1. Mɛni heje wa ma nyɛ ma de ke Yehowa ji kekleekle Sane Kpakpa Fiɛɛlɔ ɔ?

SANE KPAKPA FIƐƐLƆ ji nɔ ko nɛ e fiɛɛɔ manye munyu kɛ haa nihi. Yehowa Mawu ji kekleekle Sane Kpakpa Fiɛɛlɔ, nɛ lɛ nɛ e fiɛɛ sane kpakpa nɛ pe kulaa. Benɛ wa kekle fɔli ɔmɛ tsɔ atua a se pɛ ɔ, Yehowa de kaa a ma kpata Satan Abosiami hɛ mi. (1 Mose 3:15) Ngɛ jeha lafahi nɛ be ɔ mi ɔ, Yehowa ha nɛ nyumuhi anɔkualetsɛmɛ ngma bɔnɛ e ma plɛ kɛ tsɔ e biɛ ɔ he, bɔnɛ e ma plɛ kɛ tsu haomi nɛ Satan kɛ ba a he ní ha, kɛ bɔnɛ e ma ha nɛ adesahi a nine maa su he blɔ nɛ je Adam kɛ Hawa dɛ ɔ nɔ ekohu ɔ he munyu fitsofitso.

2. (a) Mɛni blɔ fa mi nɔ́ hiɔwe bɔfohi tsuɔ ngɛ sane kpakpa fiɛɛmi nítsumi ɔ mi? (b) Mɛni nɔ hyɛmi nɔ́ Yesu pee kɛ ha sane kpakpa fiɛɛli?

² Hiɔwe bɔfo ɔmɛ hu a ji sane kpakpa fiɛɛli. Bɔfo ɔmɛ fiɛɛɔ sane kpakpa a, nɛ a yeɔ bua ni kpahi konɛ a gbɛ sane kpakpa a kɛ fia. (Luka 1:19; 2:10; Níts. 8:26, 27, 35; Kpoj. 14:6) Bɔfo nɔkɔtɔma nɛ ji Mikael ɔ hu nɛɛ? Benɛ e ngɛ zugba a nɔ nɛ a le lɛ kaa Yesu ɔ, sane kpakpa a fiɛɛmi ji nítsumi nɛ he hia lɛ wawɛɛ. E nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ tsɔɔ wɔ kaa e sa kaa wa ha nɛ sane kpakpa fiɛɛmi nítsumi ɔ he nɛ hia wɔ wawɛɛ!—Luka 4:16-21.

3. (a) Mɛni ji sane kpakpa nɛ wa fiɛɛɔ ɔ? (b) Mɛni sane bimihi nɛ e sa kaa wa ha heto?

³ Yesu fã e kaseli ɔmɛ nɛ a pee sane kpakpa fiɛɛli. (Mat. 28:19, 20; Níts. 1:8) Bɔfo Paulo wo Timoteo ga ke: “Bɔɔ sane kpakpa a fiɛɛmi he mɔde wawɛɛ, konɛ o pee Mawu sɔmɔlɔ kpakpa.” (2 Tim. 4:5) Mɛni sane kpakpa nɛ wɔ nɛ wa ji Yesu se nyɛɛli ɔ, wa fiɛɛɔ? Wa deɔ nihi kaa wa hiɔwe Tsɛ Yehowa a suɔ adesahi. (Yoh. 3:16; 1 Pet. 5:7) Mawu Matsɛ Yemi ɔ ji odase yemi nɛ tsɔɔ kaa Mawu suɔ adesahi. Enɛ ɔ he ɔ, waa kɛ bua jɔmi deɔ nihi kaa ke a  kplɛɛ Mawu Matsɛ Yemi ɔ nɔ, nɛ a bu Mawu tue, nɛ a pee níhi nɛ da a, a ma nyɛ maa pee Mawu huɛmɛ. (La 15:1, 2) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Yehowa to e yi mi kaa e ma ha nɔ́ nami tsuo se maa po. E ma ha nɛ wa hɛ maa je wa blema nɔ́ nami ɔmɛ a nɔ. Enɛ ɔ ji sane kpakpa nitsɛnitsɛ! (Yes. 65:17) Akɛnɛ wa ji sane kpakpa fiɛɛli heje ɔ, nyɛ ha nɛ wa susu hetohi kɛ ha sane bimi enyɔ nɛ a he hia wawɛɛ nɛ ɔmɛ a he nɛ waa hyɛ: Mwɔnɛ ɔ, mɛni heje nɛ e he hia kaa nihi nɛ a nu sane kpakpa a? Nɛ kɛ wa ma plɛ kɛ tsu wa blɔ nya nítsumi kaa sane kpakpa fiɛɛli ɔ he ní ngɛ manye yemi mi kɛɛ?

4. Mɛni lakpa munyuhi a de nihi kɛ kɔ Mawu he?

⁴ Ngɔɔ lɛ kaa nɔ ko de mo kaa o papaa kua o kɛ o weku mi bimɛ kpa amɛ. E de mo hu ke o papaa tsɔ we e hɛ mi ha nɔ, e kɛ níhi laa nɔ, nɛ e yi mi wa. E kpale de mo ke o papaa gbo, lɔɔ he ɔ, e he hia we kaa o ma hla e se blɔ. Níhi kaa kikɛ nɛ nihi deɔ kɛ kɔ Mawu he. A tsɔɔ mɛ kaa a be nyɛe maa le Mawu, aloo Mawu yi mi wa. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, jami nya dali komɛ tsɔɔ kaa Mawu maa gbla yayami peeli a tue ngɛ hɛl kɛ ya neneene. Ni komɛ hu tsɔɔ kaa Mawu nɛ ngɔɔ adebɔ mi oslaahi nɛ haa nihi naa nɔ́ ɔ kɛ baa. E ngɛ mi kaa adebɔ mi oslaahi gbeɔ dali kɛ yayami peeli tsuo mohu, se a ke e ji tue gblami nɛ je Mawu ngɔ.

5, 6. Kɛ su tsakemi tsɔɔmi ɔ kɛ lakpa tsɔɔmihi ná nihi a nɔ he wami ha kɛɛ?

⁵ Ni komɛ hu deɔ ke Mawu be. Ha wa susu su tsakemi tsɔɔmi ɔ he nɛ waa hyɛ. Nihi nɛ a heɔ tsɔɔmi nɛ ɔ yeɔ ɔ tsɔɔ kaa pi Bɔlɔ ko nɛ bɔ níhi nɛ wami ngɛ a mi ɔ, ní ɔmɛ nitsɛmɛ nɛ a ba. Ni komɛ po tsɔɔ kaa akɛnɛ adesahi je lohwehi a mi heje ɔ, e be nyakpɛ kaa be komɛ ɔ, a jeɔ lohwehi a su kpo. A tsɔɔ kaa ke nihi nɛ a kɛ blɔ nya nɛ a ngɛ ɔ yeɔ ni kpahi a nɔ ngɛ blɔ nɛ dɛ nɔ ɔ, tɔmi ko be he. Enɛ ɔ he ɔ, e be nyakpɛ kaa nihi fuu he ye kaa dami sane nɛ a yi ɔ se be poe. Lɔɔ he ɔ, nihi nɛ a heɔ su tsakemi tsɔɔmi ɔ yeɔ ɔ be hwɔɔ se hɛ kɛ nɔ fɔmi ko.

⁶ Atsinyɛ jemi ko be he kaa su tsakemi tsɔɔmi ɔ kɛ lakpa jami mi tsɔɔmihi piɛɛ níhi nɛ ha nɛ adesahi ngɛ nɔ́ nae ngɛ nyagbe ligbi nɛ ɔmɛ a mi ɔ he. (Rom. 1:28-31; 2 Tim. 3:1-5) Adesahi a tsɔɔmi nɛ ɔmɛ pi sane kpakpa. Mohu ɔ, kaa bɔnɛ bɔfo Paulo tsɔɔ ɔ, ‘wami nɛ Mawu haa nɔ ɔ, mɛɛ a blɔ nya be mi; ejakaa a li nɔ́ ko nɔ́ ko.’ (Efe. 4:17-19) Jehanɛ se hu ɔ, su tsake mi tsɔɔmi ɔ kɛ lakpa tsɔɔmihi ha nɛ nihi kplɛɛ we anɔkuale nɛ je Mawu ngɔ ɔ nɔ. —Kane Efesobi 2:11-13.

7, 8. Mɛni ji blɔ kake pɛ nɛ nihi maa gu nɔ kɛ kase sane kpakpa a?

⁷ Loko nihi kɛ Mawu maa pee huɛ ɔ, kekleekle ɔ, ja a he ye kaa Yehowa ngɛ, nɛ ke a hɛ kɛ su e he ɔ, a ma ná he se. Wa ma nyɛ maa ye bua mɛ konɛ a kase Mawu he ní kɛ gu he wami nɛ wa maa wo mɛ konɛ a susu Mawu ní bɔ níhi a he ɔ nɔ. Ke nihi kase adebɔ níhi a he ní kɛ juɛmi kpakpa a, e haa nɛ a naa kaa Mawu ngɛ nile kɛ he wami. (Rom. 1:19, 20) Wa ma nyɛ maa ngɔ womiyo enyɔ nɛ ji, Was Life Created? kɛ The Origin of Life—Five Questions Worth Asking ɔ kɛ ye bua nihi konɛ a ná bumi nɛ mi kuɔ kɛ ha wa Bɔlɔ Ngua a benɛ a ngɛ níhi nɛ e pee ɔ he susue ɔ. Ngɛ enɛ ɔ tsuo se ɔ, nihi nɛ a kaseɔ Mawu he ní kɛ guu adebɔ níhi pɛ a nɔ ɔ be nyɛe ma ha si himi mi sane bimihi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ, a heto. Mɛni heje nɛ Mawu ngmɛ nɔ́ nami blɔ? Mɛni ji Mawu yi mi tomi ngɛ zugba a he? Anɛ Mawu susu ɔ ye he lo?

⁸ Blɔ kake pɛ nɛ nihi maa gu nɔ kɛ kase sane kpakpa nɛ kɔɔ Mawu kɛ e yi mi tomi he ɔ ji Baiblo ɔ nɛ a maa kase. E ji he blɔ ngua nɛ wa ná kaa wa maa ye bua nihi  konɛ a nu sane kpakpa a! Bɔnɛ pee nɛ munyu ɔ nɛ sɛ wa tue buli ɔmɛ a tsui mi ɔ, e he hia nɛ waa pee babauu pe anɔkualehi kɛkɛ nɛ wa ma de mɛ; e sa nɛ wa plɛ a yi mi. (2 Tim. 3:14) E sa nɛ waa kase bɔnɛ wa maa pee kɛ plɛ nihi a yi mi ha kaa bɔnɛ Yesu pee ɔ. Mɛni ye bua Yesu nɛ e nyɛ plɛ nihi a yi mi ɔ? Nɔ́ kake nɛ ye bua lɛ ji, e kɛ sane bimihi tsu ni saminya. Mɛni blɔ nɔ wa maa gu kɛ kase lɛ?

9. Ke wa suɔ nɛ waa ye bua nihi konɛ a ná sane kpakpa a mi hemi kɛ yemi ɔ, mɛni e sa kaa waa pee?

⁹ Mɛni heje nɛ e sa kaa waa kɛ sane bimihi nɛ tsu ní ngɛ wa fiɛɛmi nítsumi ɔ mi kaa bɔnɛ Yesu pee ɔ? Mo susu si fɔfɔɛ nɛ ɔ he nɛ o hyɛ: Ngɔɔ lɛ kaa o dɔkita de mo kaa ja e gba mo loko e ma nyɛ ma je hiɔ nɛ ngɛ mo haoe ɔ. O ma nyɛ ma he lɛ maa ye. Se ke e de mo nɔ́ nɛ ɔ be mi nɛ e bi we mo o hiɔ ɔ he nɔ́ ko hu nɛɛ? Eko ɔ, o be lɛ hee maa ye. Ke dɔkita a he be kaa mɛni po, e sa nɛ e bi mo sanehi konɛ e bu hetohi nɛ o ma ha a tue loko e ma nyɛ maa ye bua mo. Jã nɔuu kɛ̃ nɛ ke wa maa ye bua nihi konɛ a kplɛɛ Matsɛ Yemi sane kpakpa a nɔ ɔ, e sa nɛ waa le bɔnɛ a kɛ sane bimi tsuɔ ní ha saminya. Ja wa le a si dami ngɛ Mawu jami mi loko wa ma nyɛ maa ye bua mɛ.

10, 11. Ke wa kase bɔnɛ Yesu tsɔɔ ní ha a, mɛni lɔɔ maa ye bua wɔ nɛ waa pee?

¹⁰ Yesu le kaa ke tsɔɔlɔ ko kɛ sane bimi tsu ní saminya a, e maa le e ní kaselɔ ɔ, nɛ e maa ye bua ní kaselɔ ɔ konɛ e susu níhi a he nɛ e tsɔɔ e juɛmi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ Yesu ngɛ hlae nɛ e tsɔɔ e kaseli ɔmɛ kaa a ba a he si ɔ, kekleekle ɔ, e bi mɛ sane nɛ haa nɛ́ nɔ susuɔ níhi a he. (Mar. 9:33) Benɛ Yesu ngɛ Petro tsɔɔe kaa e susu sisi tomi mlaahi a he ɔ, Yesu bi lɛ sanehi, nɛ e tsɔɔ lɛ hetohi konɛ e hla kake ngɛ mi. (Mat. 17:24-26) Be kpa ko benɛ Yesu ngɛ hlae nɛ e le nɔ́ nɛ ngɛ e kaseli ɔmɛ a tsui mi ɔ, e bi mɛ sanehi nɛ ma ha nɛ e le nɔ́ nɛ ngɛ a juɛmi mi. (Kane Mateo 16:13-17.) Yesu de we nihi nɔ́ nɛ e sa kaa a pee. Kɛ gu sane bimihi nɛ e kɛ tsu ní ɔ nɔ ɔ, e wo nihi he wami nɛ́ a kplɛɛ sane kpakpa a nɔ konɛ a pee tsakemihi ngɛ a si himi mi.

¹¹ Ke wa kase bɔnɛ Yesu kɛ sane bimihi tsu ní ha saminya a, e yeɔ bua wɔ ngɛ blɔ etɛ komɛ a nɔ. Wa naa blɔ kpakpa nɛ wa maa gu nɔ kɛ ye bua nihi, wa nyɛɔ nɛ waa kɛ nihi nɛ a tsiɔ ní sɛɛmi nya a susuɔ níhi a he, nɛ wa nyɛɔ tsɔɔ he si bali ní konɛ a ná he se. Nyɛ ha nɛ wa susu nɔ hyɛmi níhi etɛ nɛ tsɔɔ bɔnɛ waa kɛ sane bimihi ma nyɛ nɛ ma tsu ní saminya ha a he nɛ waa hyɛ.

12-14. Mɛni blɔ nɔ o maa gu kɛ ye bua o bi konɛ e ná kã ke e ngɛ sane kpakpa a fiɛɛe? Mo ha enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́.

¹² Nɔ hyɛmi nɔ́ 1: Ke o ji fɔlɔ, nɛ o bi nɛ e ye jeha 13 kɛ yaa se e yi jeha 20 lolo ɔ ba de mo ke e yeɔ gbeye kaa e ma fã hemi kɛ yemi nɛ e ngɛ kaa nɔ ko nɛ bɔ níhi ɔ he ngɛ e sukuubi a hɛ mi ɔ, mɛni o maa pee? Atsinyɛ jemi ko be he kaa o maa suɔ nɛ o ye bua lɛ konɛ e ná kã nɛ e kɛ fiɛɛ sane kpakpa a kɛ ha mɛ. E sa nɛ o bi lɛ sanehi kaa bɔnɛ Yesu pee ɔ konɛ e je e juɛmi kpo mohu pe nɛ o ma kã e hɛ mi, aloo o ma de lɛ nɔ́ nɛ e sa kaa e pee? Mɛni blɔ nɔ o maa gu kɛ pee jã?

¹³ Ke o kɛ o bi ɔ kane The Origin of Life—Five Questions Worth Asking womiyo ɔ mi munyu ɔ ekomɛ ta a, o ma nyɛ ma bi  lɛ nɛ e tsɔɔ munyuhi nɛ e na kaa e ma ha nɔ ma susu níhi a he wawɛɛ. Moo wo lɛ he wami konɛ e susu nɔ́ heje nɛ e he ye kaa Bɔlɔ ko ngɛ, kɛ nɔ́ heje nɛ e suɔ kaa e ma sɔmɔ Mawu ɔ he. (Rom. 12:2) Ha nɛ o bi ɔ nɛ le kaa e susumihi ma nyɛ ma je ekpa ngɛ o nɔ́ ɔ he.

¹⁴ Moo tsɔɔ o bi ɔ nya kaa e kɛ e sukuubi ɔmɛ ma nyɛ ma susu níhi a he kaa bɔnɛ o kɛ lɛ susu níhi a he ɔ. O bi ɔ ma nyɛ ma de e sukuubi ɔmɛ anɔkualehi nɛ kɔɔ adebɔ he, nɛ e ma nyɛ ma bi mɛ sanehi nɛ ma ha nɛ a susu níhi a he. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, e ma nyɛ ma de e sukuuno ko kaa e kane munyu nɛ ngɛ daka nɛ ngɛ Origin of Life womiyo ɔ bafa 21 ɔ mi ɔ. Lɔɔ se ɔ, o bi ɔ ma nyɛ ma bi nɔ ɔ ke, “Anɛ e ji anɔkuale kaa DNA ɔ ma nyɛ maa baa sanehi fuu a yi pe bɔnɛ wa mwɔnɛmwɔnɛ ɔ be mi computer ko ma nyɛ maa pee lo?” Eko ɔ, sukuuno ɔ ma ha heto ke ee. Lɔɔ se ɔ, e ma nyɛ ma bi sukuuno ɔ ke, “Ke adesahi nɛ́ a pee computer a nyɛ we nɛ a pee computer ko nɛ ma nyɛ maa baa sanehi a yi kaa bɔnɛ DNA ɔ peeɔ ɔ, lɛɛ kɛ e ba kɛɛ nɛ nɔ́ ko gu ko kɛkɛ ma nyɛ maa pee DNA?” Bɔnɛ pee nɛ o ye bua o bi ɔ konɛ e ná kã ke e kɛ nihi ngɛ e hemi kɛ yemi ɔ he munyu tue ɔ, o kɛ lɛ nɛ pɔ peemi kɛ tsɔɔ peemi. Ke o tsɔɔ o bi ɔ bɔnɛ e kɛ sane bimihi ma tsu ní saminya ha a, e maa ye bua lɛ konɛ e tsu e blɔ nya nítsumi kaa fiɛɛlɔ ɔ he ní.

15. Mɛni blɔ nɔ wa maa gu konɛ waa kɛ sane bimihi nɛ tsu ní kɛ ye bua nihi nɛ a he we yi kaa Mawu ngɛ ɔ?

¹⁵ Nɔ hyɛmi nɔ́ 2: Ngɛ wa fiɛɛmi nítsumi ɔ mi ɔ, waa kɛ nihi kpeɔ nɛ a be nɔ mi mami kaa Mawu ngɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ngɔɔ lɛ kaa nɔ ko de mo kaa e he we yi kaa Mawu ngɛ. E sɛ nɛ wa nɛ ha lɔɔ nɛ tsi ní sɛɛmi ɔ nya, mohu ɔ, wa ma nyɛ maa je bumi mi nɛ wa bi lɛ kaa mɛni be ji nɛ ɔ nɛ e ná jamɛ a hemi kɛ yemi ɔ, kɛ nɔ́ nɛ ha nɛ e ná jamɛ a hemi kɛ yemi ɔ. Ke wa bu  e heto ɔ tue ta a, wa ma nyɛ ma je e yi kaa e bɔ mɔde nɛ e je e juɛmi kpo. Kɛkɛ ɔ, wa ma nyɛ ma bi lɛ kɛji kaa e maa suɔ nɛ e kane womiyo ko nɛ maa nɔ mi kaa a bɔ níhi nɛ wami ngɛ a mi ɔ. Ke e suɔ ɔ, wa ma nyɛ ma ha lɛ Was Life Created? womiyo ɔ aloo The Origin of Life—Five Questions Worth Asking womiyo ɔ. Ke waa kɛ ga tsu ní kɛ bi sanehi ngɛ mi mi jɔmi mi ɔ, e ma ha nɛ sane kpakpa a maa sɛ nihi a tsui mi.

16. Mɛni heje nɛ e sɛ kaa wa ha nɛ wa Baiblo ní kaseli ɔmɛ nɛ a kane heto ɔ ngɛ Baiblo kasemi womi ɔ mi ɔ?

¹⁶ Nɔ hyɛmi nɔ́ 3: Ke waa kɛ nɔ ko ngɛ Baiblo ɔ kasee ɔ, eko ɔ, wa ma ha nɛ e maa kane heto ɔmɛ ngɛ womi ɔ mi. Se ke wa pee jã a, ní kaselɔ ɔ be e hɛ mi yae ngɛ Mawu jami mi. Mɛni heje? Ejakaa ní kaselɔ nɛ e kaneɔ hetohi nɛ e susuu we he ɔ ngɛ kaa tso nɛ e sisi poku yɛ zu mi kɛ ya tsitsaa. Ke nihi te si kɛ wo ní kaselɔ nɛ ngɛ jã a, e maa ye kɛ ha lɛ kaa e maa hi anɔkuale ɔ mi. (Mat. 13:20, 21) Bɔnɛ pee nɛ waa ye bua wa ní kaselɔ ɔ, e sa nɛ wa bi lɛ nɛ e tsɔɔ bɔnɛ e naa nɔ́ nɛ e ngɛ kasee ɔ ha. Moo bɔ mɔde nɛ o hyɛ kaa e kplɛɛɔ nɔ́ nɛ e ngɛ kasee ɔ nɔ lo. Nɔ́ nɛ he hia hu ji kaa o ma ha nɛ e de mo nɔ́ heje nɛ e kplɛɛɔ nɔ́ nɛ e ngɛ kasee ɔ nɔ, aloo nɔ́ heje nɛ e kplɛɛ we nɔ. Lɔɔ se ɔ, ye bua lɛ nɛ e susu níhi nɛ Ngmami ɔ de ɔ he konɛ e hemi kɛ yemi ɔ nɛ da Baiblo ɔ nɔ. (Heb. 5:14) Ke waa kɛ sane bimihi tsuɔ ní saminya a, e ma ha nɛ nihi nɛ wa tsɔɔ mɛ ní ɔ maa ya hɛ mi ngɛ anɔkuale ɔ mi, nɛ ke nihi te si kɛ wo mɛ aloo a bɔ mɔde kaa a maa sisi mɛ ɔ, a ma nyɛ maa da nya. (Kol. 2:6-8) Mɛni ekohu wa ma nyɛ maa pee konɛ waa pee fiɛɛli kpakpahi?

17, 18. Ke o kɛ nɔ ko ya fiɛɛmi ɔ, kɛ nyɛ ma plɛ kɛ pee kake kɛ tsu ní kɛɛ?

¹⁷ Yesu tsɔ e kaseli ɔmɛ enyɔɔnyɔ konɛ a ya fiɛɛ. (Mar. 6:7; Luka 10:1) Pee se ɔ, bɔfo Paulo wo nihi nɛ ‘piɛɛ e he kɛ tsu ní wawɛɛ kɛ fiɛɛ sane kpakpa a’ a ta. (Filip. 4:3) Ngɛ nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ ngɛ Ngmami ɔ mi ɔ nya a, ngɛ jeha 1953 ɔ mi ɔ, Mawu webi je blɔ nya tomi ko sisi nɛ ma ha fiɛɛli ma tsɔse ni kpahi ngɛ fiɛɛmi tso mi.

¹⁸ Ke o kɛ nɔ ko ya fiɛɛmi ɔ, kɛ nyɛ ma plɛ kɛ pee kake kɛ tsu ní kɛɛ? (Kane 1 Korintobi 3:6-9.) Ke nɔ nɛ o kɛ lɛ ya fiɛɛmi ɔ ngɛ ngmami ko kanee ɔ, moo nyɛɛ ní kanemi ɔ se ngɛ o Baiblo ɔ mi. Ke nɔ nɛ o kɛ lɛ ya fiɛɛmi ɔ aloo wetsɛ ɔ ngɛ munyu tue ɔ, moo bu tue saminya. Mo ha nɛ o juɛmi nɛ hi ní sɛɛmi ɔ nɔ bɔnɛ pee nɛ ke e he hia kaa o ye bua lɛ kɛ ha sane bimi ko heto ɔ, nɛ o nyɛ nɛ o pee jã. (Fiɛlɔ 4:12) Se mo kadi: Ke nɔ nɛ o kɛ lɛ ya fiɛɛmi ɔ ngɛ wetsɛ ɔ munyu ko nya tsɔɔe saminya a, e sɛ nɛ o po munyu ɔ mi. Ke o po munyu ɔ mi ɔ, eko ɔ, e ma ha nɔ nɛ o lɛ kɛ ya fiɛɛmi ɔ kɔni mi maa wo nyu, aloo wetsɛ ɔ juɛmi ma tsaka. Tɔmi ko be he kaa o ma de nɔ́ kake loo enyɔ ko kɛ fĩ munyu nɛ nɔ nɛ o kɛ lɛ ya fiɛɛmi ɔ ngɛ tue ɔ se mohu, se ke o de ta a, e sa kaa o ha nɛ fiɛɛlɔ ɔ nɛ tsa nɔ.

19. Mɛni e sa nɛ wa kai, nɛ mɛni heje?

¹⁹ Ke o kɛ nɔ ko ngɛ fiɛɛe ngɛ wehi a mi ɔ, mɛni blɔ nɔ nyɛ maa gu kɛ ye bua nyɛ sibi? Ke nyɛ je we ko mi kɛ yaa we kpa mi ɔ, nyɛɛ ngɔ be ɔ nɛ nyɛ kɛ susu blɔ nɔ nɛ nyɛ maa gu kɛ ha nɛ nyɛ fiɛɛmi munyu ɔ maa pi si ɔ he. Moo hyɛ saminya konɛ níhi nɛ o ma de kɛ kɔ nihi nɛ a ngɛ zugba kpɔ ɔ mi ɔ a he ɔ nɛ ko jɔ̃ nɔ nɛ o kɛ lɛ ya fiɛɛmi ɔ kɔni mi. Jã nɔuu kɛ̃ nɛ e sɛ kaa o tuɔ fiɛɛli kpahi a he munyu yaya. (Abɛ 18:24) E sa nɛ wa kai kaa wɔ tsuo wa yi mluku. Yehowa je mi mi himi mi nɛ e kɛ sane kpakpa a wo wa de kaa waa fiɛɛ. (Kane 2 Korintobi 4:1, 7.) Lɔɔ he ɔ, nyɛ ha nɛ wɔ tsuo waa tsɔɔ kaa wa bua jɔ sane kpakpa a he, konɛ waa pee nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ wa ma nyɛ kɛ tsu wa blɔ nya nítsumi kaa sane kpakpa fiɛɛli ɔ he ní.