O Mea e Faaaulelei ai i Taimi o le Tusi Paia

Pe a uma ona faamālū se tamaʻitaʻi, ona uu lea o lona tino i se uu manogi. Ona ia tatala lea o se tamaʻi pusa o loo iai tamaʻi fagu e faia i tioata, o nifo elefane, o atigi figota, po o maa. I totonu o na fagu o loo iai ni uu po o ni mea manogi e faia mai i le pasama, cardamom, kinamoni, lipano, meli, muro, ma isi mea manogi.

E aumaia e le tamaʻitaʻi mai i lenā pusa ni tamaʻi sipuni ua teuteuina, ma ni tamaʻi ipu mafolafola pe e faaofuofu. E na te faaaogā na mea e palu ai vali mata o le a faaaogā. E iai foʻi sana tamaʻi fāʻata apamemea e vaai i ai po ua aulelei.

E FOLIGA mai sa matuā fiafia fafine anamua e faaaulelei o latou foliga. O ata i maa o tuugamau, i pā puipui, ma ata e faia aʻe i fasi tioata lanu eseese i Mesopotamia ma Aikupito anamua, e faaalia ai sa taatele le faaaogāina o vali mata i na atunuu. E masani ona fiafia tagata i ata o fafine Aikupito ia e papanu le valiina o o latou mata.

Ae pe sa faaaogā e fafine Isaraelu anamua mea e faaaulelei ai? Pe afai o lea, o ā ituaiga o mea sa faaaogā? E leai ni ata i maa o tuugamau po o pā puipui i Isaraelu e iloa ai na latou faaaogāina ni mea e faaaulelei ai. Peitaʻi, e iai ni tala i le Tusi Paia, ma ni toega o mea na maua i atunuu o loo taʻua i le Tusi Paia, e mafai ona maua ai sina malamalamaga i le faaaogāina o mea e faaaulelei ai i na taimi.

Mea e Faaaogā

E anoanoaʻi toega o mea na maua mai i Isaraelu, e ono fesootaʻi atu i vali mata ma fagu faamanogi. O nisi o mea sa maua e aofia ai tamaʻi ipu e faia i maa, ia sa faaaogā e sui ma palu ai vali mata, o fagu faamanogi e foliga e pei o ni karoti, o fagu alapasa, ma fāʻata apamemea lāiti. O se tasi o sipuni na maua e faia aʻe i le nifo elefane, ma e tusia i le tasi itu o lona ʻau se ata o lau pama, a o le isi itu, o se ata o se fafine o loo siʻomia lona ulu i lupe.

E foliga mai sa tele ina tuu vali mata a tagata maumea i atigi figota ua teuteuina. Na maua foʻi i Aikupito ma Kanana, ni tamaʻi sipuni e faia mai i nifo elefane po o laau ua vaneina, e foliga i ni teine o loo feʻausi, ma isi lava teuteuga matagofie. O nei mea uma e faamaonia ai sa masani ona faaaogā i lenā vaitaimi mea e faaaulelei ai.

Vali Mata

I le Tusi Paia, o loo taʻua ai o le igoa o le isi afafine o Iopu o Kerenapuka, o lona uiga i le faa-Eperu o le “Ipu o le Vali (Mata) Uliuli,” po o se fagu e teu ai pauta po o vali mata. (Iopu 42:14) Atonu sa uiga atu lona igoa i lona lalelei, ae e foliga mai foʻi o loo faaalia ai sa tele ina faaaogā vali mata i na taimi.

O le mea moni, pe a taʻua vali mata i le Tusi Paia, e masani ona fesootaʻi atu i fafine leaga e pei o le masiofo o Iesepela ma le fafine talitane, lea o loo faaāta mai ai Ierusalema lē faamaoni, e pei ona taʻua e le perofeta  o Ieremia ma Esekielu. (2 Tupu 9:30; Ieremia 4:30; Esekielu 23:40) Pe a fua la i le tele o fagu e faia i maa ma tioata ia sa maua mai i le eleele, ma tamaʻi mea eseese sa faaaogā mo vali mata, ua faamaonia ai sa masani ona faaaogā e fafine i Isaraelu anamua vali mata papanu, ma isi mea e faaaulelei ai, aemaise i latou e i aigātupu ma maumea.

Suāuu Manogi

O loo iai faamaoniga e iloa ai sa gaosia ma faaaogā i Isaraelu anamua le suāuu olive manogi. O loo taʻua i le tusi o Esoto le auala e faia ai se uu paia manogi, lea sa faaaogā e ositaulaga i le malumalu. O lenei uu e faia mai i le kinamoni, muro, ma isi laau e mananaia manogi. (Esoto 30:22-25) Na maua e tagata suʻesuʻe i toega o mea se fale i Ierusalema, lea e manatu sa iai i le uluaʻi senituri T.A., e faapea sa gaosia ai suāuu manogi ma isi mea manogi e faaaogā i le malumalu. E tele ina taʻua i le Tusi Paia le faaaogāina o uu manogi mo fuafuaga i le malumalu faapea i aso fai soo.—2 Nofoaiga a Tupu 16:14; Luka 7:37-46; 23:56.

 Ona o le utiuti o le vai i na vaipanoa, o lea sa faaaogā ai uu manogi ina ia tumau ai pea ona manogi tagata. E lē gata sa faaaogā uu manogi e puipuia ai le tino i tau vevela, ae aogā foʻi e faamomosi ai le tino. (Ruta 3:3; 2 Samuelu 12:20) A o leʻi alu atu le tamaʻitaʻi Iutaia o Eseta i luma o le tupu o Asueru, sa tatau ona faaaulelei lona tino mo masina e 12. E tatau ona 6 masina e fofō ai lona tino i le muro, a o le isi 6 masina e uu ai i le pasama.—Eseta 2:12.

O fagu ma uu manogi sa manatu i ai o ni oloa tautele, e pei o siliva ma auro. I le faigāmalaga lauiloa a le tupu tamaʻitaʻi o Seepa i le tupu o Solomona, sa ia aveina ai ni meaalofa e aofia ai auro, o maatāua, ma suāuu pasama. (1 Tupu 10:2, 10) Ina ua faaali atu e le tupu o Esekia i tagata mai i Papelonia oloa sa i lona fale, sa aofia ai siliva, auro, o meatau uma, faapea ma “suāuu o pasama, ma le suāuu lelei.”—Isaia 39:1, 2.

E itiiti lava se suāuu e maua mai i laau eseese, o fualaau ʻaina, laulaau, apulupulu, po o paʻu laau. O loo taʻua i le Tusi Paia nisi o laau manogi, e pei o le aloe, pasama, petala, kani, kesia, kinamoni, lipano, muro, keroko, ma le nato. O nisi o nei laau e na o le vanu o Ioritana e ola ai, ae o isi laau e maua mai i fefaatauaʻiga lauiloa i Initia, Arapi i Saute, ma isi atunuu.

Suāuu Pasama

O loo taʻua le suāuu pasama i le Tusi Paia i tala e uiga i le masiofo o Eseta, le tupu tamaʻitaʻi o Seepa, ma le tupu o Esekia. I le 1988, na maua ai i se ana e lata i Qumran i le talafatai i sisifo o le Sami Mate, se tamaʻi fagu o loo iai se suāuu. O lenei fagu suāuu na mapuna aʻe ai ni masalosaloga. Pe e na o le pau lea o le suāuu o loo totoe o le suāuu pasama lauiloa? E lē o mautonu tagata suʻesuʻe i lenei mea, ma e oo mai i aso nei o loo taumafai nisi e totō ma faasao se togālaau pasama e pei o aso anamua.

E tusa ai ma nisi o faamaoniga, e foliga mai o le pasama lea o loo taʻua i le Tusi Paia, na totō ma gaosia i vaipanoa e lata i Enokati. Na maua i suʻesuʻega o toega o mea i le eleele nisi o ogaumu, fagu, ma isi mea e faia mai i uʻamea ma ponaivi mai i le senituri lona ono T.L.M., ia e taitutusa ma mea o loo faaaogā i nisi o atunuu e faia ai fagu faamanogi. E talitonu le toʻatele o tagata atamamai, na maua laau o le pasama i Arapi po o Aferika, ma sa faia le mea manogi mai i lona apulupulu. O le taugatā tele o le suāuu pasama, na lē faailoaina ai i isi le auala e totō ai ma le auala e gaosia ai le suāuu.

Sa faaaogā foʻi e nisi le suāuu pasama ina ia totogi ai se tasi e faataunuu se mea faapolotiki e latou te mananaʻo ai. O se faataʻitaʻiga, na taʻua e le tusitala o talafaasolopito o Josephus e faapea, sa faatauina mai e Mark Antony se togālaau pasama, ma avatu o se meaalofa i lana manamea le tupu tamaʻitaʻi o Aikupito o Cleopatra. Na taʻua e le tusitala o talafaasolopito mai Roma o Pliny, a o fetauaʻi Iutaia ma Roma i le uluaʻi senituri T.A., sa taumafai ai tagata tau o Iutaia e faaleaga uma laau pasama, ina ia aua neʻi aveina e tagata Roma.

Ona o faamatalaga a le Tusi Paia ma mea na maua e tagata e suʻesuʻe i toega o mea, ua mafai ai nei ona iai sina o tatou malamalamaga i mea e faaaulelei ai i taimi o le Tusi Paia. Nai lo o le taʻusalaina o le faaaogā o vali mata ma isi mea e faaaulelei ai, ua faamamafa mai i le Tusi Paia le faaaogāina o nei mea i se auala talafeagai ma le mafaufau lelei. (1 Timoteo 2:9) Na taʻua e le aposetolo o Peteru e faapea o le “agaga agamalu ma le filemu,” o le mea “tautele lava lea i le silafaga a le Atua.” O se fautuaga lelei lea mo fafine Kerisiano e tusa pe e matutua pe e lāiti, e tusa ai ma le tele o sikaili ma teuga ua fesuisuiaʻi mai.—1 Peteru 3:3, 4.

[Ata i le itulau 24, 25]

O nisi o mea sa aofia ai i le faaauleleiina o fafine i taimi o le Tusi Paia, o vali mata, ma mea e faaaulelei ai foliga ma tino

[Ata i le itulau 25]

Tamaʻi ipu e palu ai vali i Isaraelu

[Ata i le itulau 25]

Fagu ele e tuu ai mea manogi i Isaraelu

[Ata i le itulau 25]

Ipu e faia mai i le nifo elefane, e teu ai mea e faaaulelei ai, i Isaraelu

[Ē Ana le Ata i le itulau 25]

Ata uma: Erich Lessing/Art Resource, NY