1, 2. (a) Ko e heigoa e “fale api a Tavita,” ti liu fēfē ke ati hake? (e) Ko hai ne gahua auloa ke eke mo tau fekafekau ha Iehova he vahā nei?

 KO E lakaaga foou he fonoaga he kau fakatufono i Ierusalema he 49 V.N., ko e tutaki ko Iakopo ne pehē: “Kua fakamatala mai e Simona e ahiaga fakamua he Atua ke he tau motu kehe ke moua ai e tau tagata māna. Kua fakalataha foki mo e mena nai e tau kupu he tau perofeta, tuga ne tohi mai, Ka mole e tau mena nai to liu atu au, mo e eke e au e fale ie a Tavita kua malolo to liu foki ati e tau mena maona ha i ai to fakatu ai foki e au; Kia kumi atu ke he Iki e tau tagata kua toe, mo e tau motu oti kana kua fakahigoa aki ke he haku a higoa; kua pihia mai ai e Iki ha ne eke e tau mena oti nai . . . tali mai he kamataaga.”​​—Gahua 15:13-18.

² Ko e “fale api [po ke, fale patuiki] a Tavita” kua veli he mogo ne utakehe e nofoaiki he Patuiki ko Setekaia. (Amosa 9:11) Ka ko e “fale api” ia to liu ati hake he hologa ha Tavita ko Iesu ko e Patuiki tukulagi. (Eseki. 21:27; Gahua 2:29-36) Ne fakakite e Iakopo he fonoaga ia he fakamauaga tuai, ko e perofetaaga nei ha Amosa ne fakamooli he fakapotopoto e tau hakega he Kautu mai he tau Iutaia mo e tau Tagata Motu Kehe. He vahā nei, ko e tau Kerisiano fakauku ne toe mo e totou miliona e ‘tau mamoe kehe’ ha Iesu kua fakalataha ke fakailoa e kupu mooli he Tohi Tapu ko e tau fekafekau ha Iehova.​​—Ioane 10:16.

3, 4. Hao fakaagaaga fēfē e tau tagata ha Iehova i Papelonia?

³ He uta fakapaea e tau Iutaia ki Papelonia, kua maaliali ai kua kaumahala e “fale api a Tavita.” Ha kua tupu lahi e lotu fakavai i Papelonia, hao fakaagaaga fēfē e tau tagata he Atua he 70 e tau ha lautolu he fakapaea i ai mai he 607 F.V.N. ke he 537 F.V.N.? Ko e puhala taha ne hao a tautolu ko e tau tagata ha Iehova he lalolagi nei i lalo he pule  ha Satani. (1 Ioa. 5:19) Ko e tufaaga fakaagaaga lahi ne lagomatai ke maeke e fakahaoaga pihia.

⁴ Ko e vala he tufaaga fakaagaaga ha tautolu, kua moua e tautolu e Kupu tohia he Atua. Ko e tau Iutaia ne fakapaea i Papelonia ne nakai ha ha ia lautolu e Tohi Tapu katoa, ka e fai iloilo a lautolu ke he Fakatufono faka-Mose, ne toka ai e Tau Fakatufono Hogofulu. Kua iloa e lautolu e “lologo Siona,” ka liu manatu e tau fakataiaga loga, ti mahani mo e tau kaumahala he tau fekafekau fakamua atu ha Iehova. E, ko lautolu ne fakapaea ne momoko he manatu ai a Siona, ti nakai nimo e lautolu a Iehova. (Totou Salamo 137:1-6.) Ne fakatumau he mena ia a lautolu ke momoui fakaagaaga foki i Papelonia, mo e tau fakaakoaga mo e tau matagahua fakavai loga ia.

5. Ko e heigoa e fakamooliaga he tau atua tokotolu, po ke tolu taha ne moua e tautolu mai i Papelonia mo Aikupito i tuai?

⁵ Ko e atua tokotolu po ke, tolu taha ko e matapatu vala he tapuakiaga i Papelonia. Taha he atua tokotolu ne ha ha i ai a Sin (ko e atua mahina), Shamash (ko e atua laā), mo Ishtar (ko e atua fifine tupuloga mo e felakutaki). Ki Aikupito i tuai, ne fa onoono ke he atua kua fai hoana ke he atua fifine ti fanau e tama taane, “ne fakatū e atua tokotolu po ke tolu taha, ne nakai ko e iki tumau e matua taane, ne fiafia ni a ia he falu mogo ke eke mo hoa he tama patuiki, ka ko e tuaga patuiki pauaki he matakavi ne fakatumau ni ke he atua fifine.” (New Larousse Encyclopedia of Mythology) Taha he tau atua tokotolu Aikupito ne ha ha i ai e atua ko Osiris, ko e atua fifine ko Isis, mo e tama taane ha laua ko Horus.

6. To fakamaama fēfē e koe e Tolu Taha, ti puipui fēfē a tautolu mai he talitonu e hehē pihia?

⁶ Ha ha i Kerisitenitome e atua tokotolu​​—ko e atua Tolu Taha. Pehē e tau akoako ko e Matua, ko e Tama, mo e agaaga tapu ko e taha e Atua. Ka ko e ekefakakelea a ia ke he pule katoatoa ha Iehova, he taute ai ke tuga ko ia ko e tolu taha​​—ke tuga ko e taha ni mai he tolu e ulu he atua. Ne puipui e tau tagata ha Iehova mai he talitonu e tau hehē ia ha kua talia e lautolu e tau kupu omoomoi nei: “Isaraela na e, fanogonogo mai a, ko Iehova ko e ha tautolu a Atua, ko Iehova ne tokotaha ni a ia.” (Teu. 6:4) Ne fatiaki e Iesu e talahauaga ia, mo e to fai Kerisiano mooli kia kua nakai talia ki a ia?​​—Mare. 12:29.

7. Ko e ha kua nakai lata ma e tagata ne talitonu ke he Tolu Taha ke papatiso he fakamailoga ke he tukuleleaga aoga ke he Atua?

⁷ Ko e fakaakoaga Tolu Taha kua felauaki ke he poakiaga ne age e Iesu ke he tau tutaki haana ke “eke e tau motu oti kana mo tutaki, ti papatiso atu a lautolu ke he higoa he Matua, mo e Tama, mo e Agaga Tapu.” (Mata. 28:19) Ke papatiso ko e Kerisiano mooli mo e taha he Tau Fakamoli a Iehova, kua lata he tagata ke mailoga e pule okooko he Matua ko Iehova, ti pihia mo e tuaga mo e pule he Tama he Atua ko Iesu. Ko e tagata ka papatiso kua lata foki ke talitonu ko e agaaga tapu ko e malolō gahuahua he Atua, nakai ko e vala he Tolu Taha. (Kene. 1:2) Ko e tagata kua matutaki ke talitonu ke he Tolu Taha kua nakai lata ke papatiso he fakamailoga ke he tukuleleaga aoga ki a Iehova ko e Atua. Ko e fakaaue ha ia ha tautolu ke he tufaaga fakaagaaga ne puipui a tautolu mai he talitonu ke he fakaakoaga nakai mooli nei ke he Atua!

8. Ko e heigoa e onoonoaga Papelonia ke he tau atua mo e tau temoni?

⁸ Ko e manatu fakalotu i Papelonia ne lahi e fakaatāaga ma e tau fakaakoaga fakavai, tau atua, tau temoni, mo e fakataulatua. The International Standard Bible Encyclopaedia ne talahau: “Matutaki ke he aoga he tau atua he lotu Pap[elonia] ko e tau temoni ne ha ha i ai e malolō ke fakamalaia e tau tagata aki e tau gagao loga he tino po ke manamanatuaga. Ko e vala lahi he lotu kua tuga ke tiaki ha ko e taufetului mamahi he totoko ke he  tau temoni nei, mo e tau atua he tau matakavi oti ne tutala ke he liogi ke lagomatai e tau tagata mai he tau temoni nei.”

9. (a) He mole e fakapaeaaga ha lautolu i Papelonia, mokulu fēfē e tokologa he tau Iutaia ke he tau manatu fakavai he lotu? (e) Puipui fēfē a tautolu mai he tau hagahaga kelea he putoia pauaki mo e tau temoni?

⁹ He mole e paeaaga ha lautolu i Papelonia, ne tokologa e tau Iutaia ne mokulu ke he tau manatu nakai faka-Tohi Tapu. He puna mai e tau manatu faka-Heperu, tokologa e Iutaia ne mahala ke he pule fakatemoni ha kua moua e lautolu e onoonoaga na kelea po ke mitaki e tau temoni. Ko e tufaaga fakaagaaga ha tautolu kua puipui a tautolu mai he tau hagahaga kelea he putoia pauaki mo e tau temoni, ha kua iloa e tautolu kua vihiatia he Atua e tau gahua fakataulatua ha Papelonia. (Isaia 47:1, 12-15) Mua atu, kua muitua a tautolu ke he onoonoaga he Atua hagaao ke he fakataulatua.​​—Totou Teutaronome 18:10-12; Fakakiteaga 21:8.

10. Ko e heigoa ka talahau hagaao ke he tau matagahua mo e tau taofiaga ha Papelonia Lahi?

¹⁰ Ko e taulatua ne taute he tau Papelonia ti pihia foki mo e tau tagata lalago ha Papelonia Lahi, ko e pule malolō he lalolagi he lotu fakavai. (Fakakite. 18:21-24) The Interpreter’s Dictionary of the Bible ne pehē: “Loga atu foki e pule atu motu po ke tau aga fakamotu ne talia e Papelonia [Lahi]. Kua fakakakano ai he nakai ko e matapatu tapuaki tupua po ke tau fakakaupāaga he matakavi po ke fakamauaga tala tuai.” (Vol. 1, lau 338) Ko e tau moki mo e tau taulatua, tapuaki tupua, mo e falu agahala foki, ne kitia agaia a Papelonia Lahi​​—ka e to nakai leva.​​—Totou Fakakiteaga 18:1-5.

11. Ko e heigoa e tau hatakiaga ne lomi fakailoa e tautolu hagaao ke he fakataulatua?

¹¹ Ne fakapuloa e Iehova: “Nakai maeke kia au e hala.” (Isaia 1:13) Fa mahani ke fakahigoa ko e aga fakataulatua, ko e mahani taulatua ne taute e matagahua lahi mahaki ke he manamanatuaga he senetenari ke 19 aki. Ko e Zion’s Watch Tower ia Me 1885 ne pehē: “Ko e taofiaga na momoui e tau tagata mamate ke he taha matakavi po ke taha tino foki ne nakai ko e mena foou. Ko e vala he lotu tuai, ti ko e vaka he aga fakamotu.” Lafi he vala tala ke he manatu nakai mai he Tohi Tapu e matutakiaga he tau tagata mamate mo lautolu ne momoui “ne foaki e katoatoaaga mo e peehiaga ke he tau fakahehē ne taute he ‘tau temoni’ i lalo he takitakiaga he tau agaaga mamate he tau tagata. Ne fakaatā fakamakai e lautolu a lautolu ke he tuaga nei he ufiufi e lautolu a lautolu, ti matutaki ke hikihikifano ha lautolu a tau manamanatuaga mo e tau momoui he tokologa.” Ko e tohi tote fakamua atu What Say the Scriptures About Spiritism? ne foaki e tau hatakiaga taha ia, tuga he moua e tautolu e tau tohi foou mogonei.

12. He omoomoi he agaaga, ko e heigoa ne talahau e Solomona hagaao ke he tuaga he tau tagata mamate?

¹² “Ko lautolu oti kua iloa e kupu moli” ka tali e hūhū ia. (2 Ioa. 1) Talia mooli e tautolu e tau kupu ha Solomona: “Kua mua he mitaki e kuli kua moui ke he leona ne mate. Ha ko lautolu kua momoui, kua iloa e lautolu to mamate a lautolu; ka ko lautolu ne mamate nakai iloa e lautolu ha mena . . . Ko e tau mena oti kua iloa he tau lima hāu ke eke, kia eke a mo e hāu a malolo; ha kua nakai fai gahua, po ke manamanatu, po ke mena kua iloa, po ke iloilo ke he tukuaga [Seoli ko e tanuaga he tau tagata], kua fina atu ki ai a koe.”​​—Fakama. 9:4, 5, 10.

13. Lauia fēfē e tau Iutaia he aga motu mo e lotu faka-Heleni?

¹³ Ko e tau Iutaia kua haia he tuaga ke iloa e kupu mooli hagaao ke he tau tagata mamate. Ka ko e mogo ne vevehe a Heleni ke he takitaki kau ha Alesana ne Mua, ne taute e tau laliaga ke fakalataha a Iutaia mo Suria ke he lotu Heleni mo e aga motu faka-Heleni.  Ko e fua, ne talia he tau Iutaia e tau fakaakoaga fakavai ko e moui he tagata kua nakai mate ti ha ha i ai e matakavi fakakikiveka he taha lalolagi. Ne nakai tupu mai he tau Heleni e manatu ko e taha lalolagi kua puke he tau tagata matematekelea, ha ko e tau Papelonia kua manatu ke he “lalolagi i lalo . . . ko e matakavi ne puke he tau mena matakutakuina, . . . ne pule he tau atua mo e tau temoni ne malolō lahi mo e vale.” (The Religion of Babylonia and Assyria) E, ko e tau Papelonia ne talitonu ke he nakai mate he tino.

14. Ko e heigoa ne iloa e Iopu mo Aperahamo hagaao ke he mate mo e liu tu mai?

¹⁴ Pete ni ko e tagata tututonu a Iopu ne nakai moua e tau Tohiaga Tapu, ne iloa e ia e kupu mooli hagaao ke he mate. Mailoga foki e ia ko Iehova ko e Atua fakaalofa kua manako ke liu fakatū mai a ia. (Iopu 14:13-15) Ne talitonu foki a Aperahamo ke he liu tu mai. (Totou Heperu 11:17-19.) Ha kua nakai maeke ke fakaliu tu mai e tagata kua nakai maeke ke mate, ko e tau tagata matakutaku Atua ia ne nakai talitonu ke he moui e tino he tagata ka mate. Ko e agaaga he Atua kua lagomatai mooli a Iopu mo Aperahamo ke maama e tuaga he tagata mate mo e ke fakagahuahua e tua ke he liu tu mai. Ko e tau kupu mooli nei ko e vala foki he tufaaga ha tautolu.

15, 16. Maeke fēfē a tautolu ke fakatokanoa mai he agahala mo e mate?

¹⁵ Kua loto fakaaue a tautolu ke he Atua nukua fakakite foki e kupu mooli hagaao ke he tau puhala haana ke fakahao a tautolu he tufaaga he agahala mo e mate ne tupu mai ia Atamu. (Roma 5:12) Ne mailoga e tautolu ne “nakai hau a [Iesu] ke fekafekau e tau tagata kia ia; ka kia fekafekau a ia, mo e foaki atu hana moui, ko e lukutoto ke hukui aki e tau tagata tokologa.” (Mare. 10:45) Ko e mitaki ha ia ke iloa hagaao ke he “[tokanoaaga] ha ko e lukutoto a Keriso Iesu”!​​—Roma 3:22-24.

¹⁶ Lata e tau Iutaia mo e tau Tagata Motu Kehe he senetenari fakamua ke tokihala he  tau agahala ha lautolu mo e fakagahuahua e tua ke he poa lukutoto ha Iesu. Neke nakai moua e lautolu e fakamagaloaga. Pihia foki e tuaga he vahā nei. (Ioane 3:16, 36) Ka pipiki e tagata ke he tau fakaakoaga fakavai, tuga e Tolu Taha mo e nakai mate e tino, kua nakai aoga a ia ke he lukutoto. Ka e maeke ia tautolu. Iloa e tautolu e kupu mooli hagaao ke he “hana [Atua] Tama fakahele; ha ia ia kua moua ai e tautolu e lukutoto ke he hana toto, ko e fakamagaloaga he tau hala.”​​—Kolo. 1:13, 14.

17, 18. Moua e tautolu i fe e vala tala lagomatai hagaao ke he fakamauaga tala ha tautolu, ti aoga fēfē a tautolu mai he fakaako ki ai?

¹⁷ Lahi foki e mena ka talahau e tautolu hagaao ke he tau fakaakoaga mooli kua pipiki mau e tautolu, ko e tau mena ne iloa e tautolu ko e tau fekafekau he Atua, mo e tau monuina fakaagaaga mo e fakatino ne olioli e tautolu. Ma e tau tau loga, ko e ha tautolu a tau Yearbook ne toka ai e tau tala ofoofogia he tau matagahua ha tautolu he tau motu ke he lalolagi katoa. Ko e fakamauaga tala ha tautolu ne liu kitia he tau vitiō Faith in Action, Tau Vala 1 mo e 2, mo e ko e tau tohi tuga e Jehovah’s Witnesses​​—Proclaimers of God’s Kingdom. Ti fa tohi i loto he tau mekasini ha tautolu e tau tala mafanatia he tau matakainaga fakahele ha tautolu.

¹⁸ Kua aoga a tautolu mai he onoonoaga lagotatai ke he fakamauaga tala he fakatokatokaaga ha Iehova, tuga e tau tagata Isaraela ne aoga mai he manamanatu ke he puhala ne fakahao he Atua a lautolu mai he tupaaga i Aikupito. (Esoto 12:26, 27) Ko e fuakau taane ka fakakite e tau gahua ofoofogia he Atua, ne tomatoma e Mose e tau Isaraela: “Kia manatu e koe ke he tau aho i tuai; kia manamanatu a koe ke he tau tau he taha hau mo e taha hau; kia huhu atu a koe ke he hau a tau matua, to tala mai ai e lautolu kia koe; ko e ha mutolu a tau momotua foki, to talahau mai ai e lautolu kia koe.” (Teu. 32:7) ‘Ko e tau tagata ha Iehova mo e fuifui mamoe haana,’ kua fiafia oti a tautolu he fakailoa e fakahekeaga haana mo e tala age ke he falu e tau gahua malolō haana. (Sala. 79:13) Lafi ki ai, kua maeke a tautolu ke kumikumi e fakamauaga tala ha tautolu, fakaako mai ai, mo e pulega ma e vahā anoiha.

19. Ha kua olioli e tautolu e maama fakaagaaga, ko e heigoa ha tautolu kua lata ke taute?

¹⁹ Kua loto fakaaue a tautolu ha kua nakai ō pouli ka e olioli e maama fakaagaaga mai he Atua. (Fakatai 4:18, 19) Kia eketaha a tautolu ke fakaako e Kupu he Atua mo e fakamatala fakamakutu e kupu mooli ke tuga e liogi he salamo ne fakaheke e Iki Pule Katoatoa ko Iehova mo e tau kupu haana: “To tokutoku e au hāu a tututonu, hāu ni hokoia. Ko e Atua na e, kua fakaako e koe au tali mai he vaha tote; kua hoko mai foki ke he vaha nai kua fakakite gaia au hāu a tau mana; ko e Atua na e, aua neke tiaki e koe au ka fuakau au mo e uluhina; ato fakakite e au hāu a lima ke he hau nai, mo e hāu a malolo kia lautolu oti kana a mui.”​​—Sala. 71:16-18.

20. Ko e heigoa e tau matakupu tatai ne tupu mai, ti fēfē e logonaaga haau ki ai?

²⁰ Ko e tau tagata tukulele ha Iehova, kua mailoga e tautolu e tau matakupu tatai ke he pule katoatoa faka-Atua mo e mahani fakamooli he tagata. Mooli, kua fakailoa e tautolu e kupu mooli nakai hiki ko Iehova e Iki Pule Katoatoa, ne latatonu mo e tukuleleaga loto katoa ha tautolu. (Fakakite. 4:11) Mo e agaaga haana i luga ha tautolu, kua fakailoa foki e tautolu e tala mitaki ki a lautolu ne mahani molū, pipi a lautolu ne loto malipilipi, mo e fakamafana a lautolu kua fakaatukehe. (Isaia 61:1, 2) Pete ne kaumahala e tau laliaga ha Satani ke pule ke he tau tagata he Atua mo e tau tagata oti kana, kua loto fakaaue lahi a tautolu ke he tufaaga fakaagaaga ha tautolu ti kua eketaha ke fakatumau e mahani fakamooli ha tautolu ke he Atua mo e fakaheke e Iki Pule Katoatoa mogonei mo e tukulagi.​​—Totou Salamo 26:11; 86:12.