Yehova Wakuvumbura Vinthu Ivyo Vicitikenge Sonosono
Yehova Wakuvumbura Vinthu Ivyo Vicitikenge Sonosono
“Uvumbuzi wakupelekeka na Yesu Khristu, uwo Ciuta wakamupa, kuti walongore ŵazga ŵake vinthu ivyo vikwenera kucitika mwaluŵiro.”—UVU. 1:1.
KASI MUNGAZGORA WULI?
Ni vigaŵa wuli vya cikozgo cikuru ivyo vikwimira Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America?
Kasi Yohane wakalongora wuli kukolerana uko kulipo pakati pa Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America na United Nations?
Kasi Daniyeli na Yohane ŵakulongora wuli umaliro wa maufumu gha ŵanthu?
1, 2. (a) Kasi maucimi gha Daniyeli na Yohane ghakutovwira kucita vici? (b) Kasi mitu yakwamba yinkhondi na umoza ya cikoko yikwimira vici?
MAUCIMI gha Daniyeli na Yohane ghakukolerana comene mwakuti ghakutovwira kuti tipulikiske ng’anamuro la vinthu vinandi ivyo vikucitika mu caru mazuŵa ghano kweniso ivyo vicitikenge munthazi. Kasi tingasambira vici usange tingayaniska mboniwoni ya Yohane ya cikoko, nkhani ya Daniyeli yakukhwaskana na cikoko cakofya ico cikaŵa na masengwe khumi, ndiposo umo Daniyeli wakalongosolera cikozgo cikuru? Kasi para tapulikiska maucimi agha ticiskikenge kuti ticite vici?
2 Tiyeni tidumbiskane mboniwoni ya Yohane ya cikoko. (Uvu., cipaturo 13) Nga umo tikawonera mu nkhani iyo yajumpha, mitu yakwamba yinkhondi na umoza ya cikoko yikwimira Eguputo, Asiriya, Babuloni, Medi na Peresiya, Girisi, na Romu. Mauthemba ghose agha ghakatinkhanga mphapu ya mwanakazi. (Gen. 3:15) Boma la Romu, ilo ni mutu wacinkhondi na cimoza, likalutilira kuwusa vilimika vinandi Yohane wati walemba mboniwoni yake. Nyengo yikati yajumphapo, mutu wacinkhondi na ciŵiri ukanjira m’malo gha Romu. Ni uthemba ngu wa pa caru cose uwo ukanjira m’malo gha Romu, ndipo kasi ukucita wuli na mphapu ya mwanakazi?
MABOMA GHA BRITAIN NA UNITED STATES GHAKAMBA KUWUSA
3. Kasi cikoko panji cinyama cakofya ca masengwe khumi cikwimira vici, ndipo kasi masengwe khumi ghakwimira vici?
3 Tingamanya mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko ca mu buku la Uvumbuzi cipaturo 13 para tingayaniska mboniwoni ya Yohane na mboniwoni ya Daniyeli ya cikoko panji kuti cinyama cakofya ca masengwe khumi. a (Ŵazgani Daniel 7:7, 8, 23, 24.) Cinyama ico Daniyeli wakawona cikimiranga Uthemba wa pa Caru Cose wa Romu. (Wonani chati pa peji 12-13.) Mu vilimika vya m’ma 400 C.E. Uthemba wa Romu ukamba kuswekana. Masengwe khumi agho ghakamera pa mutu wa cikoko panji cinyama cakofya ici ghakwimira mauthemba agho ghakafuma mu uthemba uwu.
4, 5. (a) Kasi lusengwe lucoko lukacita vici? (b) Kasi mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko ukwimira vici?
4 Masengwe ghanayi, panji mauthemba, agho ghakafuma pa mutu wa cinyama cakofya ici ghakuzunulika mwapadera. “Lusengwe lunyake lucoko” lukazgura masengwe ghanyake ghatatu. Ivi vikafiskika apo Britain, uyo kale wakaŵa cigaŵa ca Uthemba wa Romu, wakaŵa na nkhongono zikuru comene. Britain wakaŵa na nkhongono zicoko mpaka mu vilimika vya m’ma 1600. Vigaŵa vinyake vitatu vya Uthemba wa Romu, ivyo ni Spain, Netherlands, na France, vikaŵa na mazaza ghakuru comene kuluska Britain. Kweni Britain wakazgura mauthemba agha umoza na umoza, na kuŵa wakuzirwa comene kuluska igho. Kuzakafika mukatikati mwa vilimika vya m’ma 1700, Britain wakaŵa pafupi kuŵa na nkhongono zikuru comene pa caru. Kweni pa nyengo iyi, uthemba wa Britain ukaŵa undaŵe mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko.
5 Nangauli Britain wakaŵa na mazaza, vyaru ivyo wakaviwusanga vya ku North America, vikajiyimira pavyekha. Nangauli vikaŵa nthena, caru ca Britain cikatondeska yayi caru ca United States kukura ndipo caru ca Britain cikalutilira kuvikilira caru ici na ŵasilikari ŵake ŵa pa maji. Pa nyengo iyo zuŵa la Fumu likambanga mu 1914, uthemba wa Britain ukaŵa na nkhongono zikuru comene kuluska mauthemba ghose mu mdauko, ndipo caru ca United States cikakura comene pa vyamalonda pa caru cose capasi. b Pa Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose, United States wakapanga ubali panji kuti wenenawene wapadera comene na Britain. Mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko ukawoneka ndipo ukaŵa Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America. Kasi mutu uwu ukacita wuli na mphapu ya mwanakazi?
6. Kasi mutu wacinkhondi na ciŵiri wacita wuli vinthu na ŵanthu ŵa Ciuta?
6 Zuŵa la Fumu likati lamba waka, mutu wacinkhondi na ciŵiri ukamba kuwukira ŵanthu ŵa Ciuta awo mbabali ŵa Khristu awo ŵacali pa caru capasi. (Mat. 25:40) Yesu wakayowoya kuti pa nyengo ya kuŵapo kwake, ŵakukhalira ŵa mphapu ŵazamuŵa kuti ŵali pa caru capasi kucita mulimo wake. (Mat. 24:45-47; Gal. 3:26-29) Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ukawukira ŵatuŵa ŵa Ciuta. (Uvu. 13:3, 7) Pa nyengo ya Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose ufumu uwu ukatambuzga ŵanthu ŵa Ciuta, kukanizga mabuku ghawo, na kuŵika mu jele ŵimiliri ŵa gulu la muzga wakugomezgeka. Mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko uwu ukakhala pacoko kulekeska panji kukoma mulimo wa kupharazga. Yehova wakawonerathu vinthu ivi ndipo wakavivumbura kwa Yohane. Kweniso Ciuta wakaphalira Yohane kuti cigaŵa caciŵiri ca mphapu ya mwanakazi ici cizamwambaso kucita milimo yauzimu. (Uvu. 11:3, 7-11) Mdauko wa ŵateŵeti ŵa Yehova ukulongora kuti ivi vikacitika nadi.
UTHEMBA WA PA CARU COSE WA BRITAIN NA AMERICA NDIPOSO VIKANDIRO VYA CISULO NA DONGO
7. Kasi pali kukolerana wuli pakati pa mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko na cikozgo cikuru?
7 Kasi pali kukolerana wuli pakati pa mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko na cikozgo cikuru ca mu buku la Daniel? Ufumu wa Britain ukafuma mu Ufumu wa Romu ndipo United States wali kufuma mu Britain. Ipo tingayowoyaso kuti United States wali kufuma mu Ufumu wa Romu. Wuli pakuyowoya za vikandiro vya cikozgo? Vikulongosoreka kuti ni vyakupangika na cisulo na dongo. (Ŵazgani Daniel 2:41-43.) Ivyo vikulongosoreka pa lemba ili vikulongosora vya mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko, ndipo vikucitika mu nyengo iyo Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ukuwusira. Nga umo cinthu ca cisulo na dongo cikuŵira cambura nkhongono kuluska cisulo pacekha, mwakuyana waka, Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America nkhongono zake ni zicoko kuluska za ufumu wa Romu. Nchivici ico cikapangiska kuti Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America uŵe wambura nkhongono?
8, 9. (a) Kasi uthemba wacinkhondi na ciŵiri wa pa caru cose ukalongora wuli nkhongono za nga za cisulo? (b) Kasi dongo la vikandiro vya cikozgo likwimira vici?
8 Nyengo zinyake, mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko ukulongora nkhongono za nga za cisulo. Mwaciyelezgero, ukalongora nkhongono zake mwa kutonda pa Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose. Pa nyengo ya Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose napo, mutu wacinkhondi na ciŵiri ukalongora kuti uli na nkhongono za nga za cisulo. c Nkhondo iyi yikati yamara, mutu wacinkhondi na ciŵiri uwu nyengo zinyake ukalongoranga kuti ucali na nkhongono za cisulo. Ndipouli, kwambira waka pakwamba, cisulo ici nchakusazgikana na dongo.
9 Kwa nyengo yitali, ŵateŵeti ŵa Yehova ŵayezgayezga comene kuti ŵamanye ng’anamuro la vikandiro vya cikozgo. Lemba la Daniel 2:41 likulongosora kuti cisulo cakusazgikana na dongo ni “uthemba” umoza, kuti ghanandi yayi. Ntheura dongo likwimira vinthu vyakugaŵaniska mu Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ivyo vikuwutondeska kucita vinthu mwankhongono nga ni Uthemba wa Romu. Dongo likuyowoyeka kuti ni “ŵana ŵa ŵanthu,” panji ŵanthu bweka ndipo ŵakusazgikana mu ukwati. (Dan. 2:43; NW) Mu Uthemba wa Britain na America, ŵanthu awo ŵakukhumba wanangwa ŵakugwiliskira nchito mawupu gha wanangwa wa ŵanthu, wanangwa wa nchito, ndiposo wanangwa wa kujiwusa. Ŵanthu bweka ŵakutondeska Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America kuti ucite vinthu na nkhongono za nga za cisulo. Kweniso cifukwa ca kuluska na mavoti ghacoko ndiposo fundo za ŵakususka, nanga mbalongozgi awo ŵanthu ŵakuŵatemwa ŵalije mazaza ghose ghakucitira ivyo ŵakukhumba. Daniyeli wakayowoyerathu kuti: “Uthemba tiuŵenge kulwande wa nkhongono, kulwande wakupyoka padera.”—Dan. 2:42; 2 Tim. 3:1-3.
10, 11. (a) Kasi nchivici ico cicitikirenge “vikandiro”? (b) Kasi pa nkhani ya unandi wa minwe tikutorapo fundo wuli?
10 Mu vilimika vya m’ma 2000, Britain na United States ŵalutilira kuŵa paubwezi wapadera, ndipo kanandi ŵakucitira lumoza vinthu ivyo vikukhwaska caru. Maucimi ghakukhwaskana na cikozgo cikuru ndiposo cikoko ghakulongora kuti Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America uzamuhalirika yayi na uthemba unyake wa pa caru cose munthazi. Uthemba waumaliro uwu uŵenge wambura nkhongono kuluska uwo malundi gha cisulo ghakwimira, kweni kuti uzamubwangandulika wekha yayi.
11 Kasi nambara ya minwe ya cikozgo yili na ng’anamuro lapadera? Ghanaghanirani fundo iyi: Mu mboniwoni zinyake, Daniyeli wakuzunura mafigara ghanyake agho ghali na ng’anamuro, nga ni unandi wa masengwe pa mitu ya vinyama vyakupambanapambana. Mafigara agha ngakuzirwa. Ndipouli, pakulongosora cikozgo, Daniyeli wakazunurapo yayi unandi wa minwe. Ntheura, vikulongora kuti unandi wa minwe ulije ng’anamuro lililose, padera pakuti cikozgo cikaŵa na mawoko ghaŵiri, vikufi, minwe, malundi, kweniso vikandiro. Daniyeli wakayowoya kuti minwe yikaŵa kulwande ya cisulo, kulwande ya dongo. Kufuma pa fundo izi, tingayowoya kuti Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ndiwo uzamuŵa kuti ukuwusa apo “libwe” ilo likwimira Ufumu wa Ciuta lizamutimba vikandiro vya cikozgo.—Dan. 2:45.
KUKOLERANA UKO KULIPO PAKATI PA BRITAIN NA AMERICA NA CIKOKO CA MASENGWE GHAŴIRI
12, 13. Kasi cikoko ca masengwe ghaŵiri cikwimira vici, ndipo kasi cikucita vici?
12 Nangauli Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ngwacisulo na dongo, kweni mboniwoni iyo Yesu wakapeleka kwa Yohane yikulongora kuti ufumu uwu uzamucita cinthu cinyake cakukhumbikwa mu mazuŵa ghaumaliro. Mwawuli? Yohane wakawona cikoko ca masengwe ghaŵiri ico cikayowoyanga nga nchinjoka. Kasi cikoko cakuzizwiska ici cikwimira vici? Cili na masengwe ghaŵiri, kulongora maboma ghaŵiri agho ghakuwusira lumoza. Apa Yohane wakawonangaso Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America, kweni panyengo iyi ukucita cinthu cakukhumbikwa.—Ŵazgani Uvumbuzi 13:11-15.
13 Cikoko ici cikutuma ŵanthu kuti ŵapange cikozgo ca cikoko. Yohane wakalemba kuti cikozgo ca cikoko cizamuwoneka, kusoŵa, na kuwonekaso. Ivi ndivyo vikacitikira wupu uwo caru ca Britain na United States vikambiska. Cilato ca wupu uwu cikaŵa cakuti ukoleraniske mauthemba gha caru. d Wupu uwu ukawoneka Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose yikati yamara ndipo ukamanyikwanga kuti League of Nations. Ukasoŵa apo Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose yikambanga. Pa nyengo ya nkhondo iyi, ŵanthu ŵa Ciuta ŵakapharazga kuti mwakuyana na ucimi wa mu buku la Uvumbuzi, cikozgo ca cikoko ciwonekengeso panji kufumaso. Ndipo cikawoneka nadi, na kuŵa United Nations.—Uvu. 17:8.
14. Kasi cikozgo ca cikoko ni “themba lacinkhondi na citatu” pa fundo wuli?
14 Yohane wakalongosora kuti cikozgo ca cikoko ni “themba lacinkhondi na citatu.” Kasi cikozgo ca cikoko ni “themba lacinkhondi na citatu” pa fundo wuli? Cikoko cakwamba cikaŵavya mutu wacinkhondi na citatu wakuti wimire uthemba uwu. Ici nchikozgo waka ca cikoko cakwamba. Nkhongono zose izo cili nazo zikufuma ku vyaru ivyo vili mu wupu uwu, comenecomene Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America. (Uvu. 17:10, 11) Kweni ukupokera mazaza kuti ucitenge vinthu nga ni themba na kucita mulimo unyake, uwo uzamwambiska vinthu ivyo vizamusintha mdauko wa ŵanthu.
CIKOZGO CA CIKOKO CIZAMURYA MWANAKAZI MUZAGHALI
15, 16. Kasi mwanakazi muzaghali wakwimira vici, ndipo nchivici ico awo ŵakumukhozgera ŵakucita?
15 Mwakuyana na Yohane, pacanya pa cikoko ciswesi ico nchikozgo ca cikoko pakwera mwanakazi muzaghali uyo wakuciwusa. Wali na zina lakuti “Babuloni Mukuru.” (Uvu. 17:1-6) Mphake kuti mwanakazi muzaghali uyu wakwimira cisopa cautesi, ndipo cigaŵa cikuru pa cisopa cautesi ici ni machalichi agho ghakujicema kuti Ngacikhristu. Magulu gha cisopa cautesi ghakutumbika cikozgo ca cikoko ndipo ghakuyezgayezga kuciwusa.
16 Ndipouli, mu zuŵa la Fumu, Babuloni Mukuru wakuzizwa kuwona kuti maji ghanandinandi, awo mbanthu awo ŵakumukhozgera, ghakukamuka. (Uvu. 16:12; 17:15) Mwaciyelezgero, apo cikozgo ca cikoko cikambira kuwoneka, machalichi agho ghakujicema kuti Ngacikhristu, agho nchigaŵa cikuru ca Babuloni Mukuru, ghakaŵa na mazaza ghakuru pa vyaru vya ŵazungu panji vyaru vya kumanjiliro gha dazi kwa caru. Mazuŵa ghano ŵanthu ŵanandi ŵakuyuyura machalichi na ŵalongozgi ŵa machalichi agha. Nakuti ŵanthu ŵanandi ŵakuwona kuti cisopa ndico cikwambiska masuzgo mu caru. Ŵanthu ŵavinjeru ŵa mu vyaru vya kumafumiro gha dazi kwa caru ŵakulutilira kuyowoya kuti cisopa cileke kuŵa na mazaza pa ŵanthu.
17. Nchivici ico cicitikirenge cisopa cautesi sonosono apa, ndipo cifukwa wuli?
17 Ndipouli, cisopa cautesi cimalenge cekha yayi. Mwanakazi muzaghali walutilirenge kuwusa, panji kukhuŵilizga mathemba kuti ghacitenge ivyo iyo wakukhumba, mpaka apo Ciuta wazamuŵikira ghanoghano lake mu mitima ya awo ŵakuwusa caru. (Ŵazgani Uvumbuzi 17:16, 17.) Sonosono apa Yehova watumenge maboma gha ndyali gha Satana, agho ghakwimilirika na United Nations, kuti ghawukire cisopa cautesi. Ghazamuparanya mwanakazi muzaghali uyu na kuparanya usambazi wake. Mu vilimika 20 panji 30 kumanyuma, vinthu ivi vikawonekanga kuti vingacitika yayi. Mazuŵa ghano muzaghali wakuning’ina waka pa msana wa cikoko ciswesi. Nangauli vili nthena, kweni wawenge yekha yayi. Kuwa kwake kuzamuŵa kwamabuci kweniso kukuru.—Uvu. 18:7, 8, 15-19.
VIKOKO VIZAMUMARA
18. (a) Kasi cikoko cizamucita vici, ndipo cizamucitika nchivici para ivi vyazakacitika? (b) Kasi lemba la Daniel 2:44 likulongora kuti Ufumu wa Ciuta uzamuteketa mauthemba ngani? (Wonani bokosi pa peji 17.)
18 Para cisopa cautesi caparanyika, cikoko, ico ni maboma gha ndyali gha Satana, cizamukhuŵilizgika kuti ciwukire Ufumu wa Ciuta. Pakuti ghazamutondeka kufika kucanya, mathemba gha caru capasi ghazamulongora ukali wawo ku awo ŵakukhozgera Ufumu wa Ciuta. Ivyo vizamucitika apa vizamuŵa vyakofya. (Uvu. 16:13-16; 17:12-14) Daniyeli wakalongosora cigaŵa cimoza ca nkhondo yaumaliro iyi. (Ŵazgani Daniel 2:44.) Cikoko ico cikuzunulika pa Uvumbuzi 13:1, cikozgo cake, na cikoko ca masengwe ghaŵiri, vyose vizamuparanyika.
19. Kasi nchigomezgo wuli ico tili naco, ndipo sono ni nyengo yakucitira vici?
19 Tili mu nyengo ya mutu wacinkhondi na ciŵiri. Cikoko ici ciŵengeso na mitu yinyake yayi mpaka ciparanyike. Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ndiwo uzamuŵa kuti ukuwusa apo cisopa cautesi cizamuparanyikira. Maucimi gha Daniyeli na Yohane ghakufiskika nkhanira ndendende. Tili na cigomezgo cose kuti cisopa cautesi cibwangandukenge sonosono apa, ndiposo kuti Haramagedoni nayo yizenge sonosono. Ciuta wali kuvumbulirathu vinthu ivi mwakutendekera. Kasi tipulikirenge macenjezgo agho ghali mu maucimi agha? (2 Pet. 1:19) Sono ni nyengo yakuŵira ku cigaŵa ca Yehova na kukhozgera Ufumu wake.—Uvu. 14:6, 7.
[Mazgu ghamusi]
a Mu Baibolo khumi ni nambara iyo kanandi yikwimira gulu lakukwana, ndipo pa nkhani iyi, nambara iyi yikwimira mauthemba ghose agho ghakafuma mu Uthemba wa Romu.
b Nangauli vyaru ivyo vikupanga uthemba wa pa caru cose wa vyaru viŵiri uwu vikaŵapo kwambira mu vilimika vya m’ma 1700, kweni Yohane wakulongosora kuti uthemba uwu uzamuwoneka pauyambiro wa zuŵa la Fumu. Nakuti, mboniwoni izo zili kulembeka mu buku la Uvumbuzi zikufiskika mu “zuŵa la Fumu.” (Uvu. 1:10) Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose yikati yamba ndipo mutu wacinkhondi na ciŵiri ukaŵa uthemba wa pa caru cose.
c Daniyeli wakawonerathu umo uthemba uwu uzamubwangandulira vyaru vinyake pa nkhondo iyi, wakati: Ufumu uwu uti ucite “phasulo lakofya.” (Dan. 8:24) Mwaciyelezgero, caru ca United States cikabwangandura comene vinthu apo cikaponya mabomba ghaŵiri gha nyukiliya pa mulwani wa uthemba uwu.
d Wonani buku la Ciceŵa la Mapeto Osangalatsa a Masomphenya a M’buku la Chivumbulutso Ayandikira peji 240, 241, 253.
[Mafumbo]
[Bokosi pa peji 17]
KASI MAZGU GHAKUTI “MAUTHEMBA GHOSE AGHA,” GHAKUYOWOYA VYA MAUTHEMBA NGANI?
Ucimi uwo uli pa Daniel 2:44 ukuti Ufumu wa Ciuta “wamkuteketa mauthemba ghose agha na kughamara.” Ucimi uwu ukuyowoya vya mauthemba agho vigaŵa vyakupambanapambana vya cikozgo vikwimira pera.
Wuli pakuyowoya za maboma ghanyake ghose gha ŵanthu? Ucimi wakuyana na uwu mu buku la Uvumbuzi ukuvumbura cigaŵa cikuruko. Ukulongora kuti “mathemba gha caru cose” ghazamuwunganyika kuti ghalimbane na Yehova pa “nkhondo ya zuŵa likuru la Ciuta Wankhongonozose.” (Uvu. 16:14; 19:19-21) Ntheura mauthemba agho ghazamuparanyika pa Haramagedoni ni agho cikozgo cikwimira, kweniso maboma ghose gha ŵanthu.
