Yehova Ni “Muvumbuzi wa Vyamucindindi”

‘Nkhwaunenesko kuti Ciuta winu ndi Ciuta wa ŵaciuta, Themba la mathemba, Muvumbuzi wa vyamucindindi.’—DAN. 2:47.

KASI MUNGAZGORA WULI?

Ni vinthu wuli vyakukhwaskana na munthazi ivyo Yehova wativumbulira?

Kasi mitu yakwambilira yinkhondi na umoza ya cikoko yikwimira vici?

Kasi pali kukolerana wuli pakati pa cikoko na cikozgo ico wakawona Nebukadinezara?

1, 2. Kasi Yehova wativumbulira vici, ndipo cifukwa wuli wacita nthena?

 NI MABOMA ngani agho ghazamuŵa kuti ghakuwusa apo Ufumu wa Ciuta uzamuparanyira maufumu gha ŵanthu? Zgoro la fumbo ili tikulimanya ndipo uyo wali kutivumbulira ni Yehova Ciuta, “Muvumbuzi wa vyamucindindi.” Wakutovwira kumanya maboma agha kwizirwa mwa nchimi Daniyeli na mpositole Yohane.

² Yehova wakavumbulira ŵanalume aŵa mboniwoni za vikoko vyakupambanapambana. Wakaphaliraso Daniyeli ng’anamuro la loto la cikozgo cikuru ca visulo vyakupambanapambana. Yehova wakawoneseska kuti nkhani izi zalembeka na kusungika mu Baibolo mwakuti tisange nazo candulo. (Rom. 15:4) Wakacita nthena kuti wakhozge cigomezgo cithu cakuti sonosono apa Ufumu wake uzamuteketa mauthemba ghose gha ŵanthu.—Dan. 2:44.

3. Kuti tipulikiske makora maucimi, kasi tikwenera kumanya dankha vici, ndipo cifukwa wuli?

³ Ivyo Daniyeli na Yohane ŵakalemba vikuvumbura mauthemba ghankhondi na ghatatu gha ŵanthu, kweniso vikulongora ndondomeko ya mauthemba agha. Ndipouli, tingapulikiska makora maucimi agha pekha para tingamanya ng’anamuro la ucimi wakwamba wa mu Baibolo. Cifukwa wuli? Cifukwa pa ucimi uwu ndipo pajintha fundo yikuru ya Baibolo. Uli nga ni cingwe ico pakupayikika maucimi ghanyake ghose.

MPHAPU YA NJOKA NDIPOSO CIKOKO

4. Mbanjani ŵakupanga mphapu ya mwanakazi, ndipo kasi mphapu iyi yizamucita vici?

⁴ Satana wakati wagaluska waka ŵanthu mu munda wa Edeni, Yehova wakalayizga kuti “mwanakazi” waŵenge na “mphapu.” a (Ŵazgani Genesis 3:15.) Para nyengo  yajumphapo, mphapu iyi yizamubwanya mutu wa njoka, iyo ni Satana. Pamanyuma Yehova wakavumbura kuti mphapu iyi yizamufumira mwa Abrahamu, mtundu wa Israyeli, mu fuko la Yuda, ndiposo mu mbumba ya Themba Davide. (Gen. 22:15-18; 49:10; Sal. 89:3, 4; Luka 1:30-33) Cigaŵa cakwamba ca mphapu iyi ni Yesu Khristu. (Gal. 3:16) Cigaŵa caciŵiri ca mphapu iyi Mbakhristu ŵakuphakazgika. (Gal. 3:26-29) Yesu na ŵakuphakazgika aŵa ŵakupanga Ufumu wa Ciuta. Ciuta wazamugwiliskira nchito Ufumu uwu pakuparanya Satana.—Luka 12:32; Rom. 16:20.

5, 6. (a) Kasi ni mauthemba ghalinga ghakurughakuru agho Daniyeli na Yohane ŵakaghalongosora? (b) Kasi mitu ya cikoko ca mu buku la Uvumbuzi yikwimira vici?

⁵ Ucimi wakwamba uwo ukapelekekera mu Edeni ukayowoyaso kuti Satana nayo wazamuŵa na “mphapu.” Mphapu yake yizamutinkha mphapu ya mwanakazi. Kasi mbanjani ŵakupanga mphapu ya njoka? Ni wose awo ŵakutinkha Ciuta nga umo Satana wakucitira ndipo ŵakususka ŵanthu ŵa Ciuta. Kwambira kale, Satana wakunozga mphapu yake mu maboma ghakupambanapambana gha ndyali, panji maufumu. (Luka 4:5, 6) Ndipouli, ni maufumu ghacoko waka agho vyakucita vyawo vyakhwaska comene ŵanthu ŵa Ciuta, Ŵaisrayeli panji mpingo wa Ŵakhristu ŵakuphakazgika. Cifukwa wuli fundo iyi njakuzirwa comene? Cifukwa yikulongora cifukwa ico mboniwoni za Daniyeli na Yohane zikulongosolera vya mauthemba ghakuru ghankhondi na ghatatu pera.

⁶ Cadera mu 96 C.E., Yesu wakalongora Yohane mboniwoni zinandi. (Uvu. 1:1) Mu mboniwoni yimoza, Yohane wakawona cikoko cikwimilira pa mcenga wa nyanja. Cikoko ici cikwimira Dyabulosi. (Ŵazgani Uvumbuzi 13:1, 2.) Yohane wakawonaso cikoko cinyake cakuzizwiska cikufumira mu nyanja ndipo cikapokera mazaza ghakuru kufuma kwa Dyabulosi. Pamanyuma mungelo wakaphalira Yohane kuti mitu yinkhondi na yiŵiri ya cikoko ciswesi, ico nchikozgo ca cikoko ca pa Uvumbuzi 13:1, yikwimira “mathemba ghankhondi na ghaŵiri,” panji kuti maboma. (Uvu. 13:1, 14, 15; 17:3, 9, 10) Pa nyengo iyo Yohane wakalemberanga buku la Uvumbuzi, mathemba ghankhondi ghakaŵa kuti ghawa kale, limoza likawusanga, ndipo limoza likaŵa kuti “lindize.” Kasi mathemba panji kuti mauthemba gha pa caru cose agha tingaghamanya wuli? Tiyeni tiwone mutu uliwose wa cikoko ico cikuyowoyeka mu buku la Uvumbuzi. Tiwonengeso umo ivyo Daniyeli wakalemba vilimika mahandiredi ghanandi kumasinda pambere mauthemba agha  ghandaŵeko, vikulongosolera mauthemba agha.

MITU YIŴIRI YAKWAMBA NI EGUPUTO NA ASIRIYA

7. Kasi mutu wakwamba ukwimira vici, ndipo cifukwa wuli?

⁷ Mutu wakwamba wa cikoko ukwimira Eguputo. Cifukwa wuli? Cifukwa Eguputo ukaŵa uthemba wakwamba ukuru uwo ukatinkhanga ŵanthu ŵa Ciuta. Mphapu ya Abrahamu iyo mukafuma mphapu ya mwanakazi yikandana comene mu Eguputo. Pamanyuma Ŵaeguputo ŵakamba kutambuzga Ŵaisrayeli. Satana wakakhumbanga kuti waparanye ŵanthu ŵa Ciuta wose pambere mphapu yindize. Wakacita wuli nthena? Wakakhuŵilizga Faro kuti wakome ŵana ŵanalume wose ŵa Israyeli. Yehova wakanjirapo ndipo wakaponoska ŵanthu ŵake ku wuzga ku Eguputo. (Ex. 1:15-20; 14:13) Pamanyuma Ciuta wakaŵika Ŵaisrayeli mu Caru ca Layizgano.

8. Kasi mutu waciŵiri ukwimira vici, ndipo kasi ukakhumbanga kucita vici?

⁸ Mutu waciŵiri wa cikoko ukwimira Asiriya. Uthemba wankhongono uwu nawo ukakhumbanga kuparanya ŵanthu wose ŵa Ciuta. Mbunenesko kuti Yehova wakagwiliskira nchito Ŵaasiriya kuti walange mafuko khumi gha Israyeli cifukwa cakuti ghakasopanga vikozgo ndiposo ghakagaluka. Ndipouli, Ŵaasiriya ŵakawukiraso Yerusalemu. Cilato ca Satana cikwenera kuti cikaŵa cakuti waparanye mzere wa mafumu uwo ukalongozgeranga kwa Yesu. Ni Yehova yayi uyo wakaŵatuma kuti ŵacite nthena, ndipo mwamunthondwe wakathaska ŵanthu ŵake ŵakugomezgeka mwa kuparanya ŵalwani aŵa.—2 Mathe. 19:32-35; Yes. 10:5, 6, 12-15.

MUTU WACITATU NI BABULONI

9, 10. (a) Kasi Yehova wakazomerezga Ŵababuloni kuti ŵacite vici? (b) Kuti ucimi ufiskike, ni vinthu wuli ivyo vikeneranga kucitika?

⁹ Mutu wacitatu wa cikoko ico Yohane wakawona ukwimira uthemba uwo cinyina cake cikaŵa msumba wa Babuloni. Yehova wakazomerezga kuti Ŵababuloni ŵaparanye Yerusalemu na kutolera ŵanthu ŵake ku wuzga. Pambere ivi vindacitike, Yehova wakacenjezga dankha Ŵaisrayeli ŵakugaluka kuti Ŵababuloni ŵazamuŵaparanya. (2 Mathe. 20:16-18) Wakayowoyerathu kuti mzere wa mathemba agho ghakayowoyeka kuti ghakakhalanga pa “citengo ca uthemba wa Yehova” mu Yerusalemu uzamufumiskikapo. (1 Mid. 29:23) Ndipouli, Yehova wakalayizgaso kuti mwana wa Themba Davide, uyo wakaŵa “mweneco,” wizenge na kupoka mazaza.—Ezek. 21:25-27.

¹⁰ Ucimi unyake ukayowoya kuti Ŵayuda ŵazamuŵa kuti ŵacali kusopera mu tempile mu Yerusalemu pa nyengo iyo Mesiya, panji Wakuphakazgika wazamwizira. (Dan. 9:24-27) Ucimi unyake uwo ukalembeka pambere Ŵaisrayeli ŵandatolekere ku wuzga ku Babuloni, ukayowoya kuti munthu uyu wazamubabikira mu Betehelemu. (Mika 5:2) Kuti maucimi agha ghafiskike, Ŵayuda ŵakeneranga kufwatuka ku wuzga na kuwelera ku caru cakwawo, na kuzengaso tempile. Kweni Ŵababuloni ŵakafwaturanga yayi ŵazga ŵawo. Kasi suzgo ili likate limarenge wuli? Yehova wakavumbulira nchimi zake umo wacitirenge.—Am. 3:7.

11. Kasi ni vinthu wuli vyakupambana ivyo vikwimira Uthemba wa Babuloni? (Wonani mazgu ghamusi.)

¹¹ Nchimi Daniyeli nayo yikatolekera ku wuzga ku Babuloni. (Dan. 1:1-6) Yehova wakayigwiliskira nchito kuti wavumbure mauthemba agho ghalondezgengepo para uthemba wa pa caru cose uwu wamara. Yehova wakavumbura vyamucindindi ivi kwizira mu vimanyikwiro vyakupambanapambana. Mwaciyelezgero, wakapangiska Themba la Babuloni, Nebukadinezara, kulota loto la cikozgo cikuru ico cikaŵa ca visulo vyakupambanapambana. (Ŵazgani Daniel 2:1, 19, 31-38.) Kwizira mwa Daniyeli, Yehova wakavumbura kuti mutu wa cikozgo wa golide  ukimiranga Uthemba wa Babuloni. b Cifuwa na mawoko gha cikozgo vya siliva vikwimira uthemba wa pa caru cose uwo ukiza pamanyuma pa Babuloni. Kasi uthemba uwu ni ngu, ndipo ukacita nawo wuli ŵanthu ŵa Ciuta?

MUTU WACINAYI NI MEDI NA PERESIYA

12, 13. (a) Kasi Yehova wakavumbura vici vyakukhwaskana na kuthereskeka kwa Babuloni? (b) Cifukwa wuli mphake kuti mutu wacinayi wa cikoko ukwimira nadi Medi na Peresiya?

¹² Vilimika vyakujumpha 100 pambere Daniyeli wandaŵeko, kwizira mwa nchimi Yesaya, Yehova wakavumbura vinthu vinyake vyakukhwaskana na uthemba wa pa caru cose uwo uzamuthereska Babuloni. Yehova wakavumbura umo msumba wa Babuloni uzamuthereskekera kweniso zina la uyo wazamulongozga pakuthereska. Mulongozgi uyu wakaŵa Sayirasi, Muperesiya. (Yes. 44:28–45:2) Daniyeli wakawonaso mboniwoni zinyake ziŵiri zakukhwaskana na Uthemba wa pa Caru Cose wa Medi na Peresiya. Mu mboniwoni yinyake, uthemba uwu ukimilirika na cikoko panji kuti cinyama cakukozgana na nkhalamira ico cikakukumuka ku lwegha limoza. Cikaphalirika kuti ‘cirye nyama yinandi.’ (Dan. 7:5) Mu mboniwoni yinyake, Daniyeli wakawona mberere yanalume ya masengwe ghaŵiri iyo yikimiranga uthemba uwu.—Dan. 8:3, 20.

¹³ Yehova wakagwiliskira nchito Uthemba wa Medi na Peresiya kuti wafiske ucimi. Uthemba uwu ukathereska Babuloni na kuwezgera Ŵaisrayeli ku caru cawo. (2 Mid. 36:22, 23) Ndipouli, nyengo yikati yajumphapo, ufumu wenewuwu uwu ukakhala pacoko kuti uparanye ŵanthu wose ŵa Ciuta. Mu buku la Esther la mu Baibolo muli ciŵembu ico nduna yikuru ya Peresiya, zina lake Hamani yikanozga. Yikanozga ciŵembu cakuti Ŵayuda wose awo ŵakakhalanga mu Uthemba ukuru uwu wa Peresiya ŵakomeke, ndipo yikatema na deti wuwo lakukomera ŵanthu aŵa. Cifukwa cakuti Yehova wakanjilirapo lekani ŵanthu ŵake ŵakavikilirikaso ku mphapu ya Satana. (Est. 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) Ntheura mphake kuti mutu wacinayi wa cikoko ca mu buku la Uvumbuzi ukwimira nadi Medi na Peresiya.

MUTU WACINKHONDI NI GIRISI

14, 15. Kasi Yehova wakavumbura vici vyakukhwaskana na Uthemba wa Girisi wakale?

¹⁴ Mutu wacinkhondi wa cikoko ca mu buku la Uvumbuzi ukwimira Girisi. Nga umo Daniyeli wakavumbulira pakudankha apo wakabawulizganga loto la Nebukadinezara, nthumbo ya mkuŵa na vigha vya cikozgo vikwimira uthemba uwu. Kweniso, Daniyeli wakawona mboniwoni ziŵiri izo zikulongosora umo uthemba uwu uzamuŵira ndiposo muwusi wake wakumanyikwa comene.

¹⁵ Mu mboniwoni yinyake, Daniyeli wakawona nyalubwe wa mapapindo ghanayi uyo wakimiranga Girisi, kulongora kuti ufumu uwu uzamuthereska ŵalwani ŵake mwaluŵiro. (Dan. 7:6) Mu mboniwoni yinyake, Daniyeli wakalongosora umo pepe uyo wakaŵa na lusengwe lumoza lukuru wakakomera mberere yanalume ya masengwe ghaŵiri, iyo ni Medi na Peresiya. Yehova wakaphalira Daniyeli kuti pepe wakwimira Girisi ndipo lusengwe lukuru lukwimira limoza la mathemba ghake. Daniyeli wakalembaso kuti lusengwe lukuru ulu luphyokenge ndipo pa malo ghake pamerenge masengwe ghanayi ghacokoghacoko. Nangauli ucimi uwu ukalembeka vilimika mahandiredi ghanandi pambere uthemba wa Girisi undambe kuwusa, kweni cilicose cikafiskika umo cikayowoyekera. Alekizanda Mukuru, themba lakumanyikwa comene la Girisi wakale wakalongozga pakuthereska Medi na Peresiya. Ndipouli, lusengwe ulu lukaphyoka luŵiro, Themba Alekizanda likafwa pa nyengo iyo uthemba wake ukaŵa  wankhongono comene ndipo likaŵa na vilimika 32 pera. Kufuma apo, uthemba wake ukagaŵika ku ŵalongozgi ŵanayi ŵa ŵasilikari ŵake.—Ŵazgani Daniel 8:20-22.

16. Kasi Antiochus Wacinayi wakacita vici?

¹⁶ Girisi wati wathereska Peresiya, wakawusa caru ca ŵanthu ŵa Ciuta. Pa nyengo iyi, Ŵayuda ŵakaŵa kuti ŵakhazikikaso mu Caru ca Layizgano ndiposo ŵakaŵa kuti ŵazengaso tempile mu Yerusalemu. Ŵakaŵa kuti ŵacali ŵanthu ŵakusoleka ŵa Ciuta, ndipo tempile ilo ŵakaŵa kuti ŵazengaso likaŵa kuti licali kuŵa malo gha kusopa kwaunenesko. Ndipouli, mu vilimika vya m’ma 100 B.C.E., Girisi, uwo ni mutu wacinkhondi wa cikoko, wakawukira ŵanthu ŵa Ciuta. Yumoza wa awo ŵakahara uthemba wakugaŵika wa Alekizanda, Antiochus Wacinayi, wakazenga jochero la ŵangoza pafupi na tempile mu Yerusalemu ndipo wakati uyo wasopenge Yehova wakomekenge. Apa mphapu ya Satana yikalongolerathu kuti yikutinkha ŵanthu ŵa Ciuta. Kweni mwaluŵiro uthemba wa Girisi ukathereskeka ndipo ukaŵaso uthemba wa pa caru cose yayi. Kasi mutu wacinkhondi na cimoza wa cikoko ukwimira uthemba ngu?

MUTU WACINKHONDI NA CIMOZA NI ROMU, UTHEMBA ‘WAKOFYA NA WAKUTENTHEMYA’

17. Kasi mutu wacinkhondi na cimoza ukacita vici ico cikawovwira kuti ucimi wa pa Genesis 3:15 ufiskike?

¹⁷ Uthemba wa Romu ndiwo ukawusanga pa nyengo iyo Yohane wakawonera mboniwoni ya cikoko. (Uvu. 17:10) Uthemba wacinkhondi na cimoza uwu ukacita vikuru pakufiska ucimi wa pa Genesis 3:15. Satana wakagwiliskira nchito ŵalara ŵaboma ŵa Romu kuti walume mphapu ku “citende.” Kasi wakacita wuli nthena? Ŵaroma ŵakamwimba mulandu wautesi Yesu wa kuwukira boma ndipo ŵakamukoma. (Mat. 27:26) Kweni cilonda ici cikapora luŵiro cifukwa Yehova wakamuwuska Yesu.

18. (a) Kasi ni mtundu wuli uphya uwo Yehova wakasankha, ndipo cifukwa wuli? (b) Kasi mphapu ya njoka yikulutilira wuli kutinkha mphapu ya mwanakazi?

¹⁸ Ŵalongozgi ŵa cisopa ŵa Ŵaisrayeli ŵakakolerana na boma la Romu pakukoma Yesu, kweniso Ŵaisrayeli ŵanandi ŵakamukana. Ntheura Yehova wakawujowora mtundu wa Israyeli. (Mat. 23:38; Mil. 2:22, 23) Sono wakasankha mtundu uphya, “Israyeli wa Ciuta.” (Gal. 3:26-29; 6:16) Mtundu uwu ukaŵa mpingo wa Ŵakhristu ŵakuphakazgika ŵakufuma mu mtundu wa Ŵayuda na mu mitundu yinyake. (Efe. 2:11-18) Yesu wati wafwa na kuwuskika, mphapu ya njoka yikalutilira kutinkha mphapu ya mwanakazi. Romu wakayezga kanandi waka kuti waparanye mpingo wa Ŵakhristu, uwo nchigaŵa caciŵiri ca mphapu. c

19. (a) Kasi Daniyeli wakaulongosora wuli uthemba wacinkhondi na cimoza wa pa caru cose? (b) Kasi nkhani iyo yili pa peji 14 yili na mazgoro gha mafumbo wuli?

¹⁹ Mu loto ilo Daniyeli wakafwatulira Nebukadinezara, malundi gha cisulo ghakwimira Romu. (Dan. 2:33) Kweniso Daniyeli wakawona mboniwoni iyo yikulongosora Uthemba wa Romu na uthemba wakulondezgapo wa pa caru cose uwo ukafuma mu Romu. (Ŵazgani Daniel 7:7, 8.) Kwa vilimika mahandiredi ghanandi, ŵalwani ŵa Romu ŵakawonanga kuti Romu ‘ngwakofya na wakutenthemya na wankhongono kwakuluska.’ Ndipouli ucimi uwu ukati “masengwe khumi” ghamerenge pa uthemba uwu ndipo lusengwe lunyake lucoko lufumenge mukati mwa masengwe agha na kuŵa na nkhongono zikuru. Kasi masengwe khumi agha ghakwimira vici, ndipo kasi lusengwe lucoko tingalimanya wuli? Kasi lusengwe lucoko lukukolerana wuli na cikozgo cikuru ca Nebukadinezara? Nkhani iyo yili pa peji 14 yili na mazgoro gha mafumbo agha.

[Mazgu ghamusi]

[Mafumbo]