1, 2. (a) “Wĩkalo wa Ndaviti” waĩ kyaũ, na waĩ wakwe ĩngĩ ata? (b) Naaũ methĩawa me athũkũmi ma Yeova ũmũnthĩ?

 MWAKA wa 49 Ĩ.Y., mũmanyĩw’a Yakovo aisye ta ũũ ũmbanonĩ mũnene wa nzama ĩla ĩtongoesye: ‘Simoni Vetelo nĩwatũngĩlĩla ũndũ Ngai wambie kũmokĩa Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ, nĩ kana aumye andũ katĩ wamo kwondũ wa syĩtwa yake. Na ndeto sya athani syosanaa na ũu; ũndũ kũandĩkĩtwe, ĩtina wa maũndũ aa ngaalũka, nakwa ngaaka wĩkalo wa Ndaviti, ũla mũvalũku; na ngatũngĩĩa kũla waombokie, na ngawũũngamya: Nĩ kana ũtialo wa andũ ũmũmanthe Yeova, na Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ onthe, ala syĩtwa yakwa yĩũwetwa ĩũlũ woo, easya ũu Yeova, ũla ũtumaa maũndũ aa mamanyĩka kuma tene.’—Meko 15:13-18.

² “Wĩkalo [kana, nyũmba ya ũsumbĩ] wa Ndaviti” wavalũkile ĩla Mũsumbĩ Nzetekia waumiw’e kĩvĩlanĩ kya ũsumbĩ. (Amo. 9:11) Ĩndĩ, “wĩkalo” ũsu waĩ wakwe ĩngĩ nĩ Yesũ, ũsyao wa Ndaviti, ũla waaĩlĩte kwĩthĩwa Mũsumbĩ wa tene na tene. (Esek. 21:27; Meko 2:29-36) O tondũ Yakovo wawetie ũmbanonĩ ũsu, wathani ũũ wa Amosi waendeee kwĩanĩw’a kwĩsĩla kũmbanw’a kwa ala maĩ methĩwe asumbĩ ma Ũsumbĩ kuma mbaĩnĩ ya Ayuti, na Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ. Ũmũnthĩ, ũtialo wa Aklĩsto etĩkĩw’a mauta, na “malondu angĩ” milioni mbingĩ ma Yesũ nĩmatavanasya ũw’o wa Mbivilia me athũkũmi ma Yeova.—Yoa. 10:16.

3, 4. Nĩ kyaũ kyatetheeisye andũ ma Yeova maendeee kwĩthĩwa me aĩkĩĩku ĩla maĩ Mbaviloni?

³ Ĩla Ayuti mataviwe na matwawa Mbaviloni, ũu woonanisye nesa kana “wĩkalo wa Ndaviti” waĩ ũnavalũka. Nũndũ ndĩni ya ũvũngũ nĩyo yausũĩte Mbaviloni, nĩ kyaũ kyatetheeisye andũ ma Ngai maendeee kwĩthĩwa me aĩkĩĩku ĩvindanĩ yĩu ya kũtavwa  vandũ va myaka 70, kuma 607 M.Ĩ.Y. nginya 537 M.Ĩ.Y.? No kĩla kĩtũtetheeasya tũendeee kwĩthĩwa twĩ aĩkĩĩku twĩ nthĩ ĩno ĩsumbĩkĩtwe nĩ Satani. (1 Yoa. 5:19) Ũtiĩwa mwingĩ wa kĩ-veva nĩw’o ũtũtetheeasya kũendeea kwĩthĩwa twĩ aĩkĩĩku.

⁴ Ndeto ya Ngai nĩ ũmwe wa ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva. Ayuti ala maĩ ũtavonĩ Mbaviloni mayaĩ na Maandĩko Matheu onthe, ĩndĩ nĩmeesĩ ĩla Mĩao ya Mose, na Mĩao Ĩkũmi ĩla yaĩ nthĩnĩ wayo. Nĩmeesĩ ‘mbathi sya Saioni,’ maĩ matonya kũlilikana nthimo mbingĩ, na nĩmeesĩ maũndũ maingĩ ĩũlũ wa ũĩkĩĩku wa athũkũmi ma Yeova ma tene. Nĩ w’o, Ayuti asu maĩ atave nĩmaĩaa malilikana Saioni, na mayaaũlwa nĩ Yeova. (Soma Savuli 137:1-6.) Ũu watumie maendeea kwĩthĩwa me aĩkĩĩku o na kau kũu Mbaviloni kwaĩ momanyĩsyo maingĩ ma ũvũngũ na syĩthĩo.

5. Twĩ na ũĩkĩĩthyo mwaũ wa kana Misili ya tene na Mbaviloni ya tene syaĩ na ũmanyĩsyo wa ũtatũ?

⁵ Ũmanyĩsyo wa ũtatũ nĩweesĩkĩe mũno ũthaithinĩ wa Mbaviloni. Nthĩnĩ wa ngai ĩmwe ya ũtatũ ya Mbaviloni, vaĩ na ngai yeetawa Sin (ngai ya mwei), Shamash (ngai ya syũa), na Ishtar (ngai nga ya ũsyai na kaũ). Nthĩnĩ wa Misili ya tene, ngai nũme yatwaaa ngai nga na iisyaa mwana, “na iitw’ĩka ũtatũ vala ĩthe weethĩawa e mwĩanĩe kwĩthĩwa ngai, ĩndĩ ngai ĩla nene yaĩ ĩla nga.” (New Larousse Encyclopedia of Mythology) Nthĩnĩ wa ngai ĩmwe ya ũtatũ ya Misili vaĩ ngai nũme Osiris, ngai nga Isis, na mwana wasyo Horus.

6. Ũtatũ nĩ kyaũ, na tũsũvĩanĩtwe ata na ũmanyĩsyo ũsu wa ũvũngũ?

⁶ O nasyo ndĩni ila syĩyĩtaa sya Kĩklĩsto nĩsyĩthĩawa na ũmanyĩsyo wa ũtatũ. Atongoi ma ndĩni maasya kana Asa, Mwana, na veva mũtheu nĩ Ngai ũmwe. Ĩndĩ, ũmanyĩsyo ũsu nũvũthĩĩasya ũsumbĩki mũnene wa Yeova na kũtuma oneka ta ũte na ũtonyi nũndũ no ũmwe tũ nthĩnĩ wa ngai itatũ. Andũ ma Yeova nĩmasũvĩanĩtwe na ũmanyĩsyo ũsu wa ũvũngũ nũndũ nĩmaĩkĩaa ndeto ii mbeveee: “Ĩw’a, we Isilaeli: Yeova Ngai waitũ nĩ Yeova ũmwe.” (Kũt. 6:4) Nũndũ Yesũ nĩwatũngĩlĩile ndeto isu, nĩ Mũklĩsto wĩva wa w’o ũtonya kũilea?—Mko. 12:29.

7. Nĩkĩ nĩ ũndũ ũtatonyeka kwa mũndũ ũla ũĩkĩĩaa Ũtatũ kũvatiswa ta wonany’o wa kũmwĩyumĩsya Yeova Ngai kwa w’o?

⁷ Ũmanyĩsyo wa Ũtatũ nũleanĩte na wĩa ũla Yesũ wanengie aatĩĩi make wa ‘kũtw’ĩkĩthya mbaĩ syonthe amanyĩw’a, makĩmavatisa syĩtwanĩ ya Asa na ya Mwana na ya veva mũtheu.’ (Mt. 28:19) Nĩ kana mũndũ avatiswe atw’ĩke Mũklĩsto wa w’o na ayĩthĩwa ũmwe wa Ngũsĩ sya Yeova, aĩlĩte kwĩtĩkĩla ũsumbĩki mũnene wa Asa, Yeova, vamwe na ũkũmũ wa Mwana wa Ngai, Yesũ. O na ĩngĩ, aĩlĩte kũĩkĩĩa kana veva mũtheu nĩ vinya wa Ngai wa wĩki, ti kĩlungu kya Ũtatũ. (Mwa. 1:2) Mũndũ ũla ũendeeaa kũĩkĩĩa ũmanyĩsyo wa Ũtatũ ndatonya kũvatiswa onany’e kwa w’o nũmwĩyumĩsye Yeova Ngai. Twĩ na ũtanu nũndũ ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva nũtũsũvĩĩte tũikaĩkĩĩe ũmanyĩsyo ũsu ũtamũtaĩaa Ngai.

8. Andũ ma Mbaviloni maĩ na woni mwaũ ĩũlũ wa ngai na ndaimoni?

⁸ Andũ ma Mbaviloni nĩmaĩkĩĩaa momanyĩsyo ma ũvũngũ, ngai sya ũvũngũ, ndaimoni, na ũwe. Ĩvuku yĩtawa The International Standard Bible Encyclopaedia yaĩtye: “Kĩndũ kĩla kĩngĩ kyaĩkĩĩawa ndĩninĩ ya Mbav[iloni] eka ngai, nĩ ndaimoni ila syaĩ na vinya wa kũthĩny’a  andũ kwĩsĩla kũmaetee mowau maingĩ ma mwĩĩ na ma kĩlĩko. Veonekana kana andũ aingĩ nĩmaĩkĩaa ndaimoni, na nĩmavoyaa ngai imatetheesye kũkitana na ndaimoni isu.”

9. (a) Ĩtina wa mauma ũtavonĩ Mbaviloni, Ayuti aingĩ makengekie ata maatĩĩe mawoni ma ũvũngũ ma ndĩni? (b) Nĩ kyaũ kĩla kĩtũsiĩanĩaa na kwĩlikya maũndũnĩ makonetye ndaimoni?

⁹ Ĩtina wa Ayuti kuma Mbaviloni, aingĩ moo maĩ na mawoni matoosanaa na Maandĩko. Ĩla Ayuti aingĩ mambĩĩe kũatĩĩa mawoni ma Akiliki, weethĩiwe wĩ ũndũ wĩ laisi kwoo kũthĩnw’a nĩ ndaimoni nũndũ maĩkĩĩaa kana no syĩthĩwe syĩ nzeo kana syĩ nthũku. Ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva nũtũsiĩanaa na kwĩlikya maũndũnĩ makonetye ndaimoni, nũndũ nĩtwĩsĩ kana Ngai nĩwasilĩile Mbaviloni nũndũ wa kũĩkĩĩa ũwe. (Isa. 47:1, 12-15) O na ĩngĩ, nĩtũtongoeaw’a nĩ woni wa Ngai ĩũlũ wa ũwe.—Soma Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 18:10-12; Ũvuan’yo 21:8.

10. Meko ma Mbaviloni Ĩla Nene na mũĩkĩĩo wayo syaumie va?

¹⁰ O tondũ andũ ma Mbaviloni ya tene meelikasya ũwenĩ, now’o ũmũnthĩ aatĩĩi ma Mbaviloni Ĩla Nene, ndĩni syonthe sya ũvũngũ, melikasya ũwenĩ. (Ũvu. 18:21-24) Ĩvuku yĩmwe yĩtawa The Interpreter’s Dictionary of the Bible yaĩtye: “Mbaviloni [Ĩla Nene] ndĩ nthĩnĩ wa ũsumbĩ ũmwe kana mbaĩ ĩmwe. Yĩsĩkĩe mũno nũndũ wa kwĩthĩwa na ũthaithi mwingĩ wa mĩvw’anano ĩndĩ ti kwĩthĩwa vandũ vana vanene.” (Ĩvuku ya 1, ĩth. 338) O na kau Mbaviloni Ĩla Nene ya ũmũnthĩ nĩyusũĩtwe nĩ maũndũ ma ũwe, ũthaithi wa mĩvw’anano na naĩ ingĩ, ĩkilyĩ kwanangwa o mĩtũkĩ.—Soma Ũvuan’yo 18:1-5.

11. Nĩ mokany’o meva ĩũlũ wa ũwe makyavĩthĩtw’e mavukunĩ maitũ?

¹¹ Yeova aisye: “Nditonya kũmĩĩsya kũtũmĩwa kwa vinya wa ndaimoni.” (Isa. 1:13, New World Translation) Andũ aingĩ nĩmeekaa maũndũ ma ũwe myakanĩ ya 1800. Ĩkaseti ya Zion’s Watch Tower ya Mwei wa 5, 1885 yaisye ta ũũ: “Mũĩkĩĩo wa kana andũ makw’a maendeeaa kwĩkala thayũ ti ũndũ mweũ. Ndĩni sya tene nĩsyaĩkĩĩaa ũu na mbano syonthe ĩũlũ wa akw’ũ syambĩĩe vau.” O na ĩngĩ, ĩkaseti yĩu yaisye kana woni ũte wa Maandĩko ĩũlũ wa akw’ũ kũneena na ala me thayũ “nũvĩndũĩte mosũanĩo ma andũ aingĩ makona akw’ũ ta maneenaa, ĩndĩ nĩ ‘ndaimoni’ syĩthĩawa syĩtw’ĩkĩthĩtye andũ akw’ũ. Ndaimoni isu nĩsyendete mũno kũvitha wũmbo wasyo na kwelelũkya ilĩko na mĩkalĩle ya andũ aingĩ.” Kavuku ka tene ketawa What Say the Scriptures About Spiritism? nĩkanenganie mokany’o mailyĩ o ta ũsu, o tondũ tũmakwataa kwĩsĩla mavuku maitũ ala makyavĩthaw’a ũmũnthĩ.

12. Solomoni aveveeiwe nĩ Ngai kũweta ata ĩũlũ wa akw’ũ?

¹² “Onthe ala mesĩ ũla w’o” no masũngĩe ĩkũlyo yĩu. (2 Yoa. 1) Vate nzika, nũtũkwĩtĩkĩlana na ndeto ii sya Solomoni: “Ngitĩ yĩ thayũ yĩ kavaa kwĩ mũnyambũ mũkw’ũ. Nũndũ ala me thayũ mesĩ makakw’a; ĩndĩ ala akw’ũ matyĩsĩ ũndũ o na wĩva . . . O ũla kw’oko kwaku kwona wa kwĩka, ĩka na vinya waku, nũndũ kũti wĩa kana ũsũanĩo, kana ũmanyi, kana ũĩ, Seoli [vandũ vonthe vala akw’ũ mathikĩtwe] vala ũendete.”—Mũta. 9:4, 5, 10.

13. Ayuti meetĩkĩlile kĩthĩo na momanyĩsyo meva ma Akiliki?

¹³ Ayuti nĩmaaĩlĩte kwĩthĩwa mesĩ w’o ĩũlũ wa akw’ũ. Ĩla Ngiliki yaaniw’e isio inya ila syatongoew’e nĩ anene ma ũsumbĩ wa Alesanda Ũla Mũnene, anene asu nĩmatatie kũkwatany’a Yuta na Silia kwĩsĩla ndĩni na kĩthĩo kya Akiliki. Kwondũ wa ũu, Ayuti nĩmambĩĩe kũĩkĩĩa kana thayũ  wa mũndũ ndũkusaa na kana ve vandũ vangĩ andũ makw’a maendaa kũthĩnĩw’a. Akiliki ti mo maumanie na ũmanyĩsyo ũsu nũndũ andũ ma Mbaviloni nĩmaĩkĩĩaa kana “ve nthĩ ĩngĩ . . . yusũĩte maũndũ ma kũtĩsya, . . . na yĩthĩawa ĩtongoew’e nĩ ngai na ndaimoni ila syĩthĩawa syĩ na vinya mũno na mbai.” (The Religion of Babylonia and Assyria) Vate nzika, andũ ma Mbaviloni nĩmaĩkĩĩaa kana thayũ ndũkusaa.

14. Yovu na Avalaamu maĩ na ũmanyi mwaũ ĩũlũ wa kĩkw’ũ na ũthayũũkyo?

¹⁴ O na kau Yovu ũla waĩ mũndũ mũlũngalu ndaĩ na Maandĩko, nĩweesĩ w’o ĩũlũ wa kĩkw’ũ. O na ĩngĩ, nĩweesĩ kana Yeova nĩ Ngai wĩ wendo na aĩ na mea ma kũmũthayũũkya. (Yovu 14:13-15) O nake Avalaamu nĩwaĩkĩĩaa kana kwĩ ũthayũũkyo. (Soma Aevelania 11:17-19.) Nũndũ nĩ ũndũ ũtatonyeka kũthayũũkya mũndũ wĩ thayũ, aũme asu mamũkĩaa Ngai mayaĩkĩĩaa kana thayũ wa mũndũ ndũkusaa. Vate nzika, veva wa Ngai nĩw’o watetheeisye Yovu na Avalaamu maelewe ũndũ akw’ũ methĩawa mailyĩ na maĩkĩĩa ũthayũũkyo. Ũw’o ũsu o naw’o nĩ ũmwe wa ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva.

15, 16. Twathaiw’e kuma naĩnĩ na kĩkw’ũnĩ ata?

¹⁵ Twĩ na ũtanu nũndũ Yeova nũtũvuanĩsye w’o ĩũlũ wa nzĩa yake ya kũtũtangĩĩa kumana na ũtiĩwa wa naĩ na kĩkw’ũ kuma kwa Atamu. (Alo. 5:12) Nĩtwĩsĩ kana Yesũ “ndaaũka kũthũkũmwa, ĩndĩ nĩ kũthũkũma, na kũnengane thayũ wake wĩthĩwe wovosyo kwondũ wa aingĩ.” (Mko. 10:45) Nĩ ũndũ mũseo ta kĩ kũmanya ĩũlũ wa “kũthaw’a kwĩsĩla wovosyo ũla waĩviwe nĩ Yesũ Klĩsto”!—Alo. 3:22-24, NW.

¹⁶ Ayuti na Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ ma  ĩvinda ya atũmwa nĩmaaĩlĩte kwĩlila kwondũ wa naĩ syoo na kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo nthembonĩ ya wovosyo ya Yesũ nĩ kana maekewe. O naitũ ũmũnthĩ twaĩle kwĩka ũu. (Yoa. 3:16, 36) Mũndũ ũla ũlũmanasya na momanyĩsyo ma ũvũngũ, ta Ũtatũ na kũĩkĩĩa kana thayũ ndũkusaa, ndatonya kũtetheka nĩ wovosyo. Ĩndĩ ithyĩ no tũtetheke. Nĩtwĩsĩ w’o ĩũlũ wa “Mwana [wa Ngai] mwendwa; nake nthĩnĩ wake twĩ na wovosyo witũ, ũekeo wa naĩ sitũ.”—Ako. 1:13, 14.

17, 18. Nĩ va tũtonya kũkwata ũvoo wa kũtũtethya ĩũlũ wa isitoli yitũ, na tũtonya kũkwata moathimo maũ tweemanyĩsya ũvoo ũsu?

¹⁷ Ve maũndũ maingĩ tũtonya kũweta ĩũlũ wa momanyĩsyo maitũ ala tũĩkĩĩte, maũndũ ala twĩyoneete twĩ athũkũmi ma Ngai, na moathimo ala tũtanĩaa ma kĩ-veva na ma kĩ-mwĩĩ. Kwa myaka mingĩ mavuku maitũ ma Kitabu cha Mwaka nĩmethĩĩtwe na ũvoo wa kwendeesya ĩũlũ wa maũndũ ala maendeee nthĩ yonthe. Isitoli yitũ nĩyĩeleetw’e vitionĩ Imani Yenye Matendo, Kĩlungu kya 1 na 2, na mavukunĩ angĩ ta Mashahidi wa Yehova—Wapiga-Mbiu wa Ufalme wa Mungu. O na makaseti maitũ nĩmethĩawa na ũvoo wa kwaka ĩũlũ wa maũndũ ala makwatĩte ana-a-asa maitũ.

¹⁸ O tondũ Aisilaeli matethekaa kumana na kũsũanĩa ũndũ Ngai wamovoisye kuma ũkombonĩ Misili, now’o o naitũ tũtethekaa ĩla twasũanĩa isitoli ya ũseũvyo wa Yeova. (Kuma 12:26, 27) Nũndũ Mose aĩ mũkũũ, na nĩwakũsĩĩie meko ma ũsengy’a ma Yeova, atavisye Aisilaeli ta ũũ: “Lilikana mĩthenya ya tene, sũanĩa myaka ya nzyawa nyingĩ: Kũlya ĩthe waku, nake akakwon’ya; kũlya atumĩa maku, na makakũtavya.” (Kũt. 32:7) Nũndũ ‘twĩ andũ ma Yeova na malondu ma ĩĩthya yake,’ ithyonthe nĩtũmũkathaa kwa kũtavya ala angĩ meko make ma ũsengy’a. (Sav. 79:13) O na ĩngĩ, nĩtwaĩle kũkunĩkĩla isitoli twĩmanyĩsye kumana nayo, na tũivanga maũndũ maitũ ma ĩvinda yũkĩte.

19. Nũndũ nĩtũtanĩaa kyeni kya kĩ-veva, twaĩle kwĩka ata?

¹⁹ Twĩ na ũtanu nũndũ tũyangangaa kĩvindunĩ ĩndĩ tũtanĩaa kyeni kya kĩ-veva kuma kwa Ngai. (Nth. 4:18, 19) Kwoou, ekai tũsome Ndeto ya Ngai na kĩthito na tũitavany’a w’o kwa kĩthito twĩ na woni ta ũũ waĩ na mũandĩki wa savuli ũla wamũkathie Mwĩaĩi Mũsumbĩ Mũnene Yeova akyasya: “Ngaweta ũlũngalu waku, waku wĩ w’oka. Ame Ngai, nũmanyĩĩtye kuma wana wakwa; na kũvika yu nĩnĩtavanĩtye mawĩa maku ma ũseng’ya. Ĩĩ, o na yĩla ngakũa na mũtwe wakwa wĩ mbuĩ, ame Ngai, ndũkaandie, kũvika ngethĩwa nĩtavan’ya vinya waku nzyawanĩ ĩla yũkĩte, ũtonyi waku kwa kĩla ũmwe ũkoka.”—Sav. 71:16-18.

20. Nĩ ũkũlyo ĩũlũ wa maũndũ meva ũla twaĩle kũsũngĩa, na woni waku nĩ mwaũ ĩũlũ wa ũkũlyo ũsu?

²⁰ Nũndũ twĩ andũ meyumĩtye kwa Yeova, nĩtwonaa twaĩlĩte kũsũngĩa ũkũlyo ĩũlũ wa ũsumbĩki mũnene na ũĩkĩĩku mwĩanĩu wa andũ. Ĩĩ, twĩkaa ũu kwĩsĩla kũtavany’a w’o ũla ũtatonya kũkananĩĩka wa kana Yeova nĩwe Mũsumbĩki Ũla Mũnene Vyũ, na nĩtwaĩle kũmwĩyumĩsya na ngoo yonthe. (Ũvu. 4:11) Nũndũ twĩ na veva wake, nĩtũtavasya ala auu ũvoo mũseo, tũkova ala me na ngoo ndũlĩku, na tũkakiakisya ala mametaa. (Isa. 61:1, 2) O na kau Satani ekĩĩte kĩthito asumbĩke andũ ma Ngai na andũ onthe, ithyĩ nĩtũtanĩaa ũtiĩwa witũ wa kĩ-veva, na nĩtũtw’ĩte kwĩkala twĩ na ũĩkĩĩku mwĩanĩu kwa Ngai na kũmũtaĩa Mwĩaĩi Mũsumbĩ Mũnene Yeova, yu na tene na tene.—Soma Savuli 26:11; 86:12.