Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Bɛli Gyihova Duma Kpole Ne Eni

Bɛli Gyihova Duma Kpole Ne Eni

“Mebaye wɔ duma ne ayɛlɛ dahuu.”—EDW. 86:12.

1, 2. Adenle boni azo a asolo kɛzi Gyihova Alasevolɛ bu Nyamenle duma ne nee kɛzi Keleseɛnemaanle ne anu asɔne ne mɔ bu ye la ɛ?

NGYIKYI NGYIKYI Keleseɛnemaanle ne anu asɔne ne mɔ ɛhwe bɛ nwo ɛvi Nyamenle duma ne anwo. Kɛ neazo la, Revised Standard Version ne ka ye wɔ ye mukenye ne anu kɛ: “Ɔnle kpalɛ fee kɛ bɛkɛva duma bie bɛkɛvɛlɛ Nyamenle kokye ne . . . wɔ Keleseɛne Asɔne ne anu.”

2 Noko akee, ɔyɛ Gyihova Alasevolɛ anyelielɛ kɛ Nyamenle duma ne la bɛ nwo zo la, na bɛye ye ayɛlɛ dahuu. (Bɛgenga Edwɛndolɛ 86:12; Ayezaya 43:10.) Bieko, yɛbu ye kɛ ɔle nwolɛ adenle kpole kɛ yɛte duma ne abo nee kɛzi ɔhyia kɛ bɛte nwo wɔ ewiade amuala la. (Mat. 6:9) Ɔle nwolɛ adenle kɛnlɛma mɔɔ ɔnle kɛ yɛtoto ye aze fee a. Zɔhane ati, bɛmaa yɛzuzu kpuyia nsa mɔɔ anwo hyia la anwo: Duzu a Nyamenle duma ne mɔɔ yɛbanwu ye la kile a? Adenle boni azo a Gyihova ɛva ye duma kpole ne ɛli gyima na yewula ye anyunlunyia a? Na kɛzi yɛbahola yɛalua wɔ Gyihova duma ne anu ɛ?

MƆƆ NYAMENLE DUMA NE ƐNWUNLƐ KILE LA

3. Duzu a Nyamenle duma ne mɔɔ yɛbanwu ye la kile a?

3 Tɛ duma “Gyihova” ne mɔɔ yɛbanwu ye la ala a kile kɛ yɛze Nyamenle duma ne a. Ɔwɔ kɛ yɛnwu duma mɔɔ Gyihova ɛlie, nee ye subane, ye bodane, yɛɛ kɛzi ɔ nee ye menli luale mɔɔ bɛla ye ali wɔ Baebolo ne anu la noko. Nɔhalɛ nu, Gyihova maa yɛte ɛhye mɔ abo ngyikyi ngyikyi wɔ ye mekɛ nu. (Mrɛ. 4:18) Gyihova lumuale lale ye duma ne ali hilele menli nwiɔ ne mɔɔ bɛlumua la; yemɔti, Yive vale lile gyima wɔ mekɛ mɔɔ ɔwole Keen la. (Mɔl. 4:1, NW) Ɛnee tete selɛma mɔɔ bie a le Nowa, Ebileham, Ayezeke, nee Gyekɔbo la ze Nyamenle duma. Bieko, anyezɔlɛ mɔɔ bɛlɛ bɛmaa Gyihova duma ne la yɛle kpole wɔ mekɛ mɔɔ ɔyilale bɛ, ɔnleanle bɛ, na ɔlale ye bodane  ne ali ɔhilele bɛ la. Mosisi nyianle ndelebɛbo titile bie wɔ Nyamenle duma ne anwo.

Nyamenle duma ne mɔɔ Mosisi dele ɔ bo la manle ye diedi ne anu mianle

4. Duzu ati a Mosisi bizale Nyamenle duma ɛ, na kɛmɔti a ɛnee ye kpuyia ne fɛta ɛ?

4 Bɛgenga Adendulɛ 3:10-15. Mekɛ mɔɔ Mosisi lile ɛvolɛ 80 la, Nyamenle manle ye mɛla bie: “[Memaa] wɔahɔye me menli, Yizilayɛma wɔavi Yigyibiti.” Mosisi vale ɛbulɛ bizale kpuyia bie mɔɔ anwo hyia la. Saa yɛka ye kpalɛ a, Mosisi bizale kɛ: ‘Kɛ bɛfɛlɛ wɔ ɛ?’ Ɔluakɛ ɛnee bɛze Nyamenle duma ne dɛba la ati, duzu a ɛnee Mosisi kpondɛ ahile a? Ɔda ali kɛ, ɛnee ɔkpondɛ kɛ ɔnwu ahenle mɔɔ bɛfɛlɛ ye zɔhane la kpalɛ—edwɛkɛ mɔɔ ɔbamaa Nyamenle menli ne alie ali kɛ Ɔbalie bɛ ngoane la. Edwɛkɛ mɔɔ Mosisi bizale la fɛta ɔluakɛ ɛnee Yizilayɛma ɛyɛ ngɛkɛlɛ mekɛ tendenle. Ɔbayɛ kɛ bɛdwenledwenlenle nwo saa bɛ ze mɔ Nyamenle ne bahola alie bɛ a. Ɛnee Yizilayɛma bie mɔ ɛbɔ ɔ bo ɛlɛsonle Yigyibitima nyamenle ne mɔ bɔbɔ!—Yiz. 20:7, 8.

5. Kɛzi Gyihova manle Mosisi dele ye duma ne abo kpalɛ wɔ ye mualɛ ne anu ɛ?

5 Kɛzi Gyihova buale Mosisi kpuyia ne ɛ? Ɔhanle kɛ: ‘Ka kile Yizilayɛma kɛ, “Medame [anzɛɛ, MEBAYƐ] ɛzoa me bɛ nwo ɛke.”’ * Akee ɔvale ɔzɔle zolɛ kɛ: ‘Gyihova, bɛ ze mɔ Nyamenle ne ɛzoa me bɛ nwo ɛke!’ Nyamenle manle ɔlale ali kɛ ɔkola ɔkakyi ɔ nwo debie biala ɔfa ɔdi ye bodane nwo gyima, ɔbamaa ye edwɛkɛ biala mɔɔ ɔkɛha la ayɛ nɔhalɛ dahuu. Ɛhye ati yɛkenga ye wɔ ngyɛnu 15 ne kɛ Gyihova mumua ne hanle kɛ: “Ɛhye a le me duma wɔ melɛ mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ, na ɛhye yɛɛ ɔwɔ kɛ awolɛndoazo kɔsɔɔti fa fɛlɛ me a.” Nea kɛzi zɛhae edwɛkɛ ɛhye bamaa Mosisi anwosesebɛ na yeamia ye diedi nu a!

GYIHOVA YƐLE MƆƆ YE DUMA NE KILE LA

6, 7. Adenle boni azo a Gyihova yɛle mɔɔ ɔbɔle nwolɛ ɛwɔkɛ la ɛ?

6 Mɔɔ Gyihova nee Mosisi dendɛlɛ wiele la, yeangyɛ yɛɛ ɔlile ye ɛwɔkɛ zo na ɔliele Yizilayɛma a. Ɔvale Ngyegyelɛ Bulu ɔrale Yigyibitima anwo zo na ɔmanle Falo nee ye awozonle ne mɔ nwunle kɛ bɛnlɛ tumi. (Ade. 12:12) Akee Gyihova kpakyele Nyevile Kɔkɔlɛ ne anu ɔmanle Yizilayɛma luale nu, na ɔhunle Falo nee ye ɛlɔne ne. (Edw. 136:13-15) Wɔ fienemgbole ne anu, Gyihova bɔle ye menli ne anwo bane ɔlua aleɛ nee nzule mɔɔ ɔvale ɔmanle menli mɔɔ bɛbayɛ apenle nwiɔ mɔɔ kɔ apenle nsa anzɛɛ mɔɔ bo zɔ la. Yeammaa bɛ adɛladeɛ nee bɛ mgbɔlaboa bɔbɔ antete. (Mɛla 1:19;  29:5) Debie biala ɛngola ɛnzi mɔɔ Gyihova duma ne ati ɔwɔ kɛ ɔyɛ la adenle. Nzinlii ɔhanle ɔhilele Ayezaya kɛ: “Medame, medame ala a mele [Gyihova] a, ɛye me a dievolɛ bieko ɛnle ɛkɛ.”—Aye. 43:11.

7 Dwɔhyua mɔɔ lile Mosisi agya la noko lile nwanwane ninyɛne mɔɔ Gyihova yɛle ye wɔ Yigyibiti nee fienemgbole ne anu la anwo daselɛ. Ɔlua ɛhye ati, mekɛ mɔɔ Dwɔhyua ɛlɛbikye ye ewule nu la ɔholale ɔvile ahonle nu ɔhanle ɔhilele ɔ gɔnwo mɔ Yizilayɛma kɛ: “Bɛ nuhua ko biala ze ye wɔ ye ahonle nu na ɔdie ɔto nu kɛ [Gyihova] bɛ Nyamenle ne ɛva ninyɛne kpalɛ ne mɔɔ ɔvale ɔbɔle bɛ ɛwɔkɛ la ɛmaa bɛ. Ɛwɔkɛ biala mɔɔ ɔbɔle la yeli zolɛ; kokye anga nu.” (Dwɔ. 23:14) Ɛhɛe, Gyihova lile ɛwɔkɛ biala mɔɔ ɔbɔle la azo.

8. Kɛzi Gyihova ɛlɛdi ye ɛwɔkɛ zo wɔ yɛ mekɛ ye anu ɛ?

8 Ɛnɛ noko, Gyihova ɛlɛdi ye ɛwɔkɛ mɔɔ ɔbɔle la azo. Ɔluale ɔ Ra ne anwo zo ɔhanle kɛ, bɛbabɔ Belemgbunlililɛ ne nolo wɔ awieleɛ mekɛ ne anu bɛamaa ‘aleɛabo amra kɔsɔɔti’ ade. (Mat. 24:14) Awie bieko ɛnle ɛkɛ ne kɛ Nyamenle Tumivolɛ ne angome a bahola aha gyima ɛhye anwo edwɛkɛ ado ɛkɛ na yeamaa “menli mɔɔ ɛnze nwoma” la dɔɔnwo ayɛ a. (Gyi. 4:13) Ɛhye ati, saa yɛyɛ gyima ɛhye bie a, ɛnee yɛlɛboa yɛamaa Baebolo ngapezo ne ara nu. Yɛdi yɛ Ze ne eni na yɛkile kɛ yɛdie asɔne ɛhye mɔɔ yɛyɛ la yɛdi: “Wɔ duma nwo ɛde; Wɔ belemgbunlililɛ ɛrɛla; Bɛyɛ wɔ ɛhulolɛdeɛ wɔ azɛlɛ ye azo, Kɛmɔ bɛyɛ ye wɔ anwuma lɔ la.”—Mat. 6:9, 10.

YE DUMA NE LE KPOLE

Falo anlie ando nu kɛ Gyihova a le tumivolɛ Nyamenle ne a

9, 10. Duzu bieko a yɛsukoa yɛfi kɛzi Gyihova nee Yizilayɛma luale la anu a?

9 Mekɛ ekyi pɛle nu wɔ Yizilayɛma Adendulɛ ne anzi la, Gyihova lale ɔ nwo ali wɔ adenle fofolɛ zo hilele ye menli ne. Ɔluale Mɛla ngyekyeleɛ ne azo ɔlale ɔ nwo ali kɛ “bɛ menle” anzɛɛ bɛ hu mɔɔ ɔbayɛ debie biala yeamaa bɛ a. (Gyɛ. 3:14) Ɛnee Yizilayɛma noko le ɔ ye wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo na ye duma la bɛ nwo zo. (Aye. 54:5, 6) Saa bɛdi ye Mɛla zo a, ɔbayila bɛ, yeabɔ bɛ nwo bane, na yeamaa bɛ anzondwolɛ. (Ɛdi. 6:22-27) Ɛhye bamaa bɛawula Gyihova duma kpole ne anyunlunyia wɔ maanle maanle ne mɔ anu. (Bɛgenga Mɛla ne 4:5-8; Edwɛndolɛ 86:7-10.) Mekɛ mɔɔ ɛnee Yizilayɛma le Nyamenle menli la, nyɛvolɛ dɔɔnwo razonlenle Gyihova. Bɛyɛle mɔɔ Mowabenli Wulutu mɔɔ hanle edwɛkɛ ɛhye yɛle la bie: “Wɔ menli bayɛ me menli, na wɔ Nyamenle ne ayɛ me Nyamenle.”—Wul. 1:16.

10 Wɔ ɛvolɛ kɛyɛ 1,500 anu, Gyihova luale kɛzi ɔ nee Yizilayɛma lile la azo ɔlale  ye subane ngakyile ne ali. Ɔnva nwo kɛ bɛyɛle anzosesebɛ fane dɔɔnwo la, Gyihova manle bɛnwunle kɛ ɔle ‘anwunvɔnezelɛ Nyamenle’ yɛɛ ɔnva “ɛya mgbane mgbane.” Ɔle Nyamenle mɔɔ ɔlɛ abotane. (Ade. 34:5-7) Noko, Gyihova abotane ne lɛ ye ɛweɛne. Mekɛ mɔɔ Yizilayɛma anlie Gyisɛse anli na bɛhunle ye la, Nyamenle yele ye duma ne vile bɛ nwo zo. (Mat. 23:37, 38) Wɔ Gyihova anye zo, ɛnee bɛle kɛ baka mɔɔ ɛwu la. (Luku 23:31) Nzinlii, kɛzi Yizilayɛma dele nganeɛ wɔ Nyamenle duma ne anwo ɛ?

11. Kɛ ɔyɛle mɔɔ Nyamenle duma vile Dwuuma anwo zo ɛ?

11 Ɔdwule mekɛ bie la, Dwuuma nyianle adwenle mɔɔ ɛngyi kpɔkɛ zo la wɔ Nyamenle duma ne anwo. Bɛdwenlenle kɛ Nyamenle duma ne le nwuanzanwuanza somaa yemɔti ɔnle kɛ awie biala bɔ. (Ade. 20:7) Ngyikyi ngyikyi, Dwuuma ne gyakyile Nyamenle duma ne ɛbɔlɛ. Ɔda ali kɛ Gyihova lile nyane wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ bɛnli ye duma ne eni la. (Edw. 78:40, 41) Noko akee, ɔda ali kɛ, Nyamenle mɔɔ ye “duma a le Nungule” la, ɛnrɛmaa ye duma ɛnrɛla menli mɔɔ bɛhwe bɛ nwo bɛvi ɔ nwo na ɔdaye noko yekpo bɛ la anwo zo dahuu. (Ade. 34:14) Ɔwɔ kɛ edwɛkɛ ɛhye ka yɛ maa yɛnwu kɛzi ɔhyia kɛ yɛkile ɛbulɛ yɛmaa yɛ Bɔvolɛ ne duma ne na yɛdi ye eni la.

MENLI FOFOLƐ MƆƆ NYAMENLE DUMA LA BƐ NWO ZO

12. Kɛ ɔyɛle mɔɔ Gyihova nyianle menli mɔɔ ye duma la bɛ nwo zo la ɛ?

12 Gyihova luale Gyɛlɛmaya anwo zo ɔhanle kɛ ɔ nee manle fofolɛ bie, sunsum nu Yizilayɛma bɛayɛ “ngyekyeleɛ fofolɛ.” Gyɛlɛmaya hanle kɛ, bɛ kɔsɔɔti, ‘kpanyinli o, kakula o, bɛanwu Gyihova.’ (Gyɛ. 31:31, 33, 34) Ngapezo ɛhye lumuale rale nu wɔ Pɛntekɔso ɛvolɛ 33Y.M. wɔ mekɛ mɔɔ Nyamenle vale ngyekyeleɛ fofolɛ ne ziele ɛkɛ la. Gyihova zele kɛ: “Nyamenle Yizilayɛma,” anzɛɛ maanle fofolɛ ne, mɔɔ Dwuuma nee bɛdabɛ mɔɔ bɛnle Dwuuma la a wɔ nu la rayɛle ‘menli mɔɔ Nyamenle duma la bɛ nwo zo’ anzɛɛ ‘menli mɔɔ bɛbava me duma bɛavɛlɛ bɛ.’—Gal. 6:16; bɛgenga Gyima ne 15:14-17; Mat. 21:43.

13. (a) Asoo alumua Keleseɛnema vale Nyamenle duma ne lile gyima? Kilehile nu. (b) Kɛzi ɛbu nwolɛ adenle mɔɔ ɛlɛ ɛfa Gyihova duma ɛdi gyima wɔ daselɛlilɛ nu la ɛ?

13 Kɛ ‘menli mɔɔ bɛfa Nyamenle duma bɛfɛlɛ bɛ la,’ sunsum nu maanle ɛhye anu amra vale duma nwuanzanwuanza ne lile gyima wɔ mekɛ mɔɔ bɛhanle Hibulu Ngɛlɛlera ne anu edwɛkɛ la. * Yemɔti, mekɛ mɔɔ ɛzoanvolɛ Pita dendɛle hilele Dwuuma nee menli mɔɔ bɛwɔ Dwuuma ɛzonlenlɛ nu wɔ Pɛntekɔso 33 Y.M. la, ɔvale Nyamenle duma ne ɔlile gyima fane dɔɔnwo. (Gyi. 2:14, 20, 21, 25, 34) Alumua Keleseɛnema lile Gyihova duma ne eni na ɔdaye noko ɔyilale bɛ daselɛlilɛ gyima ne azo. Ɛnɛ noko, saa yɛbɔ Gyihova duma ne na yɛmaa anyelielɛma nwu ye wɔ bɛ Baebolo ne mɔ anu a, ɔbayila yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne azo. Wɔ adenle ɛhye azo ɛnee yɛlɛmaa bɛanwu nɔhalɛ Nyamenle ne. Ɛhye le nwolɛ adenle kpole maa yɛ nee bɛdabɛ! Na bɛdabɛ mɔɔ bɛnwu Nyamenle la, ɛhye le agɔnwolɛvalɛ kpalɛ mɔɔ bɛ nee Gyihova bɛanyia ye dahuu la mɔlebɛbo ala.

14, 15. Ɔnva nwo kɛ kpɔkyevolɛma anwo ɛzo la, duzu a Gyihova ɛyɛ ye wɔ ye duma ne anwo a?

14 Mekɛ mɔɔ ɛzoanvolɛ ne mɔ wule la,  kpɔkyevolɛma bɔle ɔ bo vale adalɛ ngilehilelɛ zɛkyele Keleseɛnema asafo ne. (2 Tɛs. 2:3-7) Kilehilevolɛ adalɛma ɛhye mɔ noko lile Dwuuma amaamuo ne anzi na bɛgyakyile Nyamenle duma ne ɛbɔlɛ. Noko asoo Gyihova bamaa ye duma ne aminli? Kyɛkyɛ! Bie a yɛnrɛhola yɛnrɛnwu kɛzi bɛbɔ ye wɔ tete ne la ɛdeɛ, noko ɔle duma mɔɔ ɔwɔ ɛkɛ. Nyamenle duma ne ɛvinde Baebolo ngilebɛbo ngakyile nee mbuluku mɔɔ Baebolo nwo mbɔlɔba ɛhɛlɛ la anu wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu. Kɛ neazo la, wɔ 1757 ne anu, Charles Peters hɛlɛle kɛ duma “Gyihova” ne ɛnle kɛ Nyamenle amodinli dɔɔnwo ne, “ɔbayɛ kɛ yemɔ a ɔmaa yɛnwu kɛzi ɔde la kpalɛ a.” Hopton Haynes hɛlɛle ye wɔ Nyamenle ɛzonlenlɛ nwo buluku bie ati 7 wɔ ɛvolɛ 1797 ne anu kɛ: “Ɛnee Dwuuma NYAMENLE a le GYIHOVA; na ɔ ngome a bɛzonlenle ye a; yɛɛ Kelaese nee ye Ɛzoanvolɛ ne mɔ noko.” Tɛ Nyamenle duma ne angome a Henry Grew (1781-1862) vale lile gyima a, emomu eza ɔnwunle kɛ bɛgua nwolɛ evinli na ɔwɔ kɛ bɛte nwolɛ. Bieko, George Storrs (1796-1879) nee Charles T. Russel mɔɔ bɛbɔle nu bɛyɛle gyima la vale Nyamenle duma ne lile gyima.

15 Ɛvolɛ 1931 rayɛle mekɛ titile manle Nyamenle menli. Ɛnee bɛfɛlɛ bɛ Baebolo Sukoavoma. Noko wɔ ɛvolɛ zɔhane anu, bɛliele duma Gyihova Alasevolɛ bɛdole nu. (Aye. 43:10-12) Akee bɛbɔle ye nolo wɔ ewiade amuala kɛ ɔyɛ bɛ fɛ kɛ bɛle nɔhalɛ Nyamenle ne azonvolɛ, ‘menli mɔɔ ye duma la bɛ nwo zo’ na bɛye ye duma ne ayɛlɛ la. (Gyi. 15:14) Saa yɛdwenle kɛzi Gyihova ɛbɔ ye duma ne anwo bane la anwo a, ɔmaa yɛkakye edwɛkɛ mɔɔ wɔ Malakae 1:11 la: “Me duma le kpole wɔ maanle maanle avinli ɔvi sɛnzɛne aduduleɛ kɔdwu adɔleɛ.”

BƐLUA WƆ GYIHOVA DUMA NE ANU

16. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛbu ye kɛ ɔle enililɛ kɛ yɛbalua Gyihova duma ne anu ɛ?

16 Ngapezonli Maeka hɛlɛle kɛ: “Maanle biala balua ye nyamenle ne duma nu; noko yɛmɛ, yɛbalua Gyihova yɛ Nyamenle ne duma nu dahuu, dahuu.” (Mae. 4:5, NW) Gyihova lile Baebolo Sukoavoma ne eni kpole ɔlua ye duma ne mɔɔ ɔmanle bɛvale bɛvɛlɛle bɛ la azo. Ɛnee eza ɔkile kɛ ɔ nye die bɛ nwo. (Bɛgenga Malakae 3:16-18.) Asoo ɛdawɔ noko kɛ ɛte nganeɛ la ɛ? Asoo ɛlɛbɔ mɔdenle ‘wɔalua Gyihova duma ne anu ɔ’? Asoo ɛze mɔɔ ɛhye kile la?

17. Duzu a Nyamenle duma nu mɔɔ yɛbalua la kile a?

17 Yɛbahola yɛahile Nyamenle duma ne mɔɔ yɛbalua nu la anu wɔ ndenle nsa azo. Mɔɔ lumua la, ɔwɔ kɛ yɛbɔ duma ne yɛkile awie mɔ yɛmaa bɛnwu ye kɛ ‘bɛdabɛ mɔɔ bɛkɛbɔ Gyihova duma ne la ala a bɛanyia ngoane a.’ (Wulo. 10:13) Mɔɔ tɔ zo nwiɔ la a le kɛ ɔwɔ kɛ yɛda Gyihova subane ne ali, titile ye ɛlɔlɛ ne. Yɛɛ mɔɔ tɔ zo nsa, ɔwɔ kɛ yɛfi yɛ ɛhulolɛ nu yɛdi Nyamenle mɛla zo na yɛdi yɛ Ze ne duma eni. (1 Dwɔn 4:8; 5:3) Asoo wɔsika ɛ bo kɛ ɛbalua “Gyihova yɛ Nyamenle ne duma nu dahuu?”

18. Duzu ati a bɛdabɛ mɔɔ bɛdi Gyihova duma ne eni la lɛ anyelazo ɛ?

18 Ɔnrɛhyɛ Gyihova bɛamaa bɛdabɛ mɔɔ bɛte ye duma ne anwo atua la kɔsɔɔti anwu ye. (Yiz. 38:23) Menli mɔɔ bɛle kɛ Falo mɔɔ ɔhanle edwɛkɛ ɛhye la boka nwo: ‘Gyihova a le nwane, mɔɔ ɔwɔ kɛ metie ye a?’ Yeangyɛ fee ɔnwunle kɛzi ɔde la! (Ade. 5:1, 2; 9:16; 12:29) Noko akee, yɛmɛ yɛzi kpɔkɛ kɛ yɛbanwu Gyihova na yɛayɛ ɔ gɔnwo mɔ. Ɔyɛ yɛ fɛ kɛ ye duma la yɛ nwo zo na yɛtie ye la. Ɛhye ati, yɛlɛ anwodozo wɔ ye ɛwɔkɛ ne mɔɔ wɔ Edwɛndolɛ 9:10 la: ‘Menli mɔɔ ze wɔ duma ne la fa bɛ rɛle wula wɔ nu, ɔluakɛ, O Gyihova, ɛmkpo menli mɔɔ kpondɛ wɔ la.’

^ ɛden. 5 Nyamenle duma ne le Hibulu aneɛ ne anu yɛkpɔkɛ bie mɔɔ ɔ bo kile “ɔmaa ɔyɛ.” Yemɔti duma “Gyihova” ne abo kile “Mɔɔ Ɔmaa Ɔyɛ Ɛkɛ La.”

^ ɛden. 13 Ɛnee Tetragrammaton ne wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne mɔɔ alumua Keleseɛnema ne vale lile gyima la anu. Ɔbayɛ kɛ ɛnee Gyihova duma ne wɔ Septuagint ne mɔɔ yemɔ a le mɔlebɛbo Ngɛlɛlera ne mɔɔ bɛhilele ɔ bo bɛvile Hibulu nu bɛhɔle Giliki nu la anu.