Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Yɛ Wɔ Gyima Kɛ Edwɛkpakavolɛ

Yɛ Wɔ Gyima Kɛ Edwɛkpakavolɛ

“Kpɔsa bɔ Edwɛkpa ne nolo, na yɛ Nyamenle gyima ne.”—2 TEM. 4:5.

1. Duzu ati a yɛkola yɛfɛlɛ Gyihova kɛ ɔle Edwɛkpakavolɛ mɔɔ ɔlumua na ɔtɛla biala ɛ?

EDWƐKPAKAVOLƐ a le awie mɔɔ bɔ edwɛkpa ne nolo la. Gyihova Nyamenle a le Edwɛkpakavolɛ mɔɔ ɔlumua na ɔtɛla biala a. Mekɛ mɔɔ yɛ awovolɛ mɔɔ bɛlumua dele atua ɛkɛ ne ala la, Gyihova vale edwɛkpa bie dole gua kɛ bɛbazɛkye ɛwɔlɛ ne, mɔɔ yemɔ a le Seetan Abɔnsam la. (Mɔl. 3:15) Mekɛ bie mɔɔ ɛze la, Gyihova luale ye sunsum ne azo ɔmanle menli bie mɔ mɔɔ di nɔhalɛ la hɛlɛle kɛzi ɔbade ye duma nwo, yeaziezie ngyegyelɛ mɔɔ Seetan ɛva ɛra, nee kɛzi ɔbamaa alesama azia anyia nyilalɛ ne mɔɔ Adam nee Yive minlinle ye bieko la anwo edwɛkɛ dole ɛkɛ.

2. (a) Kyɛfoa boni a anwumabɔvolɛma lɛ ye wɔ edwɛkpa ne nolobɔlɛ ne anu a? (b) Kilemunli boni a Gyisɛse pɛle manle edwɛkpakavolɛma a?

2 Anwumabɔvolɛma noko le edwɛkpakavolɛma. Bɛka edwɛkpa ne bie yɛɛ bɛboa awie mɔ bɛmaa bɛtɛlɛ edwɛkpa ne anu. (Luku 1:19; 2:10; Gyi. 8:26, 27, 35; Yek. 14:6) Anwumabɔvolɛ kpanyinli Maekeɛle noko ɛ? Mekɛ mɔɔ ɔrale azɛlɛ ye azo kɛ Gyisɛse la, ɛnee ye gyima titile a le kɛ ɔbaha edwɛkpa ne. Ɔpɛle kilemunli kɛ ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛmaa edwɛkpa ne nolobɔlɛ yɛ yɛ gyima titile!—Luku 4:16-21.

3. (a) Edwɛkpa ne mɔɔ yɛbɔ ye nolo la a le duzu? (b) Kɛ edwɛkpakavolɛma la, kpuyia boni mɔ a ɔhyia kɛ yɛbua a?

3 Gyisɛse zele ye ɛdoavolɛma ne kɛ bɛbɔ edwɛkpa ne nolo. (Mat. 28:19, 20; Gyi. 1:8) Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo dule ɔ gɔnwo Temɔte folɛ kɛ: “Kpɔsa bɔ Edwɛkpa ne nolo, na yɛ Nyamenle gyima ne.” (2 Tem. 4:5) Edwɛkpa boni a yɛdayɛ mɔɔ yɛle Gyisɛse ɛdoavolɛma la yɛbɔ ye nolo a? Nɔhalɛ edwɛkɛ mɔɔ maa anwosesebɛ kɛ yɛ anwuma Selɛ, Gyihova kulo yɛ la boka nwo. (Dwɔn 3:16; 1 Pita 5:7) Adenle titile mɔɔ Gyihova Nyamenle dua zo da ye ɛlɔlɛ ali kile alesama la a le ye Belemgbunlililɛ ne. Ɛhye ati, yɛfa anyelielɛ  yɛka yɛkile menli kɛ saa bɛbayɛ Belemgbunlililɛ ne maanlema, bɛtie Nyamenle edwɛkɛ, na bɛbɔ ɛbɛla kpalɛ a, bɛbayɛ Nyamenle agɔnwo mɔ. (Edw. 15:1, 2) Nɔhalɛ nu, ɔle Gyihova bodane kɛ ɔbaye amaneɛnwunlɛ kɔsɔɔti yeavi ɛkɛ. Yemɔti, yɛnrɛhakye dɛba yɛnrɛli nyane bieko. Edwɛkpa boni a tɛla ɛhye a! (Aye. 65:17) Kɛ edwɛkpakavolɛma la, ɔwɔ kɛ yɛbua kpuyia nwiɔ ɛhye mɔ mɔɔ anwo hyia la: Duzu ati a ɔhyia kɛ menli te edwɛkpa ne ɛnɛ ɛ? Na kɛ ɔkɛyɛ na yɛayɛ yɛ edwɛkpakavolɛ gyima ne kpalɛ ɛ?

DUZU ATI A ƆHYIA KƐ MENLI TE EDWƐKPA NE Ɛ?

Kpuyia kpalɛ boa menli maa bɛzuzu deɛmɔti bɛdie ninyɛne bie mɔ bɛdi la anwo

4. Adalɛ edwɛkɛ boni a bie mɔ ka ye wɔ Nyamenle anwo a?

4 Fa ye kɛ awie ɛbɔ adalɛ ɛhile wɔ kɛ ɛ ze ɛkpo wɔ nee awie biala mɔɔ wɔ abusua ne anu la. Ahenle ka kɛ ɛ ze ɛngulo wɔ edwɛkɛ, ɔfa ninyɛne ɔfea wɔ yɛɛ ɔ ti yɛ se. Akee ɔzele wɔ kɛ nvasoɛ ɛnle zo kɛ ɛbakpondɛ ɛ ze abo zo ɔluakɛ yewu. Menli bie mɔ ka edwɛkɛ zɛhae bie fane Nyamenle anwo. Bɛka kɛ yɛnrɛhola yɛnrɛnwu kɛzi Nyamenle de la, anzɛɛ ɔ ti yɛ se. Kɛ neazo la, ɛzonlenlɛ nu adekilevoma bie mɔ ka kɛ Nyamenle bayɛ ɛtanevolɛma kpɔdekpɔde wɔ senle nu dahuu. Bie mɔ noko se Nyamenle dua esiane mɔɔ sisi la azo ɔmaa menli nwu amaneɛ. Ɔnva nwo kɛ ninyɛne ɛhye mɔ ku kpalɛma nee ɛtanevolɛma kɔsɔɔti la, bɛka kɛ ɔle anzohwenlɛ mɔɔ ɔvi Nyamenle.

Kpuyia buke bɛ adwenle nee bɛ ahonle nu maa bɛlie nɔhalɛ ne bɛli

5, 6. Kɛzi ngakyihakyililɛ nee adalɛ ngilehilelɛ ɛha menli ɛ?

5 Bie mɔ noko ka kɛ Nyamenle biala ɛnle ɛkɛ na sonla vi nane nu a rale a. Menli dɔɔnwo mɔɔ die ngakyihakyililɛ di la ka kɛ Bɔvolɛ biala ɛnle ɛkɛ na abɔdeɛ mɔɔ ngoane wɔ nu la angome a rale a. Bie mɔ bɔbɔ ka kɛ ɔluakɛ sonla vi nane nu a rale la ati, ɔnyɛ nwanwane kɛ ɔdwu mekɛ ne bie a bɛyɛ angomedi nee basabasa la. Bɛka kɛ nzisi bo ɛnrɛdu ɛlɛ, ɔluakɛ nvonleɛ biala ɛnle nwo kɛ anyesesebɛma basisi menli mɔɔ ɛnlɛ anwosesebɛ la. Ɛhye ati, menli mɔɔ die ngakyihakyililɛ ne di la ɛnlɛ nɔhalɛ anyelazo biala.

6 Nɔhalɛ, ngakyihakyililɛ nee adalɛ ngilehilelɛ boka ninyɛne mɔɔ maa alesama nwu amaneɛ kpole wɔ awieleɛ mekɛ ye anu la anwo. (Wulo. 1:28-31; 2 Tem. 3:1-5) Ngilehilelɛ ɛhye mɔ mɔɔ vi sonla la ɛnle ɛdwɛkpa fee. Emomu, kɛmɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle la, menli zɔhane mɔ “adwenle nu le awozinli, . . . bɛmboka ngoane ne mɔɔ Nyamenle fa maa la anwo.” (Ɛfɛ. 4:17-19) Bieko, ngakyihakyililɛ nee adalɛ ngilehilelɛ ɛmmaa menli ɛndie edwɛkpa ne mɔɔ vi Nyamenle la.—Bɛgenga Ɛfɛsɛsema 2:11-13.

Kpuyia eza boa bɛ maa bɛzuzu Ngɛlɛlera ne anwo kpalɛ amaa bɛazi kpɔkɛ mɔɔ fɛta

7, 8. Adenle kokye mɔɔ menli dua zo te edwɛkpa ne abo kpalɛ la a le boni?

7 Saa menli bɛahola abikye Nyamenle a, ɔwɔ kɛ bɛdumua bɛdie bɛdi kɛ Gyihova wɔ ɛkɛ amgba na debie kpalɛ bie ati a ɔwɔ kɛ bɛtwe bɛbikye ye a. Yɛbahola yɛaboa bɛ yɛamaa bɛazukoa Nyamenle anwo debie ɔlua ninyɛne mɔɔ yebɔ mɔɔ yɛbamaa bɛazuzu nwo la azo. Saa menli dwenledwenle abɔdeɛ nwo a, ɔmaa bɛnwu Nyamenle nrɛlɛbɛ nee ye tumi. (Wulo. 1:19, 20) Yɛbahola yɛava brohyua nwiɔ ɛhye, Was Life Created? nee The Origin of Life—Five Questions Worth Asking ne yɛaboa menli yɛamaa bɛanwu kɛ ninyɛne mɔɔ yɛ Bɔvolɛ Kpole ne ɛbɔ la yɛ nwanwane. Noko kpuyia bie mɔ wɔ ɛkɛ mɔɔ abɔdeɛ nu ninyɛne ɛzukoalɛ angome ɛngola ɛmbua a. Bie a le: Duzu ati a Nyamenle maa amaneɛnwunlɛ nwo adenle ɛ? Duzu ati a Nyamenle bɔle azɛlɛ ye ɛ? Asoo Nyamenle dwenle me nwo?

 8 Adenle kokye mɔɔ menli bɛahola alua zo ade edwɛkpa ne mɔɔ fane Nyamenle nee ye bodane ne mɔ abo kpalɛ la a le kɛ bɛbazukoa Baebolo ne. Yɛnyia nwolɛ adenle kpole kɛ yɛbaboa menli yɛamaa bɛade edwɛkpa ne! Noko saa yɛbahola yɛaboa bɛ yɛamaa bɛanyia Nyamenle anu diedi na bɛarayɛ Ɔ gɔnwo mɔ a, ɛnee tɛ edwɛkɛ ne ala a ɔwɔ kɛ yɛka yɛkile bɛ a; emomu ɔwɔ kɛ yɛkilehile yɛmaa ɔka yɛ tievolɛma ahonle. (2 Tem. 3:14) Gyisɛse neazo ne baboa yɛ wɔ ɛhye ɛyɛlɛ nu. Duzu a boale ye manle ɔholale kilehile kpalɛ a? Ɔvale kpuyia ɔlile gyima kpalɛ. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa ye ɛ?

EDWƐKPAKAVOLƐMA MƆƆ BƆ MƆDENLE LA FA KPUYIA DI GYIMA

9. Saa yɛkpondɛ kɛ yɛboa menli yɛmaa bɛdie edwɛkpa ne bɛdi a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a?

9 Kɛ edwɛkpakavolɛma la, duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛfa kpuyia yɛdi gyima kɛmɔ Gyisɛse yɛle la ɛ? Fa ye kɛ wɔ dɔketa ɛha ɛhile wɔ kɛ ɔhyia kɛ ɔyɛ wɔ apelehyɛne. Bie a ɛbalie ye wɔali. Noko saa ɔdumua ɔka ɛdwɛkɛ ɛhye ɔkile wɔ kolaa na yeabiza wɔ anwodolɛ ne anwo bie ɛ? Ɔbayɛ se kɛ ɛbalie wɔali. Ɔwɔ kɛ dɔketa mɔɔ bɔ mɔdenle kpalɛ bɔbɔ la dumua bizebiza awie ewule nwo kpuyia bie mɔ na ɔtie mualɛ ne kolaa na yeahola yeava moalɛ mɔɔ ɔfɛta la yeamaa. Zɔhane ala a saa yɛbahola yɛaboa menli yɛamaa bɛade edwɛkpa ne mɔɔ fane Belemgbunlililɛ ne anwo la abo kpalɛ a, ɛnee ɔwɔ kɛ yɛbiza kpuyia kpalɛ amaa yɛanwu mɔɔ bɛhyia nwo la na yɛahola yɛaboa bɛ a.

Ɔwɔ kɛ yɛkilehile yɛmaa ɔka yɛ tievolɛma ahonle

10, 11. Saa yɛsukoa kɛzi Gyisɛse kilehile la a, duzu a yɛbahola yɛayɛ a?

10 Ɛnee Gyisɛse ze kɛ kpuyia boa kilehilevolɛ ɔmaa ɔnwu ye sukoavo ne, na eza ɔmaa sukoavo ne dwenle edwɛkɛ nwo na ɔkile ye adwenle. Kɛ neazo la, kolaa na Gyisɛse ahile ye ɛdoavolɛma ne mɛlɛbɛnwoaze nwo debie la, ɔlumuale ɔbizale bɛ kpuyia mɔɔ maa bɛdwenle edwɛkɛ nwo la. (Mak. 9:33) Gyisɛse bizale Pita kpuyia dɔɔnwo ɔvale ɔhilele ye kɛzi bɛgyinla ngyinlazo zo bɛdwenle edwɛkɛ nwo la anu. (Mat. 17:24-26) Mekɛ bieko mɔɔ ɛnee Gyisɛse kpondɛ kɛ ɔnwu mɔɔ wɔ ye ɛdoavolɛma ne ahonle nu la, ɔbizale bɛ kpuyia ɔdoɔdoale zo. (Bɛgenga Mateyu 16:13-17.) Gyisɛse anga mɔɔ ɔwɔ kɛ menli yɛ la ala yeangile bɛ. Emomu, ɔluale kpuyia ɛbizalɛ zo ɔmanle edwɛkɛ ne hanle menli ahonle na bɛvale edwɛkpa ne bɛbɔle bɛ ɛbɛla.

11 Saa yɛsukoa Gyisɛse yɛfa kpuyia yɛdi gyima kpalɛ a, yɛbayɛ ninyɛne nsa. Yɛbanwu adenle kpalɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛdua zo yɛboa menli, yɛbazi menli mɔɔ pɛ adwelielilɛ zo la adenle, na yɛahile mɛlɛbɛnwoazema mɔɔ bɛyɛ a ɔbaboa bɛ la. Akee bɛmaa yɛzuzu kɛzi yɛbava kpuyia yɛali gyima kpalɛ la anwo neazo nsa anwo.

12-14. Kɛ ɔkɛyɛ na wɔaboa ɛ ra wɔamaa yeanyia anwondozo yeabɔ edwɛkpa ne nolo ɛ? Maa neazo.

12 Neazo 1: Kɛ wovolɛ la, saa ɛ ra sulo kɛ ɔbali ɔ gɔnwo mɔ daselɛ wɔ abɔdeɛ nwo a duzu a ɛbayɛ a? Ɔda ali kɛ ɛbahulo kɛ ɛboa ye ɛmaa ɔnyia anwondozo na ɔdi bɛ daselɛ. Yemɔti, kɛ anrɛɛ ɛbadendɛ wɔatia ye anzɛɛ ɛbaha mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔka wɔahile ye la, duzu ati a ɛmbiza ye kpuyia mɔɔ ɔbamaa yeala ye nganeɛdelɛ ali kɛmɔ Gyisɛse yɛle la ɛ? Kɛzi ɛbayɛ ye ɛ?

 13 Ɛ nee ye ɛgenga edwɛkɛ mɔɔ wɔ The Origin of Life—Five Questions Worth Asking brohyua ne anu la bie na biza ye nuhua ne mɔɔ ɔ nye die nwolɛ kpalɛ la. Boa ye maa ɔzuzu deɛmɔti ɔdie ɔdi kɛ Bɔvolɛ bie wɔ ɛkɛ nee deɛmɔti ɔkulo kɛ ɔsonle Nyamenle la anwo. (Wulo. 12:2) Maa ɛ ra ne ɛde ɔ bo kɛ ye ngilenu ne nee wɔ ɛdeɛ ne ɛnrɛyɛ ko.

14 Kilehile nu kile ɛ ra ne kɛ ɔbahola yeava adenle ko ne ala azo ɔ nee ye sukuluma abɔ adawu. Ɔbahola yeaha abɔdeɛ nwo edwɛkɛ bie yeahile bɛ na yeabiza bɛ adwenle wɔ nwolɛ. Kɛ neazo la, ɔbahola yeamaa ye sukuluma ne agenga ɛlɛka ne mɔɔ wɔ Origin of life brohyua ne mukelɛ 21 ne. Ɛ ra ne bahola abiza bɛ kɛ: “Ɔle nɔhalɛ kɛ DNA kola fa edwɛkɛ sie tɛla adwuleso kɔmputa biala ɔ?” Bie a bɛbabua kɛ ɛhɛe. Akee ɛ ra ne bahola abiza kɛ, “Saa ɛhye le nɔhalɛ a, asoo nrɛlɛbɛ ɛnle nu kɛ yɛbalie yɛali kɛ kɛmɔ sonla a yɛle kɔmputa la, zɔhane ala a awie a hyehyɛle DNA ne noko ɔ?” Saa ɛ ra ne bahola anyia anwodozo aha ye diedi ne anwo edwɛkɛ a, kyesɛ ɛboa ye. Saa ɛtete ye ɛmaa ɔkola ɔfa kpuyia ɔdi gyima kpalɛ a, ɛbamaa yeayɛ ye gyima kɛ edwɛkpakavolɛ la kpalɛ.

15. Kɛzi yɛbahola yɛalua edwɛkɛ ɛbizalɛ zo yɛaboa awie mɔɔ ɔsuzu kɛ Nyamenle ɛnle ɛkɛ la ɛ?

15 Neazo 2: Wɔ daselɛlilɛ nu, ɔyɛ a yɛyia menli mɔɔ ɛngola ɛnnwu ye saa Nyamenle bie wɔ ɛkɛ anzɛɛ bɛnlie bɛnli kɛ Nyamenle wɔ ɛkɛ la. Kɛ anrɛɛ yɛbamaa edwɛkɛ zɛhae apɛ adawubɔlɛ ne azo la, yɛbahola yɛava ɛbulɛ yɛabiza ye mekɛ tendenle mɔɔ yelie edwɛkɛ ɛhye yeli nee deɛmɔti ɔnyianle adwenle zɔhane la. Saa yɛtie ye ngilenu ne na yɛkile nwolɛ anyezɔlɛ a, yɛbahola yɛabiza ye saa ɔ nye balie nwo kɛ ɔbagenga brohyua bie mɔɔ ka daselɛ ngakyile mɔɔ kile kɛ bɔvolɛ bie a bɔle ngoane la a. Saa ɔdie  ɔto nu a, akee yɛbahola yɛava brohyua Was Life Created? anzɛɛ The Origin of Life—Five Questions Worth Asking ne yeamaa ye. Saa yɛmaa yɛ nye da ɛkɛ yɛbiza kpuyia kpalɛ a, yɛbahola yɛaboa menli yɛamaa edwɛkpa ne adwu bɛ ahonle nu.

16. Duzu ati a ɔnle kɛ yɛmaa yɛ Baebolo sukoavoma kenga mualɛ ne fi buluku ne anu kile yɛ ɛ?

16 Neazo 3: Saa yɛ nee awie ɛlɛsukoa Baebolo ne a, wɔannea a yɛbamaa sukoavo ne agenga mualɛ ne avi buluku ne anu. Saa yɛyɛ zɔ a, sukoavo ne ɛnrɛnyi wɔ sunsum nu. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ sukoavo mɔɔ ɔkenga mualɛ ne na ɔndwenledwenle nwolɛ la le kɛ baka mɔɔ ye ndinli ɛngɔ moa la. Ɔbayɛ se kɛ sukoavo zɛhae bahola agyinla wɔ mekɛ mɔɔ ɔbayia dwazotia la. (Mat. 13:20, 21) Saa yɛbahola yɛazi ɛhye anloa a, ɔhyia kɛ yɛbiza sukoavo ne kɛzi ɔte nganeɛ wɔ ninyɛne mɔɔ ɔlɛsukoa la anwo. Bɔ mɔdenle kɛ ɛbanwu ye saa ɔdie mɔɔ ɔlɛsukoa la ɔdi a. Mɔɔ ɔhyia kpalɛ la, maa ɔha deɛmɔti ɔdie mɔɔ ɔlɛsukoa la ɔdi anzɛɛ ɔnlie ɔnli la. Akee boa ye maa ɔdwenle mɔɔ Ngɛlɛlera ne ka la anwo amaa yeazi kpɔkɛ kpalɛ. (Hib. 5:14) Saa yɛsukoa kɛzi bɛfa kpuyia bɛdi gyima la kpalɛ a, menli mɔɔ yɛ nee bɛ sukoa la bɛazɔ ndinli wɔ diedi ne anu na bɛahola bɛagyinla menli mɔɔ dwazo tia anzɛɛ bɛlɛbɛla bɛ la anloa. (Kɔl. 2:6-8) Duzu bieko a yɛbahola yɛayɛ yɛali ɛzonlelilɛ mɔɔ la yɛ nwo zo kɛ edwɛkpakavolɛma la anwo gyima ɛ?

EDWƐKPAKAVOLƐMA KPALƐ BOA BƐ NWO NGOKO NGOKO

17, 18. Saa yɛ nee awie lua daselɛlilɛ nu a, duzu a yɛbahola yɛayɛ yɛaboa ye a?

17 Gyisɛse zoanle ye ɛdoavolɛma ne nwiɔ nwiɔ kɛ bɛhɔha edwɛkpa ne. (Mak. 6:7; Luku 10:1) Nzinlii, ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle ɔ “gɔnwo mɔ gyimayɛvoma” mɔɔ bɛ nee ye lile “Edwɛkpa ne ɛkpondenlɛ nwo gyima” la anwo edwɛkɛ. (Fel. 4:3) Wɔ 1953 ne anu, ahyehyɛdeɛ ne bɔle ɔ bo kɛ ɔfa ndetelɛ titile bie yeamaa Belemgbunlililɛ ne anwo nolobɔlɛma amaa bɛahola bɛaboa awie mɔ wɔ daselɛlilɛ nu.

18 Saa ɛ nee nolobɔlɛnli bie lua daselɛlilɛ nu a, duzu a ɛbahola wɔayɛ wɔaboa ye a? (Bɛgenga 1 Kɔlentema 3:6-9.) Buke wɔ Baebolo ne na nea nu wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛkenga ngɛlɛlera bie la. Saa suamenle ne anzɛɛ wɔ bokavolɛ ne ɛlɛtendɛ a, fa wɔ adwenle kɔ zo. Tie adawubɔlɛ ne kpalɛ amaa saa nwolɛ kyia kɛ ɛboa a wɔahola wɔayɛ zɔ. (Nolo. 4:12) Noko nea boɛ wɔ ɛhye mɔ anwo: Koati kɛ ɛbapɛ wɔ bokavolɛ ne anloa zo wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛka edwɛkɛ bie mɔɔ ndelebɛbo wɔ nu la. Saa ɛpɛ adawubɔlɛ ne azo a, ɔbamaa wɔ bokavolɛ ne asa nu ado na suamenle ne ayɛ basaa. Ɔdwu mekɛ ne bie a ɔbayɛ kpalɛ kɛ ɛbahile wɔ adwenle, noko saa ɔba ye zɔ a, maa wɔ edwɛkɛ ne ɛyɛ sikalɛ na maa wɔ bokavolɛ ne ɛdoa adawubɔlɛ ne azo.

19. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛkakye a, na kɛmɔti ɛ?

19 Saa ɛ nee wɔ bokavolɛ ne vi awuke ko anu ɛlɛkɔ fofolɛ nu a, kɛzi bɛbahola bɛaboa bɛ nwo ɛ? Bɛva mekɛ ne bɛbɔ kɛzi bɛbahola bɛali daselɛ kɛnlɛma la anwo adawu. Nea kɛ mɔɔ bɛbaha ye wɔ menli mɔɔ wɔ azɛlɛsinli ne anu anwo la maa anwosesebɛ. Eza nea boɛ na wɔanga mediema nwo edwɛkɛ ɛtane. (Mrɛ. 18:24) Ɔwɔ kɛ yɛkakye kɛ yɛle kɛ mbuakɛ la. Gyihova ɛla atiakunlukɛnlɛmayɛlɛ ali ɛhile yɛ ɔlua edwɛkpa ne mɔɔ yeva yewula yɛ sa kɛ yɛbɔ ye nolo la azo. (Bɛgenga 2 Kɔlentema 4:1, 7.) Yemɔti, bɛmaa yɛ kɔsɔɔti yɛhile anyezɔlɛ wɔ sunsum nu anwonyia ɛhye anwo yɛbɔ mɔdenle yɛyɛ yɛ edwɛkpakavolɛ gyima ne yɛmaa ɔli munli.