1, 2. (a) A ku ri yini “ntsonga wa Davhida,” naswona a wu ta pfuxiwa njhani? (b) I vamani lava tirhaka hi vun’we tanihi malandza ya Yehovha namuntlha?

HI NKARHI wa nhlangano wa huvo leyi fumaka eYerusalema hi 49 C.E., mudyondzisiwa Yakobo u te: “Samiyoni [Petro] u rungule hi rixaladza ndlela leyi Xikwembu xi hundzuluxeleke ha yona nyingiso wa xona ro sungula ematikweni leswaku xi humesa eka wona vanhu va vito ra xona. Naswona marito ya Vaprofeta ma pfumelelana na swona leswi, hilaha ku tsariweke hakona, ‘Endzhaku ka swilo leswi ndzi ta vuya kutani ndzi pfuxa ntsonga wa Davhida lowu weleke ehansi; naswona ndzi ta pfuxa marhumbi ya wona, ndzi tlhela ndzi wu yimisa, leswaku vanhu lava seleke va ta lava Yehovha hi mbilu hinkwayo, swin’we ni vanhu va matiko hinkwawo, vanhu lava vitaniwaka hi vito ra mina, ku vula Yehovha, la endlaka swilo leswi, leswi tiviwaka ku sukela khale.’”—Mint. 15:13-18.

² “Ntsonga [kumbe, yindlu ya vuhosi] wa Davhida” wu we loko Hosi Sedekiyasi a susiwa exiluvelweni. (Amo. 9:11) Hambiswiritano, “ntsonga” wolowo a wu ta pfuxiwa loko Yesu ntukulu wa Davhida a vekiwa ku va Hosi ya hilaha ku nga heriki. (Ezek. 21:27; Mint. 2:29-36) Hilaha Yakobo a swi kombiseke hakona eka nhlangano wolowo wa nkoka, vuprofeta lebyi bya Amosi byi hetiseke loko ku hlengeletiwa vadyandzhaka va Mfumo va Vayuda ni Vamatiko. Namuntlha, masalela ya Vakreste lava totiweke ni timiliyoni ta “tinyimpfu tin’wana” ta Yesu va chumayela ntiyiso wa le Bibeleni tanihi malandza ya Yehovha.—Yoh. 10:16.

3, 4. Vanhu va Yehovha va swi kote njhani ku tshama va tshembekile loko va ri eBabilona?

³ Loko Vayuda va yisiwa evuhlongeni eBabilona, a swi ri erivaleni leswaku “ntsonga wa Davhida” wu wile. Tanihi leswi vukhongeri bya mavunwa a byi tinyike matimba eBabiloniya, vanhu va Xikwembu va swi kote njhani ku tshama va tshembekile  eka malembe ya 70 lawa va ma heteke kwalaho va ri evuhlongeni, ku sukela hi 607 B.C.E. ku fikela hi 537 B.C.E.? Va tirhise ndlela leyi hi yi tirhisaka tanihi vanhu va Yehovha emisaveni leyi yi lawuriwaka hi Sathana. (1 Yoh. 5:19) Va pfuniwe hi ndzhaka leyi fuweke ya moya.

⁴ Hi ni Rito ra Xikwembu leri tsariweke leri nga xiphemu xa ndzhaka ya hina ya moya. Mahlonga ya Vayuda eBabilona a ma nga ri na Matsalwa yo Kwetsima lama heleleke, kambe a ma wu tiva Nawu wa Muxe ni Milawu ya wona ya Khume. A va ti tiva “tinsimu ta Siyoni,” a va swi tsundzuka swivuriso swo tala naswona a va yi tiva ndlela leyi malandza ya khale ya Yehovha ma xanisiweke ha yona. Ina, mahlonga wolawo ma ririle loko ma tsundzuka Siyoni, naswona a ma nga n’wi rivalanga Yehovha. (Hlaya Pisalema 137:1-6.) Sweswo swi va pfunile leswaku va tshama va tshembekile hambiloko va ri eBabilona, laha a ku ri ni tidyondzo ni mikhuva yo tala ya mavunwa.

5. I swikwembu swihi swinharhu leswi Vababilona va khale ni Vaegipta a va pfumela eka swona?

⁵ Swikwembu swinharhu swa vukhongeri kumbe vunharhu-un’we a ku ri nchumu lowu dumeke evugandzerini bya le Babilona. Swikwembu swin’wana swinharhu swa le Babilona a swi katsa Sin (xikwembu xa n’weti), Shamash (xikwembu xa dyambu) na Ishtar (xikwembu-kati xa ku veleka ni nyimpi). Le Egipta wa khale, hakanyingi xikwembu a xi tekiwa tanihi lexi tekaneke ni xikwembu-kati lexi velekelaka xikwembu n’wana wa jaha, “ivi va vumba swikwembu leswi nga swinharhu kumbe vunharhu-un’we laha tatana, nakambe, a a nga ri hosi minkarhi hinkwayo, minkarhi yin’wana a a amukela xikhundlha xa ku va nsati wa hosana, kasi xikwembu lexikulu xa kwalaho a xi tshama xi ri xikwembu-kati.” (New Larousse Encyclopedia of Mythology) Swikwembu swin’wana swinharhu swa le Egipta a ku ri xikwembu Osiris, xikwembu-kati Isis na n’wana wa vona wa jaha Horus.

6. U nga byi hlamusela njhani Vunharhu-un’we, naswona hi sirheleriwe njhani eku pfumeleni ka dyondzo yoleyo ya mavunwa?

⁶ Vujagana byi ni swikwembu swa byona swinharhu—Vunharhu-un’we. Vafundhisi va vula leswaku Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima i Xikwembu xin’we. Kambe koloko i ku hlaseriwa ka vuhosi bya Yehovha, byi vonaka onge i swikwembu swinharhu—entiyisweni, ko va n’we-xa-nharhu xa nhloko leyi ku vuriwaka leswaku i xikwembu. Vanhu va Yehovha va sirheleriwile leswaku va nga pfumeli dyondzo yoleyo ya mavunwa hikuva va pfumelelana ni marito lawa lama huhuteriweke: “Yingisa, Wena Israyele: Yehovha Xikwembu xa hina i Yehovha un’we.” (Det. 6:4) Yesu u ma tshahile marito wolawo, naswona xana u kona Mukreste wa ntiyiso loyi a nga kanetanaka na yena?—Mar. 12:29.

7. Ha yini swi nga koteki leswaku munhu la pfumelaka eka Vunharhu-un’we a khuvuriwa tanihi xikombiso xa ku tinyiketela loku amukelekaka eka Xikwembu?

⁷ Dyondzo ya Vunharhu-un’we a yi fambisani ni xileriso lexi Yesu a xi nyikeke valandzeri va yena xo “endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa, [va] va khuvula hi vito ra Tatana ni ra N’wana ni ra moya lowo kwetsima.” (Mat. 28:19) Leswaku munhu a khuvuriwa tanihi Mukreste wa xiviri tlhelo Mbhoni ya Yehovha, u fanele a pfumela leswaku Tatana, ku nga Yehovha u ni vulawuri lebyi tlakukeke ni leswaku Yesu i N’wana wa Xikwembu. Munhu la yaka eku khuvuriweni u fanele a tlhela a pfumela leswaku moya lowo kwetsima i matimba ya Xikwembu lama tirhaka, ku nga ri xiphemu xa Vunharhu-un’we. (Gen. 1:2) Munhu la yaka emahlweni a pfumela eka Vunharhu-un’we a nge khuvuriwi tanihi xikombiso xa ku tinyiketela loku amukelekaka eka Yehovha Xikwembu. Ha swi tlangela swinene leswi ndzhaka ya hina ya moya yi hi sirheleleke leswaku hi nga pfumeli eka dyondzo leyi leyi sandzaka Xikwembu!

8. Vababilona a va swi teka njhani swikwembu ni madimona?

⁸ Vanhu eBabiloniya a va pfumela eka tidyondzo  ta mavunwa, swikwembu swa vona, madimona ni vungoma. The International Standard Bible Encyclopaedia yi ri: “Swin’wana leswi a swi ri swa nkoka ku lava ku fana ni swikwembu eka vukhongeri bya le [Babilona] i madimona lawa a ma ri ni matimba yo hlasela vanhu hi mavabyi yo tala ya miri kumbe ya mianakanyo. Xiphemu lexikulu xa vukhongeri swi tikomba a xi nyikeriwe eka nyimpi yo lwa ni madimona, naswona swikwembu a swi khongeriwa hinkwako leswaku swi pfuna vanhu va lwisana ni madimona lawa.”

9. (a) Loko va ta va va ri evuhlongeni eBabilona, Vayuda vo tala va dyondze tidyondzo ta mavunwa hi ndlela yihi? (b) Hi sirheleriwa njhani eka makhombo ya ku tirhisana hi vomu ni madimona?

⁹ Loko Vayuda vo tala va ri evuhlongeni eBabilona, va dyondze tidyondzo ta mavunwa. Endzhakunyana, Vayuda vo tala va sungule ku lawuriwa hi madimona hikuva se a va pfumela eka dyondzo ya Magriki ya leswaku madimona ma nga endla swo biha kumbe leswinene. Ndzhaka ya hina ya moya ya hi sirhelela eka makhombo ya ku tirhisana hi vomu ni madimona, hikuva ha swi tiva leswaku Xikwembu xi sole mikhuva ya vungoma ya Vababilona. (Esa. 47:1, 12-15) Ku tlula kwalaho, ha sirheleriwa hikuva hi fularhela vungoma hilaha Xikwembu xi hi byelaka ku endla hakona.—Hlaya Deteronoma 18:10-12; Nhlavutelo 21:8.

10. Ku nga vuriwa yini hi mikhuva ni tidyondzo ta Babilona Lonkulu?

¹⁰ Vungoma a byi nga tirhisiwi hi Vababilona ntsena kambe ni hi vaseketeri va Babilona Lonkulu, ku nga mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa. (Nhlav. 18:21-24) Vukhongeri lebyi bya mavunwa byi fana ni vukhongeri bya le Babilona wa khale hakunene hikuva hi laha tidyondzo leti hoxeke ni mikhuva yo biha swi humaka kona. Hikwalaho ka vungoma, vugandzeri bya swikwembu swa hava ni swidyoho swin’wana, Babilona Lonkulu u ta lovisiwa ku nga ri khale.—Hlaya Nhlavutelo 18:1-5.

11. Hi swihi switsundzuxo leswi hi swi humeseke malunghana ni vungoma?

¹¹ Yehovha u te: “A ndzi nge ku lehiseli mbilu ku tirhisiwa ka masalamusi.” (Esa. 1:13) Vanhu vo tala a va tirhisa vungoma hi lembe-xidzana ra vu-19. Hikwalaho Zion’s Watch Tower ya May 1885 yi te: “Dyondzo ya leswaku vafi va hanya endhawini yin’wana kumbe va ri eka xiyimo xin’wana a hi yintshwa. A ku ri xiyenge xa vukhongeri bya vanhu va khale, naswona a ku ri rimitsu ra mintsheketo hinkwayo.” Xihloko lexi xi engetele hileswaku dyondzo leyi nga humiki eMatsalweni ya leswaku vafi va vulavurisana ni vanhu lava hanyaka “yi tumbete yi tlhela yi nyanyisa mavunwa ya ‘madimona’ ya ku tiendla vanhu lava feke lava ringetaka ku vulavurisana ni lava hanyaka. Ma ri tirhise swinene endlelo leri ra ku tumbeta leswi ma nga swona hikwalaho ma kote ku kucetela mianakanyo ni swiendlo swa vo tala.” Xibukwana xa khale lexi nge, What Say the Scriptures About Spiritism? xi nyikele switsundzuxo leswi fanaka, hilaha minkandziyiso ya hina ya sweswinyana yi endleke hakona.

12. Solomoni u huhuteriwe ku tsala yini hi xiyimo xa vafi?

¹² “Hinkwavo lava se va tivaka ntiyiso” va nga xi hlamula xivutiso xexo. (2 Yoh. 1) Handle ko kanakana hi pfumelelana ni marito ya Solomoni lama nge: “Mbyana leyi hanyaka ya antswa swinene ku ri ni nghala leyi feke. Hikuva lava hanyaka va swi tiva leswaku va ta fa; kambe loko ku ri lava feke, a va tivi nchumu nikatsongo . . . Hinkwaswo leswi voko ra wena ri swi kumaka leswaku ri swi endla, swi endle hi matimba ya wena, hikuva a ku na ntirho hambi ku ri kungu, vutivi kumbe vutlhari eSheol [sirha leri tolovelekeke ra vanhu], ndhawu leyi u yaka eka yona.”—Ekl. 9:4, 5, 10.

13. Vayuda va amukele dyondzo yihi leyi a yi huma eka vukhongeri ni ndhavuko wa Magriki?

¹³ Vayuda a va wu tiva ntiyiso malunghana ni vafi. Hambiswiritano, loko mfumo wa Greece wu sungule ku lawuriwa hi tindhuna ta Alekzanda Lonkulu, ku endliwe matshalatshala yo hlanganisa Yuda na Siriya hi ku tirhisa vukhongeri  bya le Greece ni ndhavuko wa kona. Hikwalaho, Vayuda va amukele tidyondzo ta mavunwa ta leswaku moya-xiviri wa munhu a wu fi ni leswaku ku ni ndhawu ehansi ka misava laha wu xanisiwaka kona. Magriki a hi wona ma teke ni mhaka ya ndhawu ya le hansi ka misava leyi teleke hi mimoya-xiviri leyi xanisekaka, hikuva Vababilona a va pfumela leswaku “a ku ri ni misava yin’wana ehansi ka misava . . . tanihi ndhawu leyi chavisaka swinene, . . . leyi a yi lawuriwa hi swikwembu ni madimona leswi nga ni matimba lamakulu ni tihanyi.” (The Religion of Babylonia and Assyria) Ina, Vababilona a va pfumela leswaku moya-xiviri a wu fi.

14. Yobo na Abrahama a va tiva yini hi rifu ni ku pfuxiwa ka vafi?

¹⁴ Hambileswi Yobo wanuna wo lulama a a nga ri na Matsalwa, a a wu tiva ntiyiso malunghana ni vafi. U tlhele a swi xiya leswaku Yehovha i Xikwembu lexi nga ni rirhandzu lexi nga ta navela ku n’wi pfuxa eku feni. (Yobo 14:13-15) Abrahama na yena a a pfumela eku pfuxiweni ka vafi. (Hlaya Vaheveru 11:17-19.) Tanihi leswi swi nga kotekiki ku pfuxa munhu la nga taka a nga fi, vavanuna volavo lava chavaka Xikwembu a va nga pfumeli eka moya-xiviri wa munhu lowu nga fiki. Moya wa Xikwembu handle ko kanakana wu pfune Yobo na Abrahama ku twisisa xiyimo xa vafi ni ku kombisa ripfumelo eku pfuxiweni ka vafi. Ntiyiso lowu i xiphemu xa ndzhaka ya hina.

15, 16. Hi ntshunxiwe njhani eka xidyoho ni rifu?

¹⁵ Ha tsaka leswi Xikwembu xi tlheleke xi paluxa ntiyiso malunghana ni ndlela leyi xi nga ta yi tirhisa ku hi ntshunxa eka xidyoho ni rifu leswi hi swi kumeke eka Adamu. (Rhom. 5:12) Ha swi xiya leswaku Yesu “[a a] nga telanga ku tirheriwa, kambe [a a] tele ku tirhela ni ku nyikela moya-xiviri wakwe wu va nkutsulo wa lavo tala.” (Mar. 10:45) Swa tsakisa ku tiva hi “ku ntshunxiwa hi nkutsulo lowu hakeriweke hi Kreste Yesu”!—Rhom. 3:22-24.

 ¹⁶ Vayuda ni Vamatiko va lembe-xidzana ro sungula a va fanele va hundzuka eswidyohweni swa vona va tlhela va kombisa ripfumelo eka gandzelo ra nkutsulo ra Yesu. Handle ka swona a va nga ta rivaleriwa swidyoho. Swi tano ninamuntlha. (Yoh. 3:16, 36) Loko munhu a namarhela tidyondzo ta mavunwa, to tanihi Vunharhu-un’we ni moya-xiviri lowu nga fiki, a nge vuyeriwi eka nkutsulo. Kambe hina hi nga vuyeriwa. Ha wu tiva ntiyiso malunghana ni “N’wana wa [Xikwembu] loyi [xi] n’wi rhandzaka, loyi ha yena hi kumaka ku ntshunxiwa hi nkutsulo, ku rivaleriwa ka swidyoho swa hina.”—Kol. 1:13, 14.

17, 18. Hi nga ri kuma kwihi rungula leri pfunaka malunghana ni matimu ya hina, naswona hi nga vuyeriwa njhani hi ku dyondza eka wona?

¹⁷ Ku nga vuriwa swo tala malunghana ni tidyondzo ta ntiyiso leti hi ti amukeleke, mintokoto ya hina tanihi malandza ya Xikwembu ni hi mikateko leyi hi tiphinaka ha yona ya moya ni ya nyama. Ku ringana makume ya malembe, Tibuku Ta Lembe ta hina a ti ri ni swiviko leswi tsakisaka swa mintirho ya hina ematikweni ya le misaveni hinkwayo. Matimu ya hina ma hlamuseriwa eka tivhidiyo leti nge Ti Ni Ripfumelo, Xiyenge 1 na 2, ni le ka tibuku to tanihi leyi nge Timbhoni Ta Yehovha I Vahuweleri Va Mfumo Wa Xikwembu. Naswona timagazini ta hina ti ni swiviko leswi khutazaka leswi vulavulaka hi vapfumeri-kulorhi lava rhandzekaka.

¹⁸ Ha vuyeriwa loko hi kambisisa matimu ya nhlengeletano ya Yehovha, tanihi leswi vanhu va le Israyele a va vuyeriwa loko va anakanyisisa hi ndlela leyi Xikwembu xi va kutsuleke ha yona evuhlongeni bya le Egipta. (Eks. 12:26, 27) Loko Muxe se a dyuharile naswona a nyikela vumbhoni hi swiendlo swo hlamarisa swa Xikwembu, u khutaze Vaisrayele a ku: “Tsundzukani masiku ya khale, ehleketisisani hi malembe ya le ndzhaku ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xitukulwana xin’wana; vutisa tata wa wena, a nga ku byela; vutisa vakulukumba va wena, va nga ku byela.” (Det. 32:7) Tanihi ‘vanhu va Yehovha ni ntlhambi wa madyelo ya yena,’ hinkwerhu ka hina ha n’wi dzunisa hi ntsako hi tlhela hi byela van’wana hi mintirho ya yena leyikulu. (Ps. 79:13) Ku tlula kwalaho, hi fanele hi kambisisa matimu ya hina, hi dyondza eka wona kutani hi kunguhatela vumundzuku.

19. Leswi hi nga le ku vonakaleni ka moya, hi fanele hi endla yini?

¹⁹ Ha tsaka leswi hi nga ngwingwiki emunyameni kambe hi nga le ku vonakaleni ka moya loku humaka eka Xikwembu. (Swiv. 4:18, 19) Hikwalaho a hi hisekeleni ku dyondza Rito ra Xikwembu kutani hi byela van’wana hi ntiyiso ku fana ni mupisalema loyi a dzuniseke Yehovha Hosi Leyi Lawulaka hi marito lama nge: “Ndzi ta vula ku lulama ka wena, ka wena ntsena. Oho Xikwembu, u ndzi dyondzisile ku sukela evuntshweni bya mina ku ya emahlweni, ku fikela sweswi ndzi hambeta ndzi vulavula hi mintirho ya wena yo hlamarisa. Oho Xikwembu, u nga ndzi tshiki ku fikela emalembeni ya ku dyuhala ni ya ku va mpunga, ku fikela loko ndzi vulavula hi voko ra wena exitukulwaneni lexi taka, eka hinkwavo lava taka, hi matimba ya wena.”—Ps. 71:16-18.

20. Hi yihi mphikamakaneta leyi nga kona, naswona u titwa njhani hi yona?

²⁰ Tanihi vanhu va Yehovha lava tinyiketeleke, ha yi tiva mphikamakaneta ya vuhosi bya yena ni ku tshembeka ka vanhu. Hakunene, hi twarisa ntiyiso lowu nga erivaleni wa leswaku Yehovha i Hosi ya Vuako Hinkwabyo, la faneriwaka hi ku tinyiketela ka hina loku heleleke. (Nhlav. 4:11) Leswi moya wa yena wu nga le henhla ka hina, hi tlhela hi twarisa mahungu lamanene eka vanhu vo rhula, hi bohelela lava vavisekeke mbilu ni ku chavelela hinkwavo lava rilaka. (Esa. 61:1, 2) Ku nga khathariseki matshalatshala ya Sathana lama tsandzekeke yo fuma vanhu va Xikwembu ni vanhu hinkwavo, hi yi tlangela swinene ndzhaka ya hina ya moya naswona hi tiyimisele ku tshama hi tshembekile eka Yehovha hi tlhela hi n’wi dzunisa tanihi Hosi Leyi Lawulaka sweswi ni hilaha ku nga heriki.—Hlaya Pisalema 26:11; 86:12.