Yuda. Wakalongolola bua kushipa bena Yuda bonso bavua basombele mu misoko ivua ku bukokeshi bua bukalenge bua Pelasa ne wakakosa too ne dituku dia kubashipa. Anu Yehowa ke uvua mulame bantu bende bua kabalu kubabutula kudi kankanunuina ka nyoka. (Ese. 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) Nunku mbikumbane bua kufuanyikija bukalenge bua Madai ne Pelasa ne mutu muinayi wa nyama wa mu Buakabuluibua.

MUTU MUITANU: GRÈCE

14, 15. Mmalu kayi avua Yehowa musokolole bua bukalenge bua Grèce wa kale?

14 Mutu muitanu wa nyama wa luonji wa mu Buakabuluibua udi tshimfuanyi tshia bukalenge bua Grèce. Anu mukavua Danyele muleje pavuaye umvuija tshilota tshia Nebukadenesâ, bukalenge ebu mbuleja kabidi kudi difu ne bibelu bia lupingu bia tshiamu tshia mitaku. Danyele wakamona kabidi bikena-kumona bibidi bivua bileja malu a pa buawu avua aleja muikala bukalenge abu ne muikala mukalenge wabu wa kumpala.

15 Mu tshikena-kumona tshia kumpala, Danyele wakamona bukalenge bua Grèce bufuanyikija ne: nkashama muikale ne mapuapua anayi; bileja ne: bukalenge ebu buvua ne bua kutshimuna makalenge makuabu ne lukasa lua bungi. (Dan. 7:6) Mu tshikuabu, Danyele wakamona mbuji wa mpumbu uvua ne lusengu lumue lunene ushipa ne lukasa tshimpanga tshia mukoko tshivua ne nsengu ibidi, mmumue ne: bukalenge bua Madai ne Pelasa. Yehowa wakambila Danyele ne: mbuji wa mpumbu au uvua tshimfuanyi tshia bukalenge bua Grèce ne lusengu luende lunene luvua luleja umue wa ku bakalenge babu. Danyele wakaleja kabidi muvua lusengu lunene mua kutshibuka ne nsengu mikese inayi mua kutoloka pa muaba walu. Nansha muvuabu bafunde mulayi eu bidimu bia bungi kumpala kua bukalenge bua Grèce kutumba, malu onso avuabu baleje akakumbana. Alexandre Munene mukalenge wa Grèce uvua mutumbe bikole ke uvua muye kuela bena Madai ne bena Pelasa mvita. Lusengu elu kaluakanenga to, luakatshibuka bualu mukalenge Alexandre Munene wakafua tshikondo tshivuaye mutumbe bikole; utshivua anu ne bidimu 32. Pashishe basalayi bende banayi bakakosolola bukalenge buende mu bitupa binayi.​—Bala Danyele 8:20-22.

16. Antiyokuse muinayi wakenza tshinyi?

16 Pavua bukalenge bua Grèce butshimune bukalenge bua Pelasa, buakatuadija kukokesha buloba buvua bantu ba Nzambi basombele. Tshikondo atshi, bena Yuda bakavua bapingane mu Buloba bulaya ne bibakulule ntempelo mu Yelushalema. Nzambi utshivua anu ubangata bu bantu bende ne ntempelo uvuabu bibakulule utshivua anu ne mushinga mu ntendelelu mulelela. Kadi, mu bidimu bia lukama kumpala kua Yezu, bukalenge bua Grèce buvua mutu muitanu wa nyama wa luonji buakela bantu ba Nzambi mvita. Umue wa ku basalayi bavua babanyangane bukalenge bua Alexandre diende Antiyokuse muinayi wakasa tshioshelu tshia nzambi wa dishima mu lubanza lua ntempelo mu Yelushalema ne uvua ukosela muntu yonso uvua ulonda ntendelelu wa bena Yuda tshibawu tshia lufu. Bualu ebu buvua buleja lukinu ludi nalu kankanunuina ka Satana. Kadi matuku makese pashishe, bukalenge bukuabu buakadiata bukokeshi bua Grèce pa buloba bujima. Mutu muisambombo wa nyama wa luonji uvua mua kuleja bukalenge kayi?

MUTU MUISAMBOMBO UVUA ‘UKUATSHISHA BANTU BUÔWA NE UVUA NE LUONJI LUKOLE’: LOMO

17. Mutu muisambombo uvua muenze tshinyi bua mulayi udi mu Genese 3:15 kukumbanawu?

17 Pavua Yone mupete tshikena-kumona tshia nyama wa luonji, bukalenge bua Lomo ke buvua butumbe bikole. (Buak. 17:10) Mutu muisambombo eu wakenza bua mulayi udi mu Genese 3:15 ukumbane. Satana wakakuata mudimu ne bakokeshi bena Lomo bua kuenzela kankanunuina ka mukaji bibi bua katupa kîpi, mbuena kuamba ne: kukasuma “ku tshikankanyi.” Mushindu kayi? Bakashiminyina Yezu muvuaye upambuisha bantu ne kumushipabu. (Mat. 27:26) Kadi mputa au wakuma ne lukasa bualu Yehowa wakamubisha ku lufu.

18. a) Ntshisamba kayi tshipiatshipia tshivua Yehowa musungule? Bua tshinyi? b) Mmushindu kayi uvua kankanunuina ka nyoka katungunuke ne kuluisha kankanunuina ka mukaji?

18 Bamfumu ba bitendelelu ba mu Isalele bakakuata ku tshia bena Lomo bua kuluisha Yezu ne bantu ba bungi bakamubenga. Nunku Yehowa wakabenga bena Isalele ba ku mubidi; kabatshivua kabidi bantu bende to. (Mat. 23:38; Bien. 2:22, 23) Wakasungula tshisamba tshipiatshipia, ‘Isalele wa Nzambi.’ (Gal. 3:26-29; 6:16) Tshisamba atshi tshivua tshienza ne bena Kristo bela manyi bena Yuda ne bantu ba bisamba bia bende. (Ef. 2:11-18) Panyima pa Yezu mumane kubishibua, kankanunuina ka Satana kakatungunuka ne kuluisha kankanunuina ka mukaji. Misangu ya bungi, bena Lomo bavua anu bakeba kubutula tshisumbu tshia bena Kristo bela manyi badi benza tshitupa tshibidi tshia kankanunuina. *

19. a) Danyele udi wamba tshinyi bua bukalenge buisambombo? b) Netukonkonone malu kayi mu tshiena-bualu tshidi tshilonda?

19 Mu tshilota tshia Nebukadenesâ tshivua Danyele mumumvuije, bukalenge bua Lomo buvua buleja kudi mikolo ya tshiamu tshifike. (Dan. 2:33) Mu tshikena-kumona tshikuabu, Danyele kavua mumone anu bukalenge bua Lomo nkayabu to, kadi wakamona kabidi bukalenge bukuabu buvua mua kukokesha buloba buvua bufumina mu bukalenge bua Lomo. (Bala Danyele 7:7, 8.) Munkatshi mua bidimu bia bungi, baluishi ba bukalenge bua Lomo bavua babumona ‘bukuatshisha bantu buôwa, buikale ne luonji lukole ne bupite bukole.’ Kadi, mulayi ukavua muleje ne: “nsengu dikumi” ivua mua kupatukila mu bukalenge ebu ne lusengu lumue luvua mua kutumba kupita mikuabu. Nsengu dikumi eyi idi ileja tshinyi? Kadi lusengu lukese ludi luleja palu tshinyi? Ndiumvuangana kayi didi pankatshi pa lusengu lukese ne diumvuija dia lupingu lunene luvua nebukadenesâ mumone? Tshiena-bualu tshidi mu dibeji dia 14 netshiandamune nkonko eyi.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 4 Mukaji eu mbulongolodi bua Yehowa budi buenza ne banjelu mu diulu ne budi bu mukajende wa mu tshimfuanyi.​—Yesh. 54:1; Gal. 4:26; Buak. 12:1, 2.

^ tshik. 11 Badi bafuanyikija bukalenge bua Babulona ne mutu wa lupingu lua mu mukanda wa Danyele ne babufuanyikija kabidi ne mutu muisatu wa nyama wa luonji udibu bakuile mu Buakabuluibua. Tangila tablo udi mu dibeji dia 12-13.

^ tshik. 18 Nansha muvua bena Lomo babutule Yelushalema mu 70 panyima pa Yezu, bualu abu kabuvua bubuela mu dikumbana dia mulayi wa mu Genese 3:15 to. Tshikondo atshi, bena Isalele ba ku mubidi kabatshivua kabidi tshisamba tshisungula tshia Nzambi to.

[Nkonko ya dilonga]