1. Inki mambu Polo waka sambu na Bakristu ya Korinto ya kupesaka yandi kiese?

 BETO kele na mvu 55 T.B. Ntumwa Polo kele na dibungu ya mbanza Troasi, kansi yandi ke landa kuyindula sambu na dibundu ya Korinto. Na ntwala ya mvula yina, Polo waka mpasi ntangu bo zabisaka yandi nde bampangi ya Korinto vandaka kuswana-swana. Sambu yandi vandaka kuzola bo mutindu tata ke zolaka bana na yandi, yandi tindilaka bo mukanda mosi sambu na kusungika bo. (1 Bak. 1:11; 4:15) Yandi tindaka mpi Tito, nduku na yandi ya kisalu mpi bakaka bangidika sambu nde Tito kunatila yandi nsangu na bo ntangu yandi ta vutuka na Troasi. Ntangu Polo vandaka kuvingila Tito na Troasi, yandi vandaka na mpusa ya ngolo ya kuwa kana bampangi ya Korinto vandaka nki mutindu. Kansi diambu ya mawa kele nde, Tito vutukaka ve. Polo zolaka kusala nki? Yandi sabukaka na Masedonia mpi vandaka na kiese ya kukutana ti Tito kuna. Tito zabisaka yandi nde bampangi ya Korinto lemfukilaka ndongisila yina Polo sonikilaka bo mpi bo vandaka na mpusa ya ngolo ya kumona yandi. Ntangu Polo waka nsangu yina ya mbote, yandi “waka kiese mingi kuluta.”​—2 Bak. 2:12, 13; 7:5-9.

2. (a) Inki mambu Polo sonikilaka Bakorinto na yina me tala lukwikilu mpi kiese? (b) Inki bangiufula beto ta tadila?

² Ntangu fioti na nima, Polo sonikilaka Bakristu ya Korinto mukanda ya zole. Yandi zabisaka bo nde: “Yo kele ve nde beto kele bamfumu ya lukwikilu na beno, kansi beto kele banduku ya kisalu sambu na kiese na beno, sambu beno kele ya kutelama sambu na lukwikilu na beno.” (2 Bak. 1:24) Inki Polo zolaka kutuba? Mpi nki mutindu bangogo yina fwete vanda ti bupusi na bankuluntu bubu yai?

3. (a) Inki Polo zolaka kutuba ntangu yandi sonikaka nde: “Beno kele ya kutelama sambu na lukwikilu na beno”? (b) Inki mutindu bubu yai bankuluntu ke landaka mbandu ya Polo?

³ Polo tubilaka bikalulu zole ya mfunu yina Bakristu fwete vanda ti yo—lukwikilu mpi kiese. Yibuka nde na yina me tala lukwikilu, yandi sonikaka nde: “Yo kele ve nde beto kele bamfumu ya lukwikilu na beno, . . . sambu beno  kele ya kutelama sambu na lukwikilu na beno.” Na bangogo yai, Polo bakisaka nde bampangi ya Korinto telamaka ngolo sambu na lukwikilu na bo na Nzambi, kansi ve sambu na yandi to na bantu ya nkaka. Yo yina, Polo monaka nde yo vandaka ve mfunu na kulangidila lukwikilu ya bampangi na yandi mpi yandi vandaka ve na mpusa ya kusala mpidina. Yandi vandaka ti kivuvu nde, bo vandaka Bakristu ya kwikama yina vandaka kuzola kusala mambu ya mbote. (2 Bak. 2:3) Bubu yai, bankuluntu ke landaka mbandu ya Polo na mutindu bo ke tulaka ntima na lukwikilu ya bampangi na bo mpi ke pusaka bo na kusadila Nzambi. (2 Bate. 3:4) Na kisika ya kusala bansiku ya ngolo sambu na dibundu, bankuluntu ke tulaka ntima na minsiku mpi lutwadisu ya Masonuku yina ke katukaka na organizasio ya Yehowa. Ya kieleka, bankuluntu ya bubu yai kele ve bamfumu ya lukwikilu ya bampangi na bo.​—1 Pie. 5:2, 3.

4. (a) Polo zolaka kutuba nki ntangu yandi sonikaka nde: “Beto kele banduku ya kisalu sambu na kiese na beno”? (b) Inki mutindu bankuluntu bubu yai lenda landa mbandu ya Polo?

⁴ Polo tubaka diaka nde: “Beto kele banduku ya kisalu sambu na kiese na beno.” Na bangogo yai, yandi vandaka kutuba sambu na yandi mosi mpi banduku na yandi ya kisalu. Sambu na nki beto ke tuba mpidina? Sambu, kaka na mukanda yina mosi ya yandi sonikilaka Bakorinto, Polo tubilaka bantu zole yina vandaka na kati ya banduku na yandi ya kisalu ntangu yandi sonikaka nde “Yezu, yina beto, disongidila mono, Silasi, mpi Timoteo longaka beno.” (2 Bak. 1:19) Diaka, ntangu yonso yina Polo vandaka kusadila bangogo “banduku ya kisalu” na mikanda na yandi, yandi vandaka kutubila banduku na yandi ya ngolo, mu mbandu Apolo, Akilasi, Prisila, Timoteo, Tito mpi ba nkaka. (Bar. 16:3, 21; 1 Bak. 3:6-9; 2 Bak. 8:23) Yo yina, ntangu Polo tubaka nde: “Beto kele banduku ya kisalu sambu na kiese na beno,” yandi vandaka kuzabisa Bakorinto nde yandi mpi banduku na yandi vandaka na mpusa ya kusala yonso yina bo lendaka kusala sambu na kusadisa dibundu ya mvimba na kuvanda na kiese. Bubu yai, bankuluntu ke vandaka ti mpusa yina. Bo ke vandaka ti mpusa ya kusala yonso yina bo lenda sala sambu na kusadisa bampangi na bo na ‘kusadila Yehowa ti kiese.’​—Nk. 100:2, NW; Bafi. 1:25.

5. Beto ta baka bamvutu ya nki ngiufula, mpi ta tadila nki?

⁵ Ntama mingi ve, bo yulaka kimvuka mosi ya bampangi-babakala mpi ya bankento ya kikesa ya ke zingaka na bansi ya kuswaswana ngiufula yai: “Inki mambu bankuluntu tubaka to salaka ya kuyikaka kiese na luzingu na nge?” Ntangu yai beto ta tubila bamvutu na bo mpi meka kutadila mutindu mambu yina bankuluntu me tubaka to me salaka pesaka nge kiese mingi. Diaka, bika nde beto yonso kutadila mutindu beto lenda sadisa dibundu na beto na kuvanda na kiese. *

6, 7. (a) Inki kele mutindu mosi yina bankuluntu lenda landa mbandu ya Yezu, Polo, mpi ya bansadi ya nkaka ya Nzambi? (b) Sambu na nki kuyibuka bazina ya bampangi na beto ke pesaka bo kiese mingi?

⁶ Bampangi na beto mingi ya babakala mpi ya bankento ke tubaka nde, bo ke vandaka na kiese mingi ntangu bankuluntu ke monisilaka bo dikebi. Mutindu mosi yina bankuluntu lenda sala mpidina kele na kulandaka mbandu ya Davidi, Elihu, mpi Yezu. (Tanga 2 Samuele 9:6; Yobi 33:1; Luka 19:5.) Bansadi yai ya Yehowa monisilaka bantu ya nkaka dikebi ya masonga na kubingaka bo na bazina na bo. Polo mpi zabaka mfunu ya kuyibuka bazina ya bampangi na yandi Bakristu mpi kubinga bo na bazina na bo. Na nsuka ya mosi ya mikanda na yandi, yandi pesaka mbote na bampangi-babakala mpi ya bankento kuluta 25 na bazina na bo. Mu mbandu Perside, mpangi-nkento yina Polo tubaka sambu na yandi nde: “Beno pesa mbote na Perside mpangi na beto ya beto ke zolaka mingi.”​—Bar. 16:3-15.

⁷ Bankuluntu ya nkaka ke monaka mpasi na kuyibuka bazina ya bampangi. Kansi, ntangu  nkuluntu mosi ke sala bikesa sambu na kuyibuka zina ya mpangi na yandi Mukristu, yo kele bonso yandi ke zabisa yandi nde, ‘Nge kele mfunu sambu na mono.’ (Kub. 33:17) Bampangi ke vandaka diaka na kiese mingi ntangu bankuluntu ke bingaka bo na bazina na bo sambu na kupesa mvutu na Kulonguka ya Nzozulu ya Nkengi to na balukutakanu ya nkaka.​—Fwanisa ti Yoane 10:3.

8. Inki kele mutindu mosi ya mfunu yina Polo landaka mbandu ya Yehowa mpi ya Yezu?

⁸ Polo monisaka mpi dikebi na yandi na ba nkaka na kusikisaka bo na masonga yonso. Yo kele mutindu ya nkaka yina bankuluntu lenda sadisa bampangi na bo Bakristu na kuvanda na kiese mingi. Yo yina, kaka na mukanda yina yandi monisaka mpusa na yandi ya kusala ngolo sambu na kiese ya bampangi na yandi, Polo sonikaka nde: “Mono ke kudikumisa mingi sambu na beno.” (2 Bak. 7:4) Yo fwete vanda nde bangogo yai ya kusikisa pesaka bampangi ya Korinto kiese mingi na ntima. Polo sikisaka mpi mabundu ya nkaka sambu na kisalu na bo ya ngolo. (Bar. 1:8; Bafi. 1:3-5; 1 Bate. 1:8) Nkutu, na nima ya kutubila Perside na mukanda yina yandi sonikilaka dibundu ya Roma, Polo yikaka nde: “Yandi me salaka bisalu mingi ya ngolo na Mfumu.” (Bar. 16:12) Yo fwete vanda nde, mpangi-nkento yai bakaka kikesa ya ngolo mpenza ntangu yandi waka bangogo yina! Ntangu Polo vandaka kusikisa ba nkaka, yandi vandaka kulanda mbandu ya Yehowa mpi ya Yezu.​—Tanga Marko 1:9-11; Yoane 1:47; Kus. 2:2, 13, 19.

9. Sambu na nki kusikisa ba nkaka ke salaka nde dibundu ya mvimba kuvanda na kiese?

⁹ Bubu yai, bankuluntu mpi ke bakisaka mfunu ya kumonisa zola na bo na bampangi na bangogo. (Bing. 3:27; 15:23) Konso ntangu yina nkuluntu ke salaka mpidina, yo kele bonso yandi ke zabisaka mpangi na yandi nde: ‘Mono monaka diambu yina nge salaka. Mono ke tudilaka nge dikebi.’ Mpi ntembe kele ve nde, bampangi Bakristu ke vandaka na mfunu ya kuwa bangogo yina ke lembikaka ntima. Mpangi-nkento mosi yina kele ti bamvula kuluta 50 tubaka sambu na bantu mingi ntangu yandi tubaka nde: “Na kisalu, mbala mingi bo ke sikisaka mono ve sambu na mambu yina mono ke salaka. Bantu ke tudilanaka ve dikebi mpi bo ke vandaka ti kikalulu ya kutesana. Yo yina, kana nkuluntu mosi me sikisa mono sambu na kima mosi yina mono me sala na dibundu, yo ke pesaka mono kikesa mpi ngolo mingi! Mono ke kudiwaka nde Tata na mono ya zulu ke zolaka mono.” Mpangi-bakala mosi yina ke sansaka yandi mosi bana na yandi zole kudiwaka mpi mutindu mosi. Ntama mingi ve, nkuluntu mosi sikisaka yandi na masonga yonso. Inki mutindu yo vandaka ti bupusi na mpangi-bakala yina? Yandi ke tuba nde: “Bangogo ya nkuluntu yina pesaka mono kikesa ya mingi mpenza!” Ya kieleka, ntangu nkuluntu ke sikisaka bampangi na yandi Bakristu, yandi ke sadisaka bo na kusadila Nzambi mpi ke kumisaka kiese na bo mingi. Kusala mpidina ke pesaka bampangi ngolo diaka ya kulanda kutambula na nzila ya luzingu mpi “kulemba ve.”​—Yez. 40:31.

10, 11. (a) Inki mutindu bankuluntu lenda landa mbandu ya Nehemia? (b) Inki ta sadisa nkuluntu na kupesa dikabu ya kimpeve ntangu yandi ke sala baviziti ya kingungudi?

¹⁰ Inki kele mutindu ya nkaka ya mfunu yina bankuluntu lenda monisila bampangi na bo zola mpi kusadisa bo na kuvanda na kiese mingi? Na kusalaka mambu kukonda kusukinina sambu na kusadisa bampangi yina kele na mfunu ya kubaka kikesa. (Tanga Bisalu 20:28.) Ntangu bankuluntu ke salaka mpidina, bo ke landaka mbandu ya bangungudi ya ntangu ya ntama. Mu mbandu, Biblia ke zabisa beto mambu yina Nehemia, nkengi ya kwikama salaka ntangu yandi monaka nde bampangi na yandi ya nkaka ya Bayuda lembaka na kimpeve. Disolo yina ke tuba nde, kukonda kusukinina yandi salaka diambu mosi sambu na kupesa bo kikesa. (Neh. 4:8) Bubu yai, bankuluntu ke vandaka na mpusa ya kusala mpidina. Ntangu bampangi na bo ke lembaka nitu, bo ke bakaka bitambi sambu na kusadisa bo na kuvanda ti lukwikilu ya ngolo. Sambu na kupesa lusadisu yina, bo ke kwendaka kutala bampangi na bo ya babakala mpi ya bankento na banzo na bo ntangu mambu ke pesaka bo nzila ya kusala mpidina. Ntangu bo ke salaka baviziti yina ya  kingungudi, bo ke vandaka na mfunu ya kupesa bo “mwa dikabu ya kimpeve,” disongidila kuzabisa bo diambu mosi yina ta kumisa lukwikilu na bo ngolo. (Bar. 1:11) Inki ta sadisa bankuluntu na kusala mpidina?

¹¹ Na ntwala ya kusala baviziti ya kingungudi, nkuluntu fwete baka mwa ntangu sambu na kuyindula mpangi yina. Mu mbandu, yandi lenda kudiyula nde: ‘Inki bampasi mpangi yina ke kutana ti yo? Inki bangindu lenda pesa yandi kikesa? Inki baverse to disolo ya muntu mosi yina Biblia ke tubilaka ya lenda pesa yandi kikesa?’ Kuyindula mutindu yina na ntwala, ta sadisa nkuluntu na kutuba mambu yina ta sadisa mpenza mpangi yina na kisika ya kutuba mambu ya kukonda mfunu. Ntangu nkuluntu kele na baviziti ya kingungudi, yandi ke pesaka bampangi na yandi ya babakala mpi ya bankento nzila ya kutuba pwelele mpi yandi ke widikilaka bo na dikebi yonso. (Yak. 1:19) Mpangi-nkento mosi tubaka nde: “Yo ke pesaka kikesa mpenza kana nkuluntu ke widikila nge na dikebi yonso.”​—Luka 8:18.

12. Na kati ya dibundu, nani kele na mfunu ya kubaka kikesa, mpi sambu na nki?

¹² Nani kele na mfunu ya kubaka kikesa yina bankuluntu ke pesaka? Polo longisilaka bankuluntu na ‘kukeba na kibuka yonso.’ Ya kieleka, bampangi yonso ya dibundu kele na mfunu ya kubaka kikesa, ata bansamuni mpi bapasudi-nzila yina ke salaka kisalu na bo ya kusamuna na kwikama yonso na nsungi ya bamvula. Sambu na nki bo kele na mfunu ya lusadisu ya kimpeve yina bangungudi ke pesaka? Sambu ata bo kele ngolo na kimpeve, bantangu ya nkaka bo ke kudiwaka bonso nde bo ke kuka diaka ve kukanga ntima na bampasi ya nsi-ntoto yai ya mbi. Sambu na kuzaba kikuma yina ata bansadi ya Nzambi ya kikesa ke vandaka na mfunu ya lusadisu ya bampangi na bo na bantangu ya nkaka, bika beto tadila diambu mosi yina salamaka na luzingu ya Ntotila Davidi.

13. (a) Inki ntangu Yishebi-Benobi ponaka na kunwanisa Davidi? (b) Inki mutindu Abishai gulusaka Davidi?

¹³ Ntangu fioti na nima ya kupakulama sambu na kukuma ntotila, toko Davidi nwanisaka Goliati, muntu ya nda ya dikanda ya Refayimi. Ti kikesa, Davidi fwaka muntu yina ya nda. (1 Sam. 17:4, 48-51; 1 Bans. 20:5, 8) Bamvula mingi na nima, ntangu bantu ya Filistia  nwanisaka bantu ya Izraele, Davidi nwanisaka muntu ya nkaka ya nda. Zina na yandi Yishebi-Benobi; yandi vandaka mpi muntu ya dikanda ya Refayimi. (2 Sam. 21:16) Kansi na ntangu yai, muntu yai ya nda zolaka kufwa Davidi. Sambu na nki? Yo kele ve nde Davidi vandaka diaka ve kikesa kansi ngolo na yandi manaka. Biblia ke tuba nde: “Davidi lembaka.” Kaka ntangu Yishebi-Benobi monaka nde Davidi lembaka, kukonda kusukinina yandi “zengaka nde yandi fweti kwenda kufwa Davidi.” Kansi, kaka na ntwala nde muntu yina ya nda kutobula Davidi dikonga, na mbala mosi ‘Abishai mwana ya Seruya kwisaka kusadisa ntotila Davidi; yandi bulaka muntu yango mpi fwaka yandi.’ (2 Sam. 21:15-17) Davidi gulukaka mpenza na lufwa! Ntembe kele ve nde, Davidi vandaka na ntonda mingi na mutindu Abishai landaka kukengidila yandi mpi sadisaka yandi kukonda kusukinina ntangu luzingu na yandi vandaka na kigonsa! Inki malongi beto lenda baka na disolo yai?

14. (a) Inki ke sadisaka beto na kununga bampasi yina kele bonso Goliati? (b) Inki mutindu bankuluntu lenda sadisa bampangi ya nkaka na kubaka diaka kikesa mpi kiese? Pesa mbandu.

¹⁴ Na nsi-ntoto ya mvimba, beto bansadi ya Yehowa ke lungisaka kisalu na beto ata beto ke kutana ti bampasi yina Satana mpi bantu na yandi ke basisilaka beto. Ba nkaka na kati na beto me kutanaka ti bampasi yina kele bonso muntu ya nda yina ke nwanisa beto, kansi ti kivuvu ya mvimba na Yehowa, beto me nungaka bampasi yina kele bonso “Goliati.” Kansi, bantangu ya nkaka, mvita yina beto ke nwanaka ntangu yonso ti bupusi ya nsi-ntoto ya Satana ke lembisaka beto nitu mpi ngolo na beto ke manaka. Ntangu beto ke lembaka nitu, beto ke vandaka ya kukonda lutaninu mpi na kigonsa ya ‘lufwa’ na ntwala ya bampasi yina bantangu ya nkaka beto lendaka kununga yo. Na bantangu ya mutindu yina, lusadisu yina nkuluntu mosi lenda pesa beto na ntangu beto kele na yo mfunu, lenda sadisa beto na kukuma diaka na kiese mpi kikesa. Bampangi mingi me bakaka lusadisu yai. Mpangi-nkento mosi ya bamvula 60 ya kele mupasudi-nzila ke tuba nde: “Ntama mingi ve, mono vandaka kudiwa mbote ve, mpi kisalu ya kusamuna vandaka kulembisa mono. Nkuluntu mosi bakisaka kulemba na mono mpi kwisaka kusolula ti mono. Beto solulaka mambu yina ke siamisa ya kukatukaka na verse mosi ya Biblia. Mono sadilaka bandongisila yina yandi pesaka mono, mpi bakilaka yo mambote.” Yandi ke yika nde: “Nkuluntu yina monisilaka mono zola ya mingi mpenza na mutindu yandi tulaka dikebi na kulemba na mono mpi pesaka mono lusadisu!” Ya kieleka, yo ke pesaka kiese na ntima na kuzaba nde beto kele ti bankuluntu yina ke landaka kutudila beto dikebi mpi bonso Abishai, ke vandaka ya kuyilama sambu na ‘kukwisa kusadisa beto.’

15, 16. (a) Sambu na nki bampangi vandaka kuzola Polo mingi? (b) Sambu na nki beto ke zolaka bankuluntu ya dibundu na beto yina ke tudilaka beto dikebi?

¹⁵ Kuvanda ngungudi ke lombaka kisalu ya ngolo. Bantangu ya nkaka, bankuluntu ke lutisaka ntangu mingi na mpimpa kukonda kulala na kusambaka sambu bo ke kudiyangisaka sambu na kibuka ya Nzambi to sambu na kupesa bampangi na bo lusadisu. (2 Bak. 11:27, 28) Kansi, bankuluntu ke lungisaka mbote-mbote mikumba na bo na kiese yonso, kaka bonso Polo. Yandi sonikilaka Bakorinto nde: “Mono ta pesa na kiese yonso bima yonso ya mono kele na yo mpi mono ta kuditambika ya mvimba sambu na mioyo na beno.” (2 Bak. 12:15) Sambu Polo vandaka kuzola bampangi na yandi, yandi kudipesaka ya mvimba sambu na kupesa bo kikesa. (Tanga 2 Bakorinto 2:4; Bafi. 2:17; 1 Bate. 2:8) Yo yina, bampangi zolaka Polo mingi mpenza!—Bis. 20:31-38.

¹⁶ Bubu yai, beto bansadi ya Nzambi ke zolaka bankuluntu na beto yina ke monisilaka beto dikebi mpi beto ke tondaka Yehowa na bisambu na mutindu yandi ke sadilaka bo sambu na kutanina beto. Bo ke sadisaka beto na kukuma na kiese mingi na mutindu bo ke monisilaka beto dikebi. Baviziti na bo ya kingungudi ke natilaka beto balusakumunu mingi. Diaka, beto kele na ntonda na mutindu bo ke vandaka ya kuyilama sambu na kukwisa kusadisa beto na bantangu yina beto ke kudiwaka ya kulemba sambu na bupusi ya nsi-ntoto yai. Ya kieleka, bankuluntu ya mutindu yai kele mpenza ‘banduku ya kisalu sambu na kiese na beto.’