1, 2. (a) Etẹwẹ yin “gòhọ Davidi tọn,” podọ nawẹ e na yin vivọgbá gbọn? (b) To egbehe, mẹnu lẹ wẹ nọ sẹ̀n to pọmẹ taidi devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ?

 TO OPLI ayidego tọn he hagbẹ anademẹtọ lọ basi de whenu to Jelusalẹm to owhe 49 W.M., devi Jakọbu dọmọ: “Simeọni [Pita] ko basi zẹẹmẹ hezeheze gando lehe Jiwheyẹwhe to tintan whenu lẹ́ ayidonugo etọn hlan akọta lẹ nado de gbẹtọ lẹ sọn yé mẹ na oyín etọn do go. Podọ ohó Yẹwhegán lẹ tọn sọgbe hẹ ehe, kẹdẹdile e ko yin kinkandai do dọ, ‘To onú ehelẹ godo, yẹn na lẹkọwa bo na vọ́ gòhọ Davidi tọn he ko họ́jai lọ gbá; podọ yẹn na vọ́ gbakija etọn lẹ gbá bo na vọ́ ẹ jlọ dote, na pipotọ gbẹtọ lọ lẹ tọn nido sọgan dín Jehovah vẹkuvẹku, to pọmẹ hẹ gbẹtọ akọta lẹpo tọn, he nọ yin yiylọ gbọn oyín ṣie dali lẹ, wẹ Jehovah dọ, mẹhe to onú ehelẹ basi, he yin yinyọnẹn sọn hohowhenu.’”—Owalọ 15:13-18.

² “Gòhọ Davidi tọn” zẹẹmẹdo ahọlu he wá sọn whẹndo Davidi tọn mẹ lẹ, podọ e họ́jai to whenue Ahọlu Zedekia yin didesọn ofìn ji. (Amọ. 9:11) Ṣigba, Jesu, mẹhe yin kúnkan Davidi tọn he na duahọlu kakadoi na vọ́ “gòhọ” enẹ gbá. (Ezek. 21:27; Owalọ 2:29-36) Dile Jakọbu dohia to opli ayidego tọn enẹ whenu do, dọdai Amọsi tọn ehe jẹ hẹndi mọyi ji to whenue gudutọ Ahọluduta lọ tọn lẹ jẹ yinyin bibẹpli sọn Ju lẹ po Kosi lẹ po mẹ ji. To egbehe, pipotọ Klistiani yiamisisadode lẹ tọn po livi susu “lẹngbọ devo” Jesu tọn lẹ tọn po nọ kọnawudopọ to nugbo Biblu tọn lilá mẹ taidi devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ.—Joh. 10:16.

3, 4. Nawẹ omẹ Jehovah tọn lẹ penugo nado hẹn nugbonọ-yinyin go to Babilọni gbọn?

³ E họnwun dọ “gòhọ Davidi tọn” họ́jai to whenue Ju lẹ yin wiwle yì kanlinmọgbenu to Babilọni. Na sinsẹ̀n-nuplọnmẹ  lalo gbayipe to Babilọni taun wutu, nawẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ penugo nado hẹn nugbonọ-yinyin yetọn go to owhe 70 he yé yizan to kanlinmọgbenu sọn 607 J.W.M. jẹ 537 J.W.M. gblamẹ gbọn? Yé penugo nado wàmọ to aliho dopolọ he mẹ omẹ Jehovah tọn lẹ to egbehe nọ hẹn nugbonọ-yinyin go to aihọn Satani tọn ehe mẹ te. (1 Joh. 5:19) Ogú họakuẹ gbigbọmẹ tọn mítọn wẹ nọ gọalọna mí nado hẹn nugbonọ-yinyin mítọn go.

⁴ Mí tindo Ohó Jiwheyẹwhe tọn he yin apadewhe ogú gbigbọmẹ tọn mítọn. Juvi he tin to kanlinmọgbenu to Babilọni lẹ ma tindo Owe-Wiwe lọ blebu, ṣigba yé yọ́n Osẹ́n Mose tọn po Gbedide Ao lẹ po. Yé yọ́n “ohàn Ziọni tọn lẹ,” yé sọgan flin howhinwhẹn susu lẹ, podọ yé yọ́n nuyiwa devizọnwatọ nugbonọ Jehovah tọn he jẹnukọnna yé lẹ tọn. Na nugbo tọn, kanlinmọ ehelẹ viavi to whenue yé flin Ziọni, podọ yé ma wọn Jehovah. (Hia Psalm 137:1-6.) Enẹ zọ́n bọ yé hẹn nugbonọ-yinyin go, etlẹ yin to Babilọni he gọ́ na sinsẹ̀n-nuplọnmẹ po aṣa lalo susu lẹ po.

5. Yẹwhe atọ̀n-to-dopomẹ tẹlẹ wẹ Babilọninu po Egiptinu hohowhenu tọn lẹ po nọ sẹ̀n?

⁵ Yẹwhe atọ̀n topọ, kavi atọ̀n-to-dopomẹ wẹ Babilọninu lẹ nọ sẹ̀n hugan. Dopo to yẹwhe atọ̀n topọ he Babilọninu lẹ nọ sẹ̀n lẹ mẹ bẹ Sin (yẹwhe osun tọn), Shamash (yẹwhe owhè tọn), gọna Ishtar (yẹwhe-yọnnu vijiji po awhàngbigba po tọn) hẹn. Egiptinu hohowhenu tọn lẹ nọ sẹ̀n yẹwhe whẹndonọ lẹ, he nọ bẹ otọ́, onọ̀, po visunnu po hẹn. Dile etlẹ yindọ yẹwhe ehelẹ yin atọ̀n-to-dopomẹ, yé ma nọ yin pinpọnhlan taidi nuhe sọzẹn hẹ yedelẹ to whelẹponu. Dopo to atọ̀n-to-dopomẹ Egiptinu lẹ tọn mẹ wẹ yẹwhe Osiris, yẹwhe-yọnnu Isis, po visunnu yetọn Horus po.

6. Etẹwẹ yin Atọ̀n-to-dopomẹ, podọ naegbọn mí ma tindo yise to nuplọnmẹ lalo enẹ mẹ?

⁶ Mẹylọhodotọklisti tindo yẹwhe atọ̀n topọ etọn—yèdọ Atọ̀n-to-dopomẹ. Sinsẹ̀ngán lẹ nọ dọ dọ Otọ́ lọ, Visunnu lọ, po gbigbọ wiwe po yin Jiwheyẹwhe dopo. Ṣigba, nuyise enẹ de Jehovah pò, bo do e hia taidi dopo to omẹ atọ̀n mẹ—yèdọ mado-atọ̀n poun Jiwheyẹwhe tọn. Omẹ Jehovah tọn lẹ ko yin hihọ́-basina sọn nuyise lalo enẹlẹ si, na yé kẹalọyi ohó gbọdo ehe dọmọ: “Islaeli E, sè, OKLUNỌ lọ Jiwheyẹwhe mítọn, OKLUNỌ dopo wẹ.” (Deut. 6:4) Jesu tlẹ yihodọ sọn ohó enẹ mẹ, podọ Klistiani nugbo tẹwẹ sọgan jẹagọdo e?—Malku 12:29.

7. Naegbọn mẹhe jlo na yí baptẹm de dona jo nuyise Atọ̀n-to-dopomẹ tọn do?

⁷ Sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Atọ̀n-to-dopomẹ tọn jẹagọdo gbedide he Jesu na hodotọ etọn lẹ nado “hẹn gbẹtọ lẹ sọn akọta lẹpo mẹ zun devi lẹ, bosọ nọ baptizi yé to oyín Otọ́ tọn, Visunnu tọn, po gbigbọ wiwe tọn po mẹ.” (Mat. 28:19) Eyin mẹde na yí baptẹm bo lẹzun Klistiani nugbo podọ dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ, ewọ dona kẹalọyi nupojipetọ-yinyin Otọ́ lọ, Jehovah tọn bosọ yọ́n otẹn aṣẹpipa Jesu tọn, yèdọ Visunnu Jiwheyẹwhe tọn. Mẹhe jlo na yí baptẹm lọ sọ dona yise dọ gbigbọ wiwe yin huhlọn-yido-wazọ́n Jiwheyẹwhe tọn, e ma yin apadewhe Atọ̀n-to-dopomẹ tọn. (Gẹn. 1:2) Eyin mẹhe jlo na yí baptẹm lọ ma jo nuyise Atọ̀n-to-dopomẹ tọn do, ovọ́ wẹ klandowiwe etọn hlan Jehovah Jiwheyẹwhe na yin. Lehe mí dopẹ́ dọ ogú gbigbọmẹ tọn mítọn ko basi hihọ́na mí sọn nuplọnmẹ he nọ de yẹyi sọn Jiwheyẹwhe go enẹ si do sọ!

8. Etẹwẹ yin nuyise Babilọninu lẹ tọn gando yẹwhe lẹ po aovi lẹ po go?

⁸ Babilọninu lẹ tindo yise to yẹwhe susu lẹ mẹ podọ to aovi lẹ po afinyọnnuwiwa po mẹ. Otànwe de dọmọ: “Bọdo yẹwhe lẹ go, aovi lẹ wẹ tin to otẹn titengbe de mẹ to  sinsẹ̀n [Babilọninu] lẹ tọn mẹ, podọ yé sọgan doazọ̀n gbẹtọ lẹ to agbasa-liho kavi to apọ̀nmẹ. E taidi dọ agbọ́ ko pé suhugan gbẹtọ lẹ tọn to vivẹnudido yetọn nado hoavùn sọta aovi ehelẹ mẹ, enẹwutu yé nọ hodẹ̀ hlan yẹwhe lẹ to filẹpo nado yin whinwhlẹn sọn aovi lẹ si.”—The International Standard Bible Encyclopaedia.

9. (a) To whenue Ju lẹ nọ kanlinmọgbenu to Babilọni godo, nawẹ susu yetọn wá joawuna linlẹn sinsẹ̀n lalo lẹ tọn gbọn? (b) Nawẹ mí yin hihọ́-basina sọn owù nuyiwa dopọ hẹ aovi lẹ tọn mẹ gbọn?

⁹ To whenue Ju lẹ nọ kanlinmọgbenu to Babilọni godo, susu yetọn wá joawuna linlẹn he ma sọgbe hẹ Owe-wiwe lẹ. Dile linlẹn Glẹkinu lẹ tọn jẹ nuyiwa ji do Ju lẹ ji, e bọawuna susu yetọn nado joawuna nuyiwadomẹji aovi lẹ tọn, na yé kẹalọyi pọndohlan lọ dọ aovi lẹ sọgan wà nuylankan kavi nudagbe wutu. Ṣigba, ogú gbigbọmẹ tọn mítọn ko basi hihọ́na mí sọn owù nuyiwa dopọ hẹ aovi lẹ tọn si, na mí yọnẹn dọ Jiwheyẹwhe jẹagọdo afinyọnnuwiwa Babilọninu lẹ tọn wutu. (Isa. 47:1, 12-15) Humọ, pọndohlan Jiwheyẹwhe tọn gando afinyọnnuwiwa go wẹ nọ deanana mí.—Hia Deutelonomi 18:10-12; Osọhia 21:8.

10. Etẹwẹ mí sọgan dọ gando aṣa po nuyise Babilọni Daho lọ tọn lẹ po go?

¹⁰ E ma yin Babilọninu lẹ kẹdẹ wẹ nọ tindo mahẹ to afinyọnnuwiwa mẹ, ṣigba godonọnamẹtọ Babilọni Daho lọ—yèdọ sinsẹ̀n lalo lẹpo to pọmẹ—tọn lẹ lọsu nọ wàmọ. (Osọ. 18:21-24) Owe he basi zẹẹmẹ do Biblu ji de dọmọ: “E ma yin ahọluigba kavi aṣa dopo poun wẹ Babilọni [Daho lọ] bẹhẹn. Boṣiọ-sinsẹ̀n wẹ e yin yinyọnẹn na hugan, kakati nido yin yinyọnẹn taidi lẹdo tangan de kavi paṣẹ to ojlẹ tangan de mẹ.” (The Interpreter’s Dictionary of the Bible, Bladopọ 1, weda 338) Babilọni Daho lọ he peve to afinyọnnuwiwa, boṣiọ-sinsẹ̀n, po ylando devo lẹ po mẹ gbẹ́ tin to egbehe—ṣigba azán kaka de ma pò to gbàn ji na ẹn.—Hia Osọhia 18:1-5.

11. Avase tẹwẹ ko yin zinzinjẹgbonu gando afinyọnnuwiwa go?

¹¹ Jehovah dọmọ: “Mì ma nasọ zan afinyọn lẹ gba.” (Lev. 19:26) To owhe 1800 lẹ gblamẹ, afinyọnnuwiwa gbayipe taun. Enẹwutu, Le Phare de la Tour de Sion [Glẹnsigbe] mai 1885 tọn dọmọ: “Nuyise lọ dọ oṣiọ lẹ tin togbẹ̀ to lẹdo kavi ninọmẹ devo mẹ ma yin onú yọyọ. Na e yin apadewhe sinsẹ̀n-nuplọnmẹ hohowhenu tọn, podọ enẹ ji wẹ otangblo lẹpo sinai do.” Hosọ lọ sọ yidogọ dọ aovi lẹ nọ doyẹklọ gbẹtọ lẹ bo nọ yinuwa taidi oṣiọ lẹ he to tintẹnpọn nado dọho hẹ mẹhe togbẹ̀ lẹ, podọ taidi kọdetọn de, aovi lẹ ko penugo nado yinuwado linlẹn po gbẹzan mẹsusu po tọn ji. Alọnuwe lọ, Que disent les Écritures du spiritisme? [Glẹnsigbe] na avase dopolọ dile zinjẹgbonu agọe tọn susu devo lẹ ko wà do.

12. Etẹwẹ Sọlomọni dọ to gbọdo glọ gando ninọmẹ oṣiọ lẹ tọn go?

¹² “Mẹhe ko wá yọ́n nugbo lọ lẹpo” sọgan na gblọndo kanbiọ enẹ tọn. (2 Joh. 1) Mí kọngbedopọ hẹ ohó Sọlomọni tọn lẹ dọmọ: “Avún he to ogbẹ̀ pọnte hú kinnikinni kúkú. Na mẹhe to ogbẹ̀ yọnẹn dọ emi na kú; ṣigba oṣiọ lẹ ma yọ́n nude . . . Onú depope alọ towe mọ yin wiwà, yí huhlọn towe lẹpo do wà ẹ; na azọ́n ma tin, linlẹn ma tin, zinzan ma tin, kavi nuyọnẹn to kútomẹ fie hiẹ jei.”—Yẹwh. 9:4, 5, 10.

13. Nuyise tẹwẹ Ju lẹ kẹalọyi sọn aṣa po sinsẹ̀n Glẹkinu lẹ po tọn mẹ?

¹³ Ju lẹ tin to otẹn dagbe mẹ nado yọ́n nugbo lọ gando ninọmẹ oṣiọ lẹ tọn go. Ṣigba, to whenue awhàngán Alẹkzandle Daho lọ tọn lẹ má ahọluigba Glẹki tọn to yede ṣẹnṣẹn, yé dovivẹnu nado kọ̀n Juda po Silia po dopọ gbọn sinsẹ̀n po aṣa Glẹki tọn lẹ po dali. Taidi kọdetọn de, Ju lẹ wá kẹalọyi nuplọnmẹ lalo lọ dọ alindọn gbẹtọvi tọn yin jọmaku podọ agblò de tin he mẹ yé nọ jiya te. E ma yin Glẹkinu lẹ wẹ de linlẹn lọ  tọ́n dọ alindọn lẹ nọ jiya to fidevo gba, na Babilọninu lẹ yise dọ “aihọn devo tin . . . fie gọ́ na nuylankan, . . . he ji yẹwhe gọna aovi huhlọnnọ lẹ podọ kanylantọ lẹ dugán do.” (The Religion of Babylonia and Assyria) E họnwun dọ, Babilọninu lẹ yise dọ alindọn yin jọmaku.

14. Etẹwẹ Job po Ablaham po yọnẹn gando ninọmẹ oṣiọ lẹ tọn po fọnsọnku po go?

¹⁴ Dile etlẹ yindọ dawe dodonọ lọ Job ma tindo Owe-wiwe lẹ, ewọ yọ́n nugbo lọ gando ninọmẹ oṣiọ lẹ tọn go. Ewọ sọ yọnẹn dọ Jehovah yin Jiwheyẹwhe owanyinọ he tindo ojlo vẹkuvẹku nado fọ́n emi sọnku. (Job 14:13-15) Ablaham lọsu tindo yise to fọnsọnku mẹ. (Hia Heblu lẹ 11:17-19.) To whenuena e ma yọnbasi dọ mẹhe ma sọgan kú ni yin finfọnsọnku, budisi Jiwheyẹwhe tọ́ enẹlẹ ma yise dọ alindọn gbẹtọvi tọn yin jọmaku gba. Matin ayihaawe, gbigbọ Jiwheyẹwhe tọn wẹ gọalọna Job po Ablaham po nado mọnukunnujẹ ninọmẹ oṣiọ lẹ tọn mẹ podọ nado tindo yise to fọnsọnku mẹ. Nugbo ehelẹ lọsu yin apadewhe ogú mítọn tọn.

15, 16. Nawẹ mí yin tuntundote sọn ylando po okú po si gbọn?

¹⁵ Mí dopẹ́ dọ Jiwheyẹwhe ko dọ nuhe gblamẹ e na whlẹn mí sọn ylando po okú he mí dugu etọn sọn Adam dè po si na mí. (Lom. 5:12) Mí yọnẹn dọ Jesu “wá, e ma yin nado yin lizọnyina gba, ṣigba nado yilizọn namẹ bo ze alindọn etọn jo taidi ofligọ de do ota mẹsusu tọn mẹ.” (Malku 10:45) Lẹblanulọkẹyi nankọ die nado yọ́n nugbo lọ gando “ofligọ he Klisti Jesu suahọ etọn nado tún mí dote lọ” go!—Lom. 3:22-24.

¹⁶ Ju po Kosi owhe kanweko tintan tọn lẹ po tindo nuhudo nado lẹnvọjọ sọn ylando yetọn lẹ mẹ bo do yise hia to avọ́sinsan ofligọ Jesu tọn mẹ. Eyin e ma yinmọ, yé ma sọgan yin jijona. Ninọmẹ dopolọ mẹ  wẹ mí tin te to egbehe. (Joh. 3:16, 36) Eyin mẹde tẹdo sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lalo lẹ go, taidi Atọ̀n-to-dopomẹ po jọmaku alindọn tọn po, ewọ ma sọgan mọaleyi sọn ofligọ lọ mẹ. Ṣigba míwlẹ sọgan mọaleyi sọn e mẹ, na mí yọ́n nugbo lọ gando “Visunnu yiwanna [Jiwheyẹwhe tọn go], mẹhe gblamẹ míwlẹ mọ tundote yí gbọn ofligọ dali, yèdọ jona ylando mítọn lẹ tọn.”—Kọl. 1:13, 14.

17, 18. Fie wẹ mí sọgan mọ nudọnamẹ lẹ gando whenuho mítọn go te, podọ nawẹ mí sọgan mọaleyi sọn e mẹ gbọn?

¹⁷ Nususu wẹ mí sọgan dọ gando nuplọnmẹ nugbo he mí kẹalọyi lẹ, numimọ he mí nọ tindo taidi devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ, gọna dona he mí nọ duvivi etọn to gbigbọ-liho podọ to agbasa-liho lẹ go. Sọn owhe susu lẹ die, linlinnamẹwe mítọn lẹ nọ bẹ numimọ ojlofọndotenamẹ tọn susu hẹn gando azọ́n mítọn lẹdo aihọn pé po numimọ tulinamẹ tọn yisenọ hatọ mítọn lẹ tọn po go. Nudọnamẹ susu devo lẹ tin to ogbè susu lẹ mẹ to zinjẹgbonu mítọn lẹ mẹ taidi Annuaire, Les Témoins de Jéhovah: Prédicateurs du Royaume de Dieu, gọna video lọ lẹ La foi en action, Apá 1 po 2tọ po.

¹⁸ Nulinlẹnpọn do whenuho titobasinanu Jehovah tọn ji nọ hẹn ale wá na mí, kẹdẹdile Islaelivi lẹ nọ mọaleyi to whenue yé lẹnnupọndo lehe Jiwheyẹwhe whlẹn yé sọn kanlinmọgbenu to Egipti ji do. (Eks. 12:26, 27) Na Mose ko whẹ́n mẹho bo sọgan dekunnu azọ́njiawu Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn wutu, e na tuli Islaelivi lẹ dọmọ: “Flin azán hoho tọn lẹ lọ, yí owhe whẹndo susu lẹ tọn lẹnpọn. Kanbiọ otọ́ towe, ewọ bo nasọ dohia we; mẹho towe lẹ yé na dọna we.” (Deut. 32:7) Taidi ‘omẹ Jehovah tọn lẹ podọ lẹngbọ yìndugbo etọn tọn lẹ,’ mì gbọ mímẹpo ni yí ayajẹ do lá gigo etọn bo nọ dọ azọ́n huhlọnnọ he e wà na mẹdevo lẹ. (Ps. 79:13) Humọ, mí na wà dagbe nado gbadopọnna whenuho mítọn, bo nọ plọnnu sọn e mẹ, bosọ wleawudaina sọgodo.

19. To whenuena e yindọ mí to vivi hinhọ́n gbigbọmẹ tọn dù, etẹwẹ mí dona wà?

¹⁹ Mí dopẹ́ dọ mí ma to avìdla to zinvlu mẹ, na mí to vivi hinhọ́n gbigbọmẹ tọn he Jiwheyẹwhe nọ na mí lọ tọn dù wutu. (Howh. 4:18, 19) Enẹwutu, mì gbọ mí ni nọ yí sọwhiwhe do plọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn bo nọ yí zohunhun do lá nugbo lọ na mẹdevo lẹ po gbigbọ pẹdido tọn po dile Psalm-kantọ lọ wà do, mẹhe pà Jehovah Jiwheyẹwhe Nupojipetọ lọ dọmọ: “Yẹn nasọ nọ dọho dodo towe tọn; yèdọ towe kẹdẹ. Jiwheyẹwhe E, hiẹ wẹ plọn mi sọn ovu-whenu ṣie: podọ jẹ dinvie yẹn ko to ohó azọ́n towe he jiawu tọn dọ. Dinvie ga whenuena yẹn zun yọnhonọ bosọ wúwhà, Jiwheyẹwhe E, a gbẹ́ mi blo; kaka yẹn nado yí huhlọn towe hia whẹndo he ja, hlọnhlọn towe hlan yé he ja to godo lẹpo.”—Ps. 71:16-18.

20. Whẹho he gando yede go tẹlẹ wẹ tin-to-aimẹ, podọ etẹwẹ mí magbe nado wà?

²⁰ Taidi omẹ he klan yede do wiwe hlan Jehovah lẹ, mí yọnẹn dọ tenọgligo-hinhẹn gbẹtọvi lẹ tọn gando nupojipetọ-yinyin Jiwheyẹwhe tọn go. Na nugbo tọn, mí nọ lá nugbo lọ dọ Jehovah wẹ Nupojipetọ Wẹkẹ lọ tọn, mẹhe jẹna mẹdezejo mlẹnmlẹn mítọn. (Osọ. 4:11) Na gbigbọ etọn tin to mí ji wutu, mí sọ nọ dọyẹwheho wẹndagbe lọ tọn na homẹmimiọnnọ lẹ, bo nọ hẹn pọngbọ wá na ayiha awublanọ lẹ, bosọ nọ miọnhomẹna mẹhe to awubla lẹpo. (Isa. 61:1, 2) Mahopọnna vivẹnudido ovọ́ Satani tọn nado dugán do omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ po gbẹtọvi lẹpo po ji, mí yọ́n pinpẹn ogú gbigbọmẹ tọn mítọn taun, podọ mí magbe nado hẹn tenọgligo hlan Jiwheyẹwhe bo nọ pà Jehovah Jiwheyẹwhe Nupojipetọ lọ todin podọ kakadoi.—Hia Psalm 26:11; 86:12.